CC BY
9Chemical Journal of Kazakhstan
ISSN 1813-1107, eISSN 2710-1185 https://doi.org/10.51580/2021-1/2710-1185.30
Volume 2, Number 74 (2021), 79 - 86
УДК 543.4+502/504.75
1ЛЕ АЛАБЫ ГЕОЖYЙЕЛЕРШЩ ЭКОЛОГИЯЛЬЩ ЖАГДАЙЫ Т.А. Базарбаева, Б.Д. Рахышова, А.А.Ошафай
«Эл-Фараби атындагы Казак, улттыцyHueepcumemi» АК, Алматы, Казахстан E-mail: Tursynkul.Bazarbaeva@kaznu. kz
Тушндеме: Макалада 1ле алабыньщ геоэкологияльщ жагдайы карастырылды. Аймактын атауына, физика-географиялык орналасуына, жер бедерiне аньщтама бервдПле взеншщ KeKTeMri агындысын аныктайтын факторлары кврсетiлдi. 1ле взеншщ ортангы агысы, жалпы взен экожYЙесi, курш алкаптары жэне шенгелдi массивтерiн игеруге байланысты минералды тынайткыштар мен химиялык препа-раттар вте квп колданылып, нэтижесiнде взен суынын сапалык курамы твмендеуiне экелген. взен суынын курамынын сапалы болуына су ресурстарынын тапшылыгы-мен катар, ауыл шаруашылыгынын каркынды дамуына байланысты орын алып отырган антропогендiк шаралар эсер етуi туралы деректер келтiрiлдi. 1ле взенiнен алынган су сынамаларына физика-химиялык зерттеу жумыстары жYргiзiлдi. Мырыш, коргасын жэне темiрдщ судагы микроэлементтерiнiн мвлшерi бекiтiлген ШРК-дан жогары екенi анык байкалды. Зерттеу нысанына жYргiзiлген зерттеу нэтижелерi бойынша микроэлементтердiн адам агзасына эсерi карастырылды.
ТYЙiн свздер: экологиялык жагдай, физика-химиялык зерттеулер, квктемгi агын, кYн радиациясы, микроэлементтер.
1. Kipicne
Т1ршшк квз1 су болып табылатындыктан, олардын экологиялык т^ргыда таза болуына барлык денгейде ерекше назар аударылады. Осы орайдагеографиялык объектшер мен жер-су атауларынын ла коршаган ортамен байланысынын да взшдш зандылыктары бар. «Жер жаннаты» -Жетюу влкесш географиялык т^ргыдан зерттеп, жYЙелi тYрде сипаттама беру YPДiсiне казактын ¥лы галымы Ш.Уэлихановтын енбеп зор екендт мэл1м. «1ленщ аргы бет1ндеп влкенщ географиялык очерю» атты енбегшщ взшде, «1ле» взеншщ зерттелуше ден коймагандыгы байкалды. Жалпы тYрiк халыктарында, онын ш1нде б1здщ казак ж^ртында «жетЬ> сан жш колданылатын киел1 сан. «Жет ата», «жет шелпек», «аптанын жет ^ш»
Citation: Bazarbayeva T.A., Rakhyshova B.D., Oshakbay A.A. Ecological state of the Ili bazin geosystem. Chem. J. Kaz., 2021, 2(74), 79-86. (In Kaz.). DOI: https://doi.org/10.51580/2021-1/2710-1185.30
сиякты сездер мен сез тiркестерi киелi, касиетп угымдар мен эдет-гурыптарды бiлдiредi. «Жетюу» елкесшщ атындагы «жетЬ> сезi жай жалац сан угымын берiп турган жок, ол атауга «касиетп мол сулы елке» деген угымды Yстемелдеп бiлдiредi [1,2]. 1ле негiзгi ацгар аркылы Казакстан аркылы етедi; ацгары кец жэне жазык. взен арнасы кебiнесе аралдармен белiнген жэне буталар мен камыс ескен арналарга тармакталады. взен ацгары тек Капшагай шаткалы аймагында тарылып, содан кейiн жазык болады. 1ле езенi Балкаш келше бiрнеше агынды аркылы куйып, кец атырауды курайды. взен ацгары карама-кайшылык-тарга толы жэне ете кызыкты: шексiз кумды кум жоталары арасындагы терец езен камыстарда мыцдаган кустар мен жабайы жануарлар емiр CYретiн су лалагYлдерi ескен жYЗдеген таза келдерге белшедц балыктыц кептiгi Балкаш келiнiц кецдiгiн керсетедi [3].
Балкаш келi - элемдегi ец iрi iшкi су айдындарыныц бiрi. Аумагы 19 300 км3, узындыгы 605 км, ал еш 4-тен 74 км-ге дешн езгередi. Оныц болуы 1ле мен Жоцгар Алатауыныц тауларынан бастау алатын езендер агынымен байланысты. Балкаш келi бассейнiнiц жалпы езен агыны КХР аумагында, 1ле езеншщ жогаргы агысында калыптасады. Корыктыц гидро-графиялык желiсi казiргi 1ле езеншщ атырауына жатады. Желдеткiш тэрiздi дельта арналары кYрделi аумакты курайды. Бурын 1ле езенiнiц бiр арнасы казiр Yш негiзгi тармакка белiндi: шыгысы - Жиделi, орталыгы - 1ле, баты-сы - Топар, олардыц эркайсысы бiрнеше кiшi арналарга жэне кептеген таяз келдерге тармакталады. взен атырауы Yнемi козгалыста болады. Гидро-графиялык желiнi реформалау, жалпы орын ауыстыру табиги режимде де, агынды реттеуде де табиги кубылыс. Арналык процестердiц даму ерекше-лiктерiне жэне агынды кайта белу динамикасына сэйкес, оны жогаргы жэне теменгi атырауга белiнедi. Дельтаныц жогаргы жагы - 6-шы балык станция-сыныц ауданы, оган карама-карсы Топар арнасы. Жогаргы атырау - гидро-графиялык жел^ оныц кездерi атыраудыц жогаргы жагынан КуFалы-Жиделi айырына дейiн орналаскан. 1ле арнасы жогаргы атыраулык жYЙенiц белт болып табылады. Дельтаныц осы белшнщ гидрографиялык желiсi кара-пайым жэне жука - жалпы агын 20% -дан аспайды. Оныц барлыгы дерлш Iленiц негiзгi арнасыныц сол жагында орналаскан. 1ле арнасыныц кайна-рынан темен тармак Жиделi арнасы деп аталады - агынды сулардыц 80%-ы тYсетiн теменгi атыраудыц бастауы. Теменп атыраудыц гидрографиялык желiсiнiц элементтерi езара эсерлесш, Балкаш келiне куяды.
Суды тазарту жэне су объектшерш ластанудан коргау проблемасы бYкiл элем мамандарыныц назарын аударады. Агынды сулар - эдетте кептеген бейорганикалык жэне органикалык компоненттерден туратын турмыстык, ендiрiстiк жэне атмосфералык агынды сулар. Олардыц накты курамын, тiптi сапалык тургыдан да эркашан болжау мYмкiн емес. Жер Yстi суларын ластайтын заттар олардыц энергиясына керi эсер етш, флора мен фаунаныц тiршiлiк жагдайын кYрт нашарлатады. Сондыктан, су корларына,
езен суларыныц курамына жYЙелi тYрде талдаулар жасалынып, олардыц экологиялык тазалыгын сактау езектi мэселе болып табылады [4].
2. Эксперименттiк бeлiм
1ле eзенiне ЖYргiзiлген физика-химиялык зерттеу жумыстары.
Зерттеу негiзiнде, 1ле езетнщ бойында орналаскан Жиделi ауылына жакын мацынан Iленiц шетi мен ортасы, аягынан жэне кудык суына бектлген талаптарга сэйкес су сынамасы алынды. 1ле езенiнен жэне кудыктан алынган су сынамасына химиялык талдау жумыстары Алматы каласы «в.О. Оспанов атындагы казак топырактану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты» зертханасында жасалды. Су бойында ер^ен ион мел-шерш аныктау оптикалык спектроскопиялык куралдар ФЭК жэне арнайы иондар мелшерiн аыктауда колданылатын ионометриялык курылгылар пайдалану аркылы жYргiзiлдi. Соымен катар, ауыр металдар иондары 2п, Cd, РЬ жэне Со олардыц жартылай толкын потециалы мэнiне сэйкес вольтамперметриялык тэуелдiлiктен аныкталынды.
3. Нэтижелер жэне оларды талкылау
1ле ЖетiсудаFы узындыгы 1439 км-ге созылатын ец узын езен. Оныц кезi Алматы облысында; Кытайдан кайтар жолда ол КапшаFай су коймасын курайды, ол акырында Балкаш келше куяды, оны кейбiреулер тецiз деп атайды (1-сурет). Каскелец, ТалFар, Шарын, ТYрген, КYртi, всек жэне Шшк езендерi КазакстандаFы 1ле езенiнiц iрi салалары болып табылады.
взеннiц жылдык аFындысыныц пайда болуына экелетiн таботи жаF-дайлар сан-алуан болады. 1ле езенi коректену типi бойынша Казакстандык типке жатады. 1ле режимiнiц басты белгiлерi эр келкi есiмдiк-топырак жамылFысына, жер бедерiнiц пiшiнiне, сондай-ак езеннщ су алабыныц гидрогеологиялык курылымына сэйкес, курFак континентальдi климатпен аныкталады. взен карашаныц аяFында катып, сэуiрдiц басында муз жары-лады. Муздыц орташа калыцды^ы шамамен 0,5 м курайды. АймактаFы езендер режимiне тэн фаза - кектемп су тасу. Бул уакытта облыстыц тYрлi аудандарындаFы езендервде жалпы ж^1лдык аFынды 70 пайыздан 100 пайызFа дейiнгi келемi аFып етедi [5].
взеннiц кектемгi аFындысын аныктайтын факторлар келесiдей:
1) су тасуы уакытында тYсетiн жацбыр;
2) кардыц еру каркындылыFы;
3) кардыц еру алдында кардаFы су коры, су жинау алабыныц аймак бойына таралуы;
4) кардыц еру басындаFы топырактыц ылFалдану дэрежесi мен кату терендiгi.
Жалпы кектемп аFындыныц мелшерiн аныктайтын ^зп жэне кыскы жауын-шашын, аудан бойына бiркелкi таралмаFаны, ал бул жауын-шашын-ныц солтYCтiк аймактан оцтYCтiк аймакка карай зональды азаю зацына баFынады жэне аймактыц жер бедерiнiц эсерше байланысты болады. 1ле
1-сурет - Казахстан мен Кытай мемлекетгерiнiн арасында 1ле взенiнiн орналасуы.
Капшагай шат^алынан шывдан кезде Балхаш жазыгы бойымен агып, вз1 ^алыптас^ан Балхаш квлше куяды. Эзен техникалыщ ^иындыщтар тудырмайды.
Кврсетшген 1-суретте, Казахстан мен Кытайдыц 1ле взеншщ экожYЙесi Балхаш квлiн, 1ле взеншщ атырауын, Капшагай су ^оймасын жэне Кы-тайдагы 1ле взенш ^урайтын уш взендi кврсетедi.
Кун радиациясы ауаныц температурасына байланысты ^ар еру ^ар-^ындылыгы оныц ^ар еру кезещнде тура^ты емес, облыс мацында солтYCтiк ауданнан ощуспк ауданга ^арай улгаяды.
Геотектоникалыщ жэне климаттыц взгеруiне вте сезiмтал 1ле взеншщ экожYЙесi соцгы 50 жыл iшiнде взенге ^уат беретiн муздыщтардыц тврттен бiрiнiц жойылуы ^оршаган орта жагдайына да Yлкен ыщпал еггi [6-7]. 1ле взеншщ твменгi жагындагы табиги ортаныц ^алыптасуына судыц агымы, квлемi эсер етедi. взен суыныц курамыньщ сапалы болуына су ресурс-тарыныц тапшылыгымен ^атар, ауыл шаруашылыгыныц ^ар^ынды дамуына байланысты орын алып отырган антропогендш шаралар эсер етедi. взен суларыныц ластануыныц басты себебi - вцщрютш, шаруашылыщ-турмыс-тыщ жэне коллекторлы-кэрiздiк сулар болып табылады.
1ле трансшекаралык езен болFандыктан, суыныц ластану мелшерi кер-шi мемлекет Кытай Халык Республикасыныц (КХР) су жYЙелерiн пайдала-нуына тiкелей байланысты. взен Кытай Халык Республикасынан аFып еткен кезде, Кытай Халык Республикасыныц 1ле аймаFындаFы сегiз аудан мен Кулжа каласыныц турмыстык, сонымен катар енеркэсiптiк жэне ауыл-шаруашылыFынан шыккан лас сулар езенге куйылады. взеннiц шекаралык тустама аймаFында судыц химиялык курамы Кытай Халык Республикасы аумаFынан келетiн ластануымен керсетiледi. Судыц ластану индексi 19871988 жылдары 1,6 мен 1,8 аралы^ында болса, 1990 жыл мен 1991 жыл арасында 3.0-ден 3.7-ге кетерiлген, яFни «калыпты децгейде ластаетан» керсеткiшiнен «жоFары децгейде ластанFан» жаFдайына жеткен [8].
1-кесте - 1ле езеш су сынамасына жасалFан зерттеулер нэтижеа (микроэлементтердщ мелшерГ)
Атауы Судагы микроэлементтердщ мелшер1, мг/л
7и Си Мп са N1 РЬ Ее
1ле езеш №1 0.077 1здер1 0.060 1здер1 0.001 0.004 0.50
1ле езеш №2 0.012 0.001 0.010 0.001 0.002 0.026 0.52
1ле езеш №3 0.021 0.005 0.017 1здер1 0.002 0.006 0.10
Кудыксуы 0.077 0.009 0.004 1здер1 0.004 0.014 1.14
ШРК, мг/л 0.01-0.05 0.001-0.005 0.01-0.05 0.005 0.02 0.006 0.05-0.1
Зерттеу нэтижесi бойынша, мырыш, корFасын жэне темiрдiц судаFы микроэлементтерiнiц мелшерi бектлген ШРК-дан жоFары екенiн анык байкалды. Fылыми эдебиеттегi мэлiметтер негiзiнле бул металлдардыц адам аFзасына келтiрер пайдасымен катар, мелшерi шамадан тыс аскан жаFдайда келесiдей жаFымсыз керi эсерлерi байкалуы мYмкiн. Ауыз куысы аркылы мырыш металыныц аFзаFа енуiмен бYЙректе патологиялык езгерiстер пайда болады, ал айтарлыктай мелшерде сарFаю дамиды. ¥зак экспозиция кезiнде бул кандаFы кальций децгешне эсер етедi, бул осы металдар арасындаFы антагонизмге байланысты азаяды. Мырыш кальцийдiц CYЙек тiнiнен шайылуына ыкпал етедi, фосфор алмасуы бузылып, остеопороз дамиды. ¥зак экспозиция кезiнде бул металл катерлi iсiктердiц дамуына ыкпал етуi мYмкiн, сонымен катар бедеулшт тудырады.
КорFасын бул зат адам аFзасына эртYрлi улпалардыц есуi мен жацаруын ынталандыруFа жэне кандаFы гемоглобин мелшерiн реттеуге кажет. Бiрак тек аз мелшерде. КYнделiктi мелшерден асып кету оны улауFа тецеспретш улы ластаушыFа айналдырады. Осы металмен уланFан кезде адамдар уйкысыздыкты, енжарлыкты, элсiздiк, катты бас ауруы, ашуланшактык, бас айналу, жYрек айну, депрессия, тэбеттщ темендеуiн байкай алады. Оныц аFзада бiртiндеп жиналуы энцефалопатия, темiр тапшылыFы анемиясы,
бYЙрек езекшелершщ закымдануы жэне алгашкы бедеулiк сиякты ауыр ауруларга алып келедi. Бул балалардьщ, жYктi эйелдердщ денсаулыгына жэне урыктыц дамуына ете жагымсыз эсер етедь
Темiрдщ каут туралы жылдар бойы айтылып келедi. Ежелгi дэуiрдщ езшде адамдар заттыц колдану мелшерiне байланысты дэрi немесе уга айналатынын бшген.
Темiр курамы ете жогары ауыз судыц гылыми дэлелденген эсерлершщ катарына мыналар кiредi:
- бауырдыц улгаюы жэне кан курамыныц нашарлауы;
- жYрек ыргагыныц проблемалары, миокард инфаркта мен инсульт каушнщ жогарылауы;
- ас корыту жYЙесшщ бузылуы жэне калканша безшщ бузылуы;
- дерматит пен аллергияныц дамуы;
- ецештщ, асказанныц, ток шектщ жэне куыктыц онкологиялык ауруларына жогары сезiмталдык;
- Yлкен шаршау жэне жиi элиздш, сондай-ак кещл белу жэне нашар есте сактау.
4. Корытынды
1ле езенi су ресурсын утымды пайдалану, оны баскару мэселесi, ец алдымен алаптыц аумагына енетiн езендердщ су корына, сонымен катар Балкаш келi децгешне байланысты екенi аныкталды.
Зерттеу нэтижесi бойынша, мырыш, коргасын жэне темiрдiц судагы микроэлементтершщ мелшерi бектлген ШРК-дан жогары. Эзеншщ ортац-гы агысы, толык езен экожYЙесi, шецгелдi массивтерi мен кYрiш алкаптарын колдануга байланысты минералды тыцайткыштармен коса, химиялык препараттарды шамадан тыс кеп пайдаланылып, нэтижесiнде езен суыныц сапалык курамы темендеуiне экелген.
1ле езешнщ су сапасыныц жагдайыныц нашарлауы оныц экожYЙесiне кауiп тендiредi. Сондай-ак, сол жердеп тургылыкты халыктыц да жаг-дайына елеулi эсерiн тигiзедi. Ал, бул проблема ез кезепнде Арал тещзшщ жагдайына уксас болгандыктан, Ощуспк Казакстан ещрше гана емес, бYкiл Казакстанныц экономикалык, экологиялык жагдайына керi эсерш тигiзедi.
Information about authors:
Bazarbayeva T.A. - Cand. of geological sciences, assistant professor; e-mail: Bazarbaeva@kaznu.kz; ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-8775-1234
Rakhyshova B.D. - lecturer, master of science; e-mail: balziya.rakhyshova@mail.ru; ORCID ID: https://orcid.org/0000-0001-6816-1941
Oshakbay A.A. - lecturer, master of science; e-mail: aitu.oshakbay@gmail.com; ORCID ID: https://orcid.org/0000-0003-2515-923X
Эдебиеттер Ti3iMi
1. ЖYнiсов Д. Сулы, нулы Жетiсу. Алматы, 2006.
2. ^ойшыбаев Е. ^азаккстанныц жер-су аттары свздт. Алматы, 1967.
3. Проблемы гидроэкологической устойчивости в бассейне озера Балхаш / Под редакцией А.Б. Самаковой. Алматы: Каганат, 2003, 3-171.
4. Сарсембеков Т.Т. Использование и охрана трансграничных рек в странах Центральной Азии. Алматы.: Атамура, 2004, 272 с.
5. Молдахметов М.М. Гидрологиялык есептеулер. Алматы: ^азакк университета, 2005, 97-146.
6. Den H., Chen Y. Influences of recent climate change and human activities on water storage variations in Central Asia. J. Hydrol., 2017, 544, 46-57.
7. Qi J., Bobushev T.S., Kulmatov R., Groisman P., Gutman G. Addressing global change challenges for Central Asian socio-ecosystems. Front. Earth Sci., 2012, 6, 115-121.
8. Карбозова Ж.Ж., ^ыдырбаева А.Т. 1ле Алатауыныц ландшафттарыныц калыптасуына эсер ететш климатты^ факторлар. ^азаккстан Ресиубликасындагы к^рп замандагы тенденция мен географиялык гылымныц дамуы, 2015, 172 б.
Резюме
ЭКОЛОГИЧЕСКОЕ СОСТОЯНИЕ ГЕОСИСТЕМ ИЛИЙСКОГО БАССЕЙНА
Т.А. Базарбаева, Б.Д. Рахышова, А.А. Ошацбай
АО «Казахский национальный университет им. аль-Фараби», Алматы, Казахстан E-mail: Tursynkul.Bazarbaeva@kaznu.kz
В статье рассмотрено геоэкологическое состояние Илийского бассейна. Дано определение названия региона, физико-географического положения, рельефа местности. Показаны факторы, определяющие весенний сток реки Или. В связи с освоением среднего течения реки Или, в целом, речной экосистемы, рисовых полей и шенгельдинских массивов, было использовано большое количество минеральных удобрений и химических препаратов, что привело к снижению качественного состава речной воды. Приведены данные о влиянии антропогенных мер, связанных с интенсивным развитием сельского хозяйства, наряду с дефицитом водных ресурсов на качество содержания речных вод. Проведены физико-химические исследования проб воды из реки Или. Было четко видно, что содержание микроэлементов цинка, свинца и железа в воде выше утвержденных ПДК. По результатам проведенного исследования объекта исследо-вания было рассмотрено влияние микроэлементов на организм человека.
Ключевые слова: экологическая ситуация, физико-химические исследования, ве-сенний сток, солнечная радиация, микроэлементы.
Abstract
ECOLOGICAL STATE OF THE ILI BASIN GEOSYSTEM
T.A. Bazarbayeva, B.D. Rakhyshova, A.A. Oshakbay
JSC «Al-Farabi Kazakh National University», Almaty, Kazakhstan E-mail: Tursynkul.Bazarbaeva@kaznu.kz
In this article the geo-ecological situation of the Ili basinare considered. The name of the region, physical and geographical location, and terrain were given. Factors determining the spring flow of the Ili River are shown. Due to the development of the middle reaches of the Ili River, the whole river ecosystem, rice fields and shangel massifs, excessive use of mineral fertilizers and chemicals has led to a decrease in the quality of river water. In addition to the shortage of water resources, anthropogenic measures related to the rapid development of agriculture affect the quality of river water. Physical and chemical studies of water samples taken from the Ili River were carried out. It was clearly observed that the content of trace elements of zinc, lead and iron in water is higher than the approved maximum allowable concentration. According to the results of the study, the effect of micronutrients on the human body was considered.
Key words: ecological situation, physical and chemical research, spring runoff, solar radiation, microelements.
References
1. Zhunusov D. wet, Nuli Zhetysu. Almaty, 2006.
2. Koishybayev E. Dictionary of land and water names of Kazakhstan. Almaty, 1967.
3. The problem of hydroecological stability in the Balkhash Basin / Under the editorial board of A. B. Samakovoy. Almaty: Kaganat, 2003. 3-171.
4. Sarsembekov T.T. The use and protection of transboundary rivers in the countries of Central Asia. Almaty: Atamura publ., 2004. 272 p.
5. Moldakhmetov M.M. Hydrological calculations. Almaty: Kazakh University, 2005, 97-146.
6. Deng H., Chen Y. Influences of recent climate change and human activities on water storage variations in Central Asia. J. Hydrol., 2017, 544, 46-57.
7. Qi J., Bobushev T.S., Kulmatov R., Groisman P., Gutman G. Addressing global change challenges for Central Asian socio-ecosystems. Front. Earth Sci., 2012, 6, 115-121.
8. Karbozova Zh.Zh., Kydyrbaeva A.T. Climatic factors influencing the formation of landscapes of the Trans-Ili Alatau. Modern trends and development of Geographical Science in the Republic of Kazakhstan, 2015. 172 p.
