CC BY
7НА УЧНЫЕ СТА ТЬИ
Гидрометеорология и экология №2 2009
ЭОЖ 551.583 (282.255.51)
1ЛЕ АЛАБЫНЬЩ КЛИМАТТЬЩ ЖАГДАЙЫН ЗЕРТТЕУДЩ КЕЙБ1Р НЭТИЖЕЛЕР1НЕН
ЖД. Турениязова Техн. гылымд. докторы М.Ж. Бурлiбаев
1ле алабыныц твменг1 бвлШнде климаттыц жагдайдыц взгеру1 салыстырмалы турде талданып, соцгы онжътдыцта ауа температурасы мен жауын-шашын мвлшертщ ecyi айцын байцалады.
Балхаш келше келш ;^ятын агынныц 80 % ^¥Райтын, су шаруашылы; алабыныц HerÍ3ri су жYЙесi 1ле e3eHÍ болып табылады. Эзен агындысыныц ;алыптасуында аума;тыц климаттыц ерекшелiктерi мацызды роль ат;арады. 3cipece соцгы кезде галамды; климаттыц жылынуына байланысты 1ле алабындагы агын ;алыптастырушы HerÍ3ri факторларды, атап айт;анда, ауа температурасыныц, ылгал ;орыныц eзгерiсiн зерттеу кeкейкестi мэселе болып табылады.
1ле eзенi алабындагы климатты; жагдайдыц езгеру сипатын аны;тау ма;сатында 1ле алабыныц жазы; аймагындагы кепжылды; ба;ылау татары бар метеостансалар ;атары iрiктелiп алынды (кесте 1). Метеостансалардыц орналасу биiктiгi тецiз децгейшен 345...567 м жогары. Ец ^за; Yздiксiз ба;ылау ба;ылау ;атары Капшагай метеостансасыныц Yлесiне келедi.
Кесте 1
1ле алабындагы метеорологиялы; стансалар
Метеостансалар Биiктiгi, м Ашылган жылы
Бал;аш 422,2 1930
Ауыл-4 353,0 1977
К^йган 345,3 1929
Ба;анас 396,2 1935
Айдарлы 567,4 1947
Алгазы 346,0 1934
Капшагай (1ле т/ж ст.) 455,0 1905
Зерттеу ж^мысында ауа температурасына, жауын-шашынныц мелшерше, ылгалдыц жетiмсiздiгi, су буыныц сершмдшп мен салыстырмалы ылгалдылы;;а талдау нэтижелерi Казгидрометтщ стансалар бойынша кепжылды; мэлiметтерi негiзiнде жасалды. Ескерте кететiн жайт, ;арастырылган аума;тагы климатты; элементтерге ба;ылау жYргiзу кезiнен бастап 1997 жылга дейiнгi аралы;тыц кепжылды; орташа жылды; кeрсеткiштерiн аны;талып, талдау жYргiзiлгенген болатын [7]. Осы ж^мыста барлы; ба;ылау ;атары 2008 жылга дейiнгi мэлiметтермен
97
толыктырылып, ею кезецнщ кепжылды^ орташа KepcerarnTepi салыстырмалы тYрде талданды.
Казахстан аумагында 1ле алабы кыста жиi Ci6ip антициклоныныц ощуспк-батыс тармагыныц ыкпалында болады, ягни ауа райы суык, ^арлы ^ндер аз жэне бултсыз келедь Антициклонды ауа райы жагдайында радиациялык суытуга байланысты ауа температурасы жерге жакын кабатта инверсиялык таралуда болады. Ауа температурасыныц ец тeменгi кeрсеткiштерi жылдыц кацтар-акпан айларына сэйкес келедь Бул арктикалык жэне Сiбiрлiк суык ауа массаларындагы адвекциялык процестердщ жишшне байланысты, ашык антициклонды ауа райында кYн суыта бастайды. Мэселен, Куйганда орташа айлык ауа температурасыныц -20 °С тeменгi мэндерiнiц кайталануы акпан айында 10 % курайды [2, 8].
Жазда Ощуспк Казакстанныц барлык аумагы Орта Азиялык термиялык депрессияныц ыкпалында болып, ыстык, кeбiнесе бултсыз ауа райы калыптасады. Кeктемде циклондык эрекеттiц кYшеюi барысында тураксыз ауа райы узак байкалады. Суык ауа массаларыныц басым болуы каткактыц калыптасуына ыкпал жасайды. КYЗ айларында меридиандык айналыммен бiрге солтYCтiк-батыс жэне солтYCтiк тармактыц да ыкпалы кYшейе тYседi.
1ле алабындагы жер бедерiнiц курделтне байланысты климаттык жагдайдыц ерекшелiктерi эртурль Аумактыц жазык бeлiктерiнде шeл жэне шeлейттердiц климаты калыптаскан. Жазы ыстык жэне кургак, кысы суык. Таулы аймактарда биiктiктiц eсуiмен бiрге жауын-шашынныц мeлшерi кeбейсе, ал ауа температурасы тeмендеп, ылгал жетiмсiздiгi мен температураныц ауыткуы азаяды.
Кдрастырылган аумадтагы ауа температурасыныц ею кезендегi eзгеруiн салыстырмалы турде талдау нэтижелерi кeрсеткендей, соцы жылдарда ауа температурасыныц орташа жылдык кeрсеткiштерiнiц бiршама eсуi айкын байкалады (кесте 2). Мэселен, 1ле алабында орташа жылдык температура 1,3 °С кeтерiлген. Эсiресе ауа температурасыныц елеул дэрежеде eзгеруi Куйган метеостансасына тэн, мунда температураныц 1,9 °С eсуi тiркелдi. Кдпшагай каласы мацында жылдык температураныц eзгерiсi небэрi 0,7 °С. Кацтар айындагы ауа температурасыныц eсу карастырылган аумакта 0,6 °С курайды, эсiресе Кдпшатай жэне Баканас метеостансаларында темпетатураныц едэу!р кeтерiлуi (1,2 °С) тiркелдi. Тек гана Ауыл-4 жэне Алгазы мацында кацтар айыныц темперурасы сол калпында сакталып отыр. Ал швде айындагы ^пж^ык орташа температураныц аумак iшiнде таралуында айтарлыктай eзгерiс байкалмайды, температураныц ауыткуы небэрi 0,1...0,8 °С. Баканас, Балкаш жэне Капшагай стансаларында ауаныц температурасы 0,3...0,8 °С тeмендесе, баска eнiрлерде керiсiнше кeтерiлу жагдайы орын алган. Алайда швде айыныц температурасы Ауыл-4, Куйган,
98
Айдapлы, АлFaзы cтaнcaлapындa нeбэpi 0,1. 0,4 ОС кeтepiлгeн. Шiлдe arn^a aya тeмпepaтypacыньщ opтaшa ^пж^ы; кepceткiштepi 24...26 ос, к;aцтapдa -7...-13 °С, an opтaшa жылды; мэш 6...11 °С apam^i^^ aym^^H.
Кecтe 2
Iлe aлaбындa opтaшa кeпжылдьщ aya тeмпepaтypacыныц eзгepyi
Мeтeocтaнcaлap Ka^ap Шiлдe Жыл
А В А А В А А В А
Бaл;aш -14,3 -13,6 +0,7 24,2 23,8 -0,4 5,6 6,7 +1,1
Луыл-4 -12,6 -12,6 0,0 25,0 25,1 +0,1 7,2 8,5 +1,3
K^ЙFaн -12,6 -11,8 +0,8 24,8 25,2 +0,4 6,8 8,7 +1,9
Бa;aнac -11,6 -10,4 +1,2 25,8 25,5 -0,3 8,1 9,6 +1,5
Лйдapлы -7,8 -7,5 +0,3 26,0 26,1 +0,1 9,3 10,7 +1,4
АлFaзы -13,6 -13,6 0,0 24,8 25,0 +0,2 6,4 7,6 +1,2
KaпшaFaй -8,5 -7,3 +1,2 25,5 24,7 -0,8 9,3 10,0 +0,7
Ескертпе: Л - мeтeopoлoгияльщ бaк;ылayдыц бястяп^ы жылдapынaн 1997 жылFa дeйiн; 1998...2008 жылдap apa^iFH; eкi ^eHrnH aйыpмaшылыFы.
^щы жылдapдaFы зepттey жyмыcтapы Kaзa;cтaн ayмaFындa aya тeмпepaтypacыныц кeтepiлy бaFытын кepceтiп oтыp [3]. Сoнымeн ;aтap E.H. Пивeншц [5] Iлe-Бaл;aш aлaбыныц жaзы; жэнe тayaлды aймa;тapындaFы зepттey нэтижeлepi дe aya тeмпepaтypacыныц ecy бaFытын кepceткeн бoлaтын. Оныц 1930...1997 жылдap кeзeцiндeгi aya тeмпepaтypacынa тaлдay жacay нeгiзiндe aймa;тa жылды; тeмпepaтypaныц 1,4 °С, 8л суы; aйлapдa 2 °С кeтepiлyi aны;тaлды. Сoнымeн ;arap ;ыс aйындaFы тeмпepaтypaныц 68Сым тYpдe ecyi [1] пaйымдayлapы бoйыншa д8 кeлтipiлгeн. ^^ы жылдapдa Iлe aлaбыныц ж8зы; ayдaндapымeн ;arap aFын ;aлыптacтыpyшы биiк т8улы ayдaндapдa д8 aya тeмпepypacыныц ЖЫЛД8Н ^rnFa кeтepiлyi opын aлFaн [4, 6]. Мэceлeн, Iлe Ллaтayыныц Мыцжыл;ы, Туйы;су мeтeocтaнcaлapындa 1970 жылдapдaн 68ст8п жылды; жэнe ;ыс;ы тeмпepaтypa жaзFы ^p^^mpre ;apaFa44a ^г^лым 68сым тYpдe ecyi бaй;aлFaн.
Iлe aлaбындaFы ayмa;тыц ылFaлдaнy ситатын ami^ray^ су буыныц cepпiмдiлiгi, caлыcтыpмaлы ылFaлдылы; пeн rçamiFy жeтiмciздiгiшц дepeктepi 1948...2008 жылдap apaлыFындa ;apacтыpылып, кeпжылды; opтaшa мэндepi eceптeлiндi. Lre aлaбыныц кoнтинeнтaлды; клим8ты жaFдaйындa aya ылFaлдылыFыньщ жыл iшiндe eзгepyi 8й;ын бaй;aлaды. Мэceлeн, су буыныц cepпiмдiлiгi мeн rçamiFy жeтiмciздiгiнiц opтaшa кeпжылды; кepceткiштepiнiц м8КСИМУМЫ шiлдe aйындa, an минимумы жeлтo;caн-;aцтap aйлapындa тipкeлгeн. Тeмeндeгi cyperre кeлтipiлгeндeй, caлыcтыpмaлы ылFaлдылы;тыц жылды; eзepyi бapыcындa кepiciншe жaFдaй ^a^imac^a^ яFни oныц кeпжылды; opтaшa мэндepiнiц м8ксимумы ;ыс aйлapынa (жeлтo;caн - ;a^ap) cэйкec кeлeдi.
99
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Аи
Сурет. Бaцaнaс метеостaнсaсындa ылгйну керсетюштерШц жыл miнде взгерyi. 1 - су буыныц серпiмдiлiгi, гna; 2 - щиныгу жетiмсiздiгi, гna; 3 -стыстырмты ылшлдылъщ, %.
KaрaстырылFaн аумак^ы метеорологиялык элементтердщ eзгерiсiн талдау нэтижелерi ^рсе^еи^И, суык айларда ауаныц aбсолюттiк ьоталдыль^ы тeмен, су буыныц серпiмдiлiгi 2,5...3,8 гПа aрaлыFындa eзгередi. Ал салыстырмалы ылFaлдылы;тыц кeрсеткiшi болса 80 % жоFaры, сонымен бiрге осы уакыттаы каныгеу жетiмсiздiгi 0,5...1,0 гПа аспайды.
1ле алабы ayмaFындa су буыныц сершмдшгшщ кeрсеткiштерi шiлде айында 14,3... 14,7 гПа к^райды. Оныц ец жоFaрFы кeрсеткiштерi Балкаш кeлiне жакын орналаскан метеостансаларда байкалады.
К^аны^у жет1миздшнщ ец жоFaрFы кeрсеткiштерi де шшде айында тiркелген (12,3... 18,9 гПа). Баканас стансасында салыстырмалы тYрде каны^у жетiмсiздiгiнiц кeрсеткiштерi жазда бiршaмa тeмен. Егер Ауыл-4, К^отан метеостансаларында каны^у жетiмсiздiгi 12,4...19,8 гПа болса, ал Баканаста б^л кeрсеткiштер небэрi 13,2...12,4 гПа к^райды.
Салыстырмалы ылFaлдылы;тыц кeрсеткiштерi жаз айларында ец тeменгi кeрсеткiштерiне жетiп, оныц мeлшерi 45...49 % aрaлыFындa eзгередi. Жыл шшдеп ец жоFaрFы кeрсеткiшi желтоксан айында лркелген, салыстырмалы ылFaлдыльщ 81...85 % к^райды.
Су буы серпiмдiлiгiнiц орташа жылдык кeрсеткiштерi 7,6...7,7 гПа аралы^ында ауыткиды, оныц тэyлiк iшiнде eзгерy барысы айкын байкалады. Жазда су буыныц сертмдшп кeп ay^^yFa ^шырайды, оныц шiлде aИындaFы кeпжылды; орташа мэш 4,4 гПа. Осы мезгшдеп ец жоFaрFы мэнi тaцертецгi уакытта, ал кыста - кYндiз пркелген. Ыеталдылык жетiмсiздiгiнiц тэyлiктiк аукыткуында ец жоFaрFы кeрсеткiш кYндiз сaFaт 13 шамасында байкалады, орташа кeпжылдьщ деректер бойынша шiлде aИындaFы Баканас стансасында ол 36,6 гПа. Ыеталдылык жет!миздтшц тэyлiктiк eзгерiсiнде кeктемгi кeрсеткiштiц eсyi кYЗгi тeмендеyiне кaрaFaндa жылдам юке асады. Салыстырмалы
100
ылгалдыльщтьщ тэулш iшiнде ауыт;уында ец теменп кврсеткiшi кYндiз бай;алады, жаз айларында кепжылды; орташа мэш 30 % аспайды.
Жауын-шашынныц кепжылды; орташа мэндерш есептеу нэтижелерi керсеткендей (кесте 3), ^арастырылган аума;та оныц жылды; мелшерi 144...316 мм. 1ле езешнщ алабында жауын-шашынныц жыл iшiнде таралуы темендепдей: ОцтYCтiк Балхаш мацы шелiнде жауын-шашынныц ец кеп айлыщ мелшерi кектемгi маусымда (сэуiр-мамыр) тYседi, мардымсыз кезецi - ;ыстыц аягы (а;пан) мен жазFы-кYЗгi айлар (тамыз-;ыр^йек). Таулы аудандарда жауын-шашынныц мардымсыз мелшерi ;ыр^йек айына, аласа таулы жэне тауалды аудандарында тамыз айына сэйкес келедь КaрaстырылFaн аума;тыц шiлде айындаFы жауын-шашынныц мелшерi 16,5...48,4 мм, ;ацтарда - 7,0...17,0 мм.
Ekí кезецдеп жауын-шашынныц кепжылды; орташа керсеткiштерiн салыстыру барысында шiлде айында барлы; стансалар бойынша аилы; мелшерi 5,0...24,8 мм дешн кебейе тYCкен. Эсiресе жауын-шашынныц керсеткiштерi КaпшaFaй, Айдарлы, Ба;анас жше Куетан метеостансаларында едэу^р дэрежеде кебейе тYCкен. Сонымен ;атар ;ацтар айында жауын-шашын мелшерiнiц кебею жаFдайы Ба;анас, АлFазы жэне КaпшaFaй стансаларында орын aлFaн, яFни кебею. керсеткiшi 1,2...2,7 мм аралы^ында. Ал Ауыл-4 жэне Бал;аш метеостансалары бойынша ;aцтaрдaFы жауын-шашынныц мелшерi 0,2...1,9 мм азая тYCкен. Жылды; жауын-шашынныц мелшерi бойынша кебею жaFдaйы Ба;анас, Айдарлы, АлFaзы, ^апшагай стансаларында лркелген. Эсiресе KaпшaFaй мацында жылды; жауын-шашынныц мелшерi 33,8 мм ескен. Керюшше, К^йган стансаларында жылды; жауын-шашынныц мелшерi 0,4мм курт азая тYCкен.
Кесте 3
1ле aлaбындaFы жауыш-шашынныц кепжылды; орташа керсеткiштерi
Метеостанса Кацтар Швде Жыл
А В А А В А А В А
Бал;аш
Ауыл-4
КyЙFaн
Ба;анас
Айдарлы
АлFaзы
КaпшaFaй
12,2 12,0 -0,2 11,8 16,8 +5,0 136,2 141,7 +5,5
8,9 7,0 -1,9 10,7 16,5 +5,8 137,1 132,5 +4,6
10,5 11,1 +0,6 8,8 18,8 +10,0 137,6 137,2 -0,4
11,8 14,1 +2,3 15,1 25,8 +10,7 189,7 201,1 +11,4
14.2 14,4 +0,2 17,4 32,0 +14,6 236,8 250,4 +13,6 8,3 9,5 +1,2 15,0 23,7 +8,7 128,4 144,5 +16,1
14.3 17,0 +2,7 23,6 48,4 +24,8 282,0 315,8 +33,8
Ескертпе: шартты белгiлердi 2-кестеден ;арацыз.
Корыта келе, 1ле aлaбындaFы климатты; жaFдaйдыц езгеруше талдау жасау барысында соцы жылдарда ауа температурасыныц кетерiлуi аны;талып отыр. Кацтар айы мен жылды; ауа температурасыныц орташа есу 0,6...1,3 °С болса, швде айында температураныц езгерiсi небэрi 0,1 °С.
101
Су буыньщ сертмдшп мен ;аныгу жетамаздиинщ орташа кепжылды;
керсетюштермц ец жогаргы керсеткiштерi шiлде айында тiркелсе, ал
салыстырмалы ылгалдылыщтыц максимумы ;ыс айларына (желто;сан-
;ацтар) сэйкес келедi. 1ле алабында жауын-шашынныц орташа жылды;
мелшерi 12,1 мм-ге квбейген.
ПАЙДАЛАНFАН ЭДЕБИЕТТЕР
1. Воронина Л.А. О Влиянии озера Балхаш на климат прилегающего региона // Гидрометеорология и экология. - 2003. - №2. - С. 31-34.
2. Гидрологические и водохозяйственные аспекты Или-Балхашской проблемы. - Л: Гидрометеоиздат, 1989. - 312 с.
3. Долгих С. А. и др. К вопросу о построении сценариев изменения Климата Казахстана // Гидрометеорология и экология. - 2006. - №1. - С. 7-19.
4. Кудеков Т.К. и др. Современные изменения природной среды и гидрологический режим озера Балхаш // Гидрометеорология и экология. -2008. - №3. - С. 64-72.
5. Пивень Е.Н. Территориальное распределение изменений температуры воздуха и осадков в Или-Балхашском регионе // Материалы конференции «Географическая наука в Казахстане: результаты и пути развития». - Алматы, 2001 - С. 112-116.
6. Пивень Е.Н. Климат гляциально-нивальной зоны юго-восточного Казахстана, его современные изменения и возможное влияние на водные ресурсы региона // Материалы международной научно-практической конференции «Географические проблемы устойчивого развития: теория и практика. - Алматы, 2008. - С. 112-123.
7. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш / Под. ред. А.Б. Самаковой. - Алматы: Каганат, 2003. - 584 с.
8. Ресурсы поверхностных вод СССР. Центральный и Южный Казахстан. Бассейн оз. Балхаш. Т. 13, Вып. 2. - Л: Гидрометеоиздат, 1966. - 645 с.
Казгидромет, г. Алматы
Казахстанское агентство прикладной экологии, г. Алматы
О НЕКОТОРЫХ РЕЗУЛЬТАТАХ ИЗУЧЕНИЯ КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЙ В БАССЕЙНЕ РЕКИ ИЛЕ
Ж.К. Турениязова Доктор техн. наук М.Ж. Бурлибаев
Приведен сравнительный анализ изменения климатических условий в нижней части бассейна р. Иле, в последнее десятилетие отмечаются повышение температуры воздуха и увеличение осадков.
102
