CC BY
519
Эшонова М.А. Образ ва характер дар достони «Ҳасани аробакаш»-и Мирзо Турсунзода
М.А. ЭШОНОВА
ОБРАЗ ВА ХАРАКТЕР ДАР ДОСТОНИ «ҲАСАНИ АРОБАКАШ»-И МИРЗО ТУРСУНЗОДА
Солҳое, ки Мирзо Турсунзода қадамҳои аввалин ва устуворашро дар шинохти сарнавишти тозаи миллат мегузошт ва ба офаридани образҳову характерҳои миллӣ машғул буд, назарияҳои мухталиф дар ин замина шоеъ буд.
Бинобар ин ҳам дар образҳо ва характерҳои миллии офаридаи ӯ фазилатҳои таърихӣ ва суннатии рӯҳия, тасаввурот хасоили анъанавӣ ва навиҳое, ки дар шароити ҷомеаи нави сотсиалистӣ ба вуҷуд омадаанд, унсури созанда мебошанд.
Дар шинохту тафсири симо ва характери миллӣ достони Мирзо Турсунзода «Ҳасани аробакаш» маводи фаровон медиҳад. Воқеан ҳам, ин достон ва Ҳасан кашфи бадеии тадқиқотии моҳири зиндагии солҳои бистуму сиюм аст. Дар ин асар на танҳо характерноктарин лаҳзаҳои зиндагии онвақтаи халқи тоҷик тавассути образҳо ва рангу бори миллӣ сурати бадеӣ гирифтааст, балки пастию баландиҳои ин зиндагӣ аз нуқтаи назари як нафар файласуфи дурандеш ва донандаи моҳири ҳаёт ҷамъбаст шудааст.
Ҳасан ва Садаф шахсиятҳои асосии достонанд, ки дар заминаи воқеияти сарнавишти тоҷикон дар замони гардишҳои бузурги сиёсию иҷтимоии ибтидои садаи бист эҷод гардидаанд. Адабиётшинос Ю. Бобоев дуруст мушоҳида кардааст, ки «мавзӯи аз нав зинда шудани халқи тоҷикро, ки С. Айнӣ ба воситаи тақдири наслҳо дар наср бо як услуби мӯҳташами монументалӣ муҷассам карда буд, Мирзо Турсунзода якумин бор дар назми тоҷик ба воситаи образи одами оддӣ талқин намуд.
Ҳасан дар тасвири Мирзо Турсунзода инсони боғурур боору номус, далеру ҷасур, диловар ва нотарс аст. Ҳуввияти инсонӣ ва миллии ӯ аз ҳамин фазилатҳо берун меояд. Дар тасвири устодонаи шоир чеҳраи ӯ низ ифодагари ваҷоҳати хоси миллии ӯст, ки то ҷое олами ботинӣ ва ҳолати равониашро тачассум месозад. Шоир танҳо ба василаи тасвири бомуддао ва дақиқ мундаричаи характери миллии шахсияти достонашро ошкор сохта, ба вай моҳияти эстетикӣ мебахшад.
Тадқиқ ва тасвири характери миллии Ҳасан ва Садаф Мирзо Турсунзодаро ба дарки васеи равонии олами маънавии шахсият меоварад. Дар ин замина шоир муваффақ мешавад, ки мундаричаи ахлоқии характери миллии қаҳра-мононашро воқеъбинона ошкор созад. Дар ин замина ӯ тавонистааст, тарафҳои устувори хислати шахсиятҳоро, ки бунмояи қавӣ ва солим доранд ва он
- 248 -
Eshonova M. A. Images and National Characters of Mirzo Tursun-zade's Poem "Khasan-arbakesh"
паҳлӯҳои хислати ононро, ки тағйир ёфта ё зери таъсири таҷрибаи нави иҷтимоӣ ва маънавӣ дигар шудаанд, таҷассум намоянд.
Худи зуҳури арзишҳои миллӣ ва инъикосу тасвири хасоиси хоси равонӣ ва этникии тоҷикон дар ашъори ӯ далели равшани ба ҳайси як шоири тавонои миллӣ зуҳур намудани ӯст. Ба ин нукта ишора намуда, устод Х.Шарифов дуруст таъкид менамояд: «Мирзо Турсунзода дар саросари эҷодиёташ вақте, ки ба тасвири воқеии зиндагӣ муроҷиат мекунад, пой дар заминаи инсондӯстии урфии тоҷикӣ устувор нигаҳ медорад» [1, с. 123].
Ин вижагии эҷодиёти шоирро дар достони «Ҳасани аробакаш», ки дар заминаи маводи рӯзгори як фарди заҳматкаши қаторӣ таълиф шудааст, ба рӯшанӣ мушоҳида кардан мумкин аст. Ин асар дар эҷодиёти шоир ҷою мақоми хос дошта ва аз рӯи он филми хубе ҳам рӯйи навор омадааст, ки он аз ҳар ҷиҳат дар шумори беҳтарин филмҳои тоҷикист. Ба назари мо шукӯҳи асосии ин достони шоир дар симои қаҳрамони марказиаш Ҳасан ифода мегардад, ки он дар филми бардоштаи Б.Кимёгаров ҳам ба хубӣ таҷассум гардидааст. Шоир ҳангоми ба қалам додани он кӯшиш намудааст, ки бештар вижагиҳои миллии Ҳасанро, ки дар гуфтор, рафтор, ошиқӣ ва тасмимгириҳояш ифода меёбад, ба қалам диҳад. Муаллиф ба ҳайси адиби донанда ва парвардаи муҳити зиндагии тоҷикӣ ба ҷанбаҳои равонии миллии қаҳрамон аҳамияти махсус медиҳад.
Ҳасан, ароба ва асп - се унсуре ҳастанд, ки дар рӯзгори ондавраи мардуми тоҷик ҷойгоҳу мақоми хос доштанд. Нақлиёти асосии мардум дар он солҳо маҳз ҳамин ароба буд. Аз тарафи дигар, аспу ароба дар зеҳният ва тафаккури ҳамондавраи мардуми тоҷик нақши муҳим дошт. Пайванди равони миллӣ бо рӯзгори воқеии мардум аз паҳлӯҳои асосии консепсияи бадеию эҷодии муаллиф ба шумор меравад. Инро аз сабки баёни тасвири шоир, забон ва истифодаи зарбулмасалу мақолҳои халқӣ, ки дар баробари тароватбахшӣ ба матни асар каломи шоиронаи муаллифро пуртароват месозанд, мушоҳида намудан мумкин аст.
Чунон ки ишора гардид, шахсияти марказии достонии асар Ҳасан аз бисёр ҷиҳат хислату характер, тафаккур ва андешаи миллии мардуми деҳотро, ки хеле нармдил, инсондӯст ва самимиянд, дар шахсияти хеш таҷассум менамояд. Ба қавли Б.Рассел «ин ҷаҳонбинӣ дорои ҷозибаест, ки илали он дар аъмоқи табиати башар ва авзои башарӣ нуҳуфтааст» [2, с.104]. Вале шаклу шеваи зуҳури он дар симои қаҳрамони достони М.Турсунзода тоҷикист. Ин ҷиҳати шахсияти Ҳасанро дар муносибати ӯ бо Садаф мушоҳида кардан мумкин аст:
У нагуфтаст то кунун,
Ошкоро, ки «дӯстдори туам.
Гарчи дил кард саркашй, лекин,
Сайди деринаву шикори туам». [3, с. 207].
Ин ҷо ҳамзамон назокати хоси муносибати ошиқу маъшуқ, ки дар рӯзгори суннатии тоҷикон ҷой дорад, ба назар мерасад. Дар муносибат Ҳасан ба назар бепарво аст, вале ботинан ӯ ошиқу дилдодаи Садаф аст. Садаф ҳам мисли духтарони тоҷик бо сад умеду орзу барои дилдодааш тоқию рӯймол медӯзад, ки онҳо рамзу ифодаи ишқу муҳаббатанд:
- 249 -
Эшонова М.А. Образ ва характер дар достони «Ҳасани аробакаш»-и Мирзо Турсунзода
Тоқиву рӯймоли шоҳии ту Шоҳиди захмҳои дасти мананд.
Сӯзаниҳои тӯйҳои калон
Ҳосили дасти гулпарасти мананд [3, с.204].
Ва ё:
Лаб-лаби бом омад ӯ тозон,
Гул ба тори сари Ҳасан афшонд.
Пайкари мисли кӯҳ сангинро
Гули нозук бубин, чи сон ларзонд [3, с. 176].
Суннати гулафшонй дар байни ошиқу маъшуқ имрӯз ҳам дар бисёре аз манотиқи Тоҷикистон ба мушоҳида мерасад ва он дар байни ҷавонон бо номи «Г улбозӣ» машҳур аст.
Шоир дар баробари тасвири масоили иҷтимоии рӯзгори мардуми тоҷик дар солҳои сиюми садаи гузашта, ба вижагиҳои рӯзгор, ахлоқ, муносибат ва рафтору кирдори ҷавонони он солҳо аҳамияти махсус додааст. Дар достон баробари тағйиру таҳаввули зиндагии иҷтимоӣ дигаргуниҳои ҳаёти маънавӣ ва хасоиси равонии мардум низ тасвир мешавад. Бо вуҷуди низоъ ё тазоди рӯзгори кӯҳнаю нав, ки дар достони «Ҳасани аробакаш» мавқеи асосӣ дорад, шоир ҷонибдори ҳифзу нигаҳдории ахлоқу одоби тоҷикӣ, суннатҳои арзишманди рӯзгори қадимаи халқи худ мебошад. Ҳарчанд дар замони нав Ҳасан ронандаи колхоз ва Садаф муаллимаи мактаб мешаванд ва онҳо вижагиҳои миллии худро аз даст намедиҳанд. Инро бештар дар муколама, мубоҳиса ва сӯҳбати қаҳрамонҳои достони шоир ба мушоҳида мегирем. Вақте ки Ҳасан сӯҳбат мекунад, каломи ӯ бо ҳикмати халқ, зарбулмасалу мақол ва ибораҳои рехтаи тоҷикӣ, ки баёни онҳо ба андешаю тафаккури миллии шахсияти гӯянда иртиботи бевосита дорад, оро ёфтааст:
Ҳеҷ гоҳ надошт тарсу ҳарос,
Ҳасан аз гармселу боди сард.
Дар ҳама сол худ ба худ мегуфт:
«Мард бояд мудом бошад мард» [3, с.171].
Бояд таъкид кард, ки сабки баёни шоир ҳам аз нигоҳи панду ҳикмати халқ ҷолибияти зиёде дорад ва намунаи барҷастаи ин шеваи баёнро дар достони мавриди назар ҳам дидан мумкин аст. Ин ҷо ҳам забони тасвири шоир, ҳам каломи шахсиятҳои достон хеле рангин мебошад. М.Турсунзода ҳангоми баёни сӯҳбати чойкаш бо Ҳасан аз шеваи сухану баёни оддии мардумӣ кор мегирад, ки он ботароват, дилнишин ва аз нигоҳи истифодаи зарбулмасалу мақолҳои тоҷикӣ рангин аст:
Як мақолест, ки чунин гӯянд:
«Дави гӯсола аст то каҳдон».
Худписандӣ натиҷаи хом аст,
Адаби хешро нахӯрдааст он.
Хом тушбераро, писар машумор,
Гир ин пилтаро зи гӯши худ.
- 250 -
Eshonova M. A. Images and National Characters of Mirzo Tursun-zade's Poem "Khasan-arbakesh"
Чун пушаймон шавӣ пушаймонӣ,
Додари ман, дигар надорад суд [3. с. 170].
Чунон ки мебинем, аксари ин бандҳо, ки аз забони аробакаше, ки бо Ҳасан сӯҳбат мекунад, баён мешавад моломол аз ҳикмати халқ мебошанд. Шоир ба ин васила на танҳо маънавиёти бою рангини халқи худро ба қалам медиҳад, балки ӯ донандаи хуби забон, маънавиёт ва фарҳанги миллӣ будани хешро ба зуҳур меорад. Ин ҷиҳати шеваи шоирии М.Турсунзодаро дар тарзи баён ва нақл дар достони мавриди назар метавон эҳсос намуд. Чунон ки аҳли таҳқиқ зикр кардаанд, «Ҳасани аробакаш» вобаста ба фарогирии ҳодисаю воқеаҳо ва шахсиятҳои достонӣ аз лиҳози забону баён ҳам вижагиҳои хосе дорад. Ҳангоми тасвири манзараҳо, ҳодисаҳо ва амалу ҳаракати қаҳрамонҳо, ки аз рӯзгори воқеии мардуми тоҷик интихоб шудаанд, шоир ба хотири риояти ҳамбастагии шаклу мазмуни асар аз сарватҳо, ифодаҳо ва вожаҳои дар байни мардум маъруфу серистеъмол фаровон истифода менамояд:
Аз мошина магар димоғаш сӯхт? -Ё шаби тӯйро ба ёд овард?
Ёди рӯйи сиёҳчашмакро
Бо худ аз даргоҳи мурод овард [3, с. 224].
Ифодаҳои «димоғ» ба маънои ранҷидан ва «даргоҳи мурод» - хонае, ки он ҷо тӯй барпо мешавад, дар байни мардум хеле маъруф мебошад. Дар баъзе байту пораҳои дигари достон вожаҳои серистеъмоле аз забони гуфтугӯӣ мисли додар, одами шири хомхӯрда, кӯчаи вайрон, хом шуд, чақ-чақ, девор, тӯда-тӯда, дидадаро, батрак, палоси серямоқ ва ғайра ба назар мерасад, ки он ҳам далели дигари устувории ҷанбаҳои миллии достони «Ҳасани аробакаш» мебошад. М.Турсунзода ба ҳайси як суханвари мардумӣ ва дар муҳити фарҳангу маънавиёти миллии тоҷикӣ ба камолрасида дар достони «Ҳасани аробакаш» меъёрҳои тасвири воқеияти зиндагиро бар пояи суннатҳои адабии миллӣ устувор сохта, дар натиҷа як асари комилан тоҷикӣ ва дорои вижагиҳои хоси миллӣ офарид, ки он дар оянда ҳам арзиши худро заррае кам нахоҳад кард.
Пайнавишт:
1. Шарифов, Х. Суннатҳои адабӣ /Х. Шарифов. - Душанбе: Деваштич, 2007.
2. Рассел Б. Наҳзати романтикӣ /Б. Рассел //Андеша, соли аввал, шумораи якум, тирамоҳи соли 2012.
3. Турсунзода, М. Гулчини ашъор /М. Турсунзода. -Душанбе, 2011.
Reference Literature:
1. Sharifov Kh. Literary Traditions. -Dushanbe, 2007.
2. Rassel B. Revival of Romantic Style.// Thought, the first issue, autumn, 2012.
3. Tursun-zade M. Collection of Poems. -Dushanbe, 2011.
Образы и национальные характеры поэмы Мирзо Турсун-заде «Хасан-
арбакеш»
- 251 -
Эшонова М.А. Образ ва характер дар достони «Ҳасани аробакаш»-и Мирзо Турсунзода
Ключевые слова: образ Хасана-арбакеша, поэма, национальный характер, поэзия, творчество, Мирзо Турсун-заде
Мирзо Турсун-заде принадлежит к той плеяде таджикских поэтов, творчество которых вытекает из глубин национальной культуры и духовности. Национальные особенности поэзии М.Турсун-заде ярко выражены в его поэме «Хасан-арбакеш». Эти творческие качества поэтического стиля автора можно проследить на художественном материале поэмы и в изображении ее героев. Особенно заметно национальные черты психологии и духовного мира выражены в образах главных героев поэмы М. Турсун-заде.
Images and National Characters of Mirzo Tursun-zades Poem "Khasan-arbakesh"
Keywords:Khasan-arbakeshs image, poem, national character, poetry, creation of M. Tursun-zade
M. Tursun-zade belongs to that pleiad of Tajik poets whose creation originates from the depths of national culture and spirituality. National peculiarities of M. Tursun-zade's poetry are vividly expressed in his poem "Khasan-arbakesh". These creative qualities of the author's poetical style are seen through the material of the poem and in the depiction of its heroes. The latters reflect the national features of psychology and spiritual world.
Роцеъ ба муаллиф:
Эшонова Мутрибахон Асадхоновна, аспиранти Институти забон, адабиёт, шарқшиносӣ ва мероси хаттии ба номи А.Рӯдакии Академияи илмҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон, e-mail: eshonova m@mail.ru
Сведения об авторе:
Эшонова Мутрибахон Асадхоновна, аспирант Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия им. А.Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, e mail: eshonova m@mail.ru.
Information about the author:
Eshonova Mutribakhon Asadkhonovna, post-graduate of the Institute of Language, Literature, Oriental studies and Written Heritage named after A. Rudaki under the Tajik Academy of Sciences (Tajikistan, Dushanbe), e mail: eshonova m@mail.ru.
- 252 -
