CC BY
192
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
УДК 4 Т М.Н.САИДХОҶАЕВА
ББК 81.2Т
ИБОРАҲОИ ФРАЗЕОЛОГИИ ФЕЪЛИ ДАР РОМАНИ «ШУРОБ»-И РАҲИМ ҶАЛИЛ
Вожаҳои калидӣ: воҳндҳои фразеологй, ибораҳои фразеологии феълй, забони романи «Шӯроб», ибораҳои номй ва феълй, услуби адабии китобй, халқии гуфтугӯй
Мафҳуми ибораҳои фразеологй аз мазмун ва моҳияти вожаҳои таркиби он «ибора» ва «фразеологй» бармеояд. Дар таъбиршиносй низ чун дар қисматҳои дигари забоншиносй навъи воҳидҳои мазкур ба қоидаву қонуниятҳои ибора тобеъ мебошад. Яъне ибораҳои фразеологй низ бо вуҷуди рехтагии сохтор ва маъно дар асоси меъёрҳои ибора созмон меёбанд. Дар бобати вожаи «фразеологй» бошад, бояд гуфт, ки он чун дар мавридҳои дигар (таркибҳои фразеологй, ҷумлаҳои фразеологй) дар иборахои фразеологй хусусиятҳояшро маҳфуз медорад.
Дар илми таъбиршиносй аз байни се навъи воҳидҳо - таркибҳо, ибораҳо ва ҷумлаҳои фразеологй ибораҳои фразеологй нақши боризтар дорад. Гап дар сари он, ки аз як тараф, дар забон теъдодаш бисёр аст, аз тарафи дигар, дар категорияи дигари таъбирот ҳамчун ҷузъи таркибй хидмат менамояд, бахусус баъзе ҷумлаҳо саросар аз матни ибораҳои устувор иборатанд.
Дар омӯзиши воҳидҳои фразеологй ба мероси адабии Нависандаи халқии Тоҷикистон Раҳим Ҷалил рӯй овардани мо бесабаб нест. Бино ба эътирофи олимон, муҳимтарин хусусияти услуби ин устоди сухан чи аз ҷиҳати мазмун ва чи аз лиҳози шакл халқияти олй мебошад. Нависанда дар интихоб ва истифодаи маводи забон бештар ба воҳидҳои халқии гуфтӯгӯй таваҷҷӯҳ дорад. Инро академик М.Шакурй ҳанӯз аз нахустин асари калонхаҷми ӯ «Одамони ҷовид» мушоҳида карда навишта буд: «Беҳтарин хусусияти роман фаровон истифода шудани боигарии забони соф, равон ва образнокии халқй мебошад. Нависанда забони халқиро хеле хуб медонад ва имконияти бепоёни онро барои ба вуҷуд овардани образи бадей моҳирона ба кор мебарад» ( 6, 429-430).
Дар асари монографии услубшинос Р.Ғаффоров «Забон ва услуби Раҳим Ҷалил» низ ба ин ҷиҳати эҷодиёти нависанда баҳои баланд дода шудааст, чунончи: «Нависандагони мо, - менависад ӯ.- аз ин «гули эҷодиёти халқ» (ибора ва ҷумлаҳои фразеологй - С.М.) ҳар кадом ба қадри дониш ва маҳорати эҷодии худ истифода бурда, обуранги миллии асарҳои худро зиёд кардаанд. Дар ин масъала дар адабиёти советии тоҷик баъд аз устод Айнй Раҳим Ҷалил мавқеи намоёнро ишгол мекунад» (3, 67).
Романи «Шӯроб» низ аз асарҳои калонҳаҷми Раҳим Ҷалил буда, дар давраи камолоти эҷодии адиб таълиф гаштааст. Доираи фарохи тасвироти бадей, теъдоди зиёди иштирокдорони асар, ки аз табақаи заҳматкашанд, дар интихоб ва корбурди фаровони воҳидҳои халқии забон мусоидат кардаанд. Аз байни воҳидҳои устувори забон ибораҳои фразеологй аз лиҳози теъдод ва вазифаҳои маъноиву услубй мавқеи намоён доранд.
Чунонки ба забони адабии тоҷик хос аст, ибораҳои фразеологии романи «Шӯроб» ба ду шоха ҷудо мешаванд: ибораҳои фразеологии номй ва феълй.
Асоси ибораҳои фразеологии номиро ҳиссаҳои номии нутқ исм ва сифат ташкил менамоянд, ки онҳо бо ёрии бандаки изофй бо ҳам алоқаманд мегарданд. Фарқ аз ибораҳои номии озод ин аст, ки дар ибораҳои номии фразеологй маънои ибора дар заминаи мачоз сурат мегирад.
Ибораҳои фразеологии феълй (минбаъд-ИФФ). Зиёда аз ҳафтод дарсади ибораҳои фразеологиро ибораҳои феълй ташкил менамоянд. Ба назар мерасад, ки фаровонии чунин навъи ВФ аз мавқеи пешбар доштани феъл дар баён бармеояд, зеро матлаб аз гуфтор ба шунаванда ё хонанда дар ҳар бобат ашё, ҳодисот, амал, ҳолат, хислат ва ҳоказо расонидани маълумот мебошад. Аз ин қатор зикри амал ва ҳолат зиёдтар ба назар мерасанд, ки бо ёрии калима ва қолабҳои лугавию грамматикии гуногуни феълй ифода меёбанд. Дар ибораҳои фразеологии феълй вожа ва таркибҳои феълй якчоя бо ҳиссаҳои дигари нутқ бо ёрии воситаҳои грамматикй мафҳуми амал ё ҳолатро дар заминаи мачоз баён менамоянд. Мафҳумоти ифодакунандаи амал ё ҳолати мачозбунёдро аз чумла дар қолаби масдарй чудо кардан мумкин аст, ки дар ин сурат интиҳои ИФФ ё бар феълҳои мустақилмаъно ва ё ба феълҳои ёвар оид мегардад. Пас, маълум мешавад, ки дар созмони ИФФ ҳам вожаҳои феълй ва ҳам ҳиссаҳои номи нутқ, бештар исм ва сифат, бо феълҳои ёвар дар қолаби феълҳои таркибии номй ибораи масдарй месозанд. Азбаски
182
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
дар забони тоҷикӣ феълҳои таркибии номӣ бисёранд, табиист, ки онҳо дар созмони ибораҳо зиёдтар ба назар мерасанд.
Ибораҳои фразеологии феълӣ бо феълҳои ёвар. Дар роман ИФФ бо феълҳои ёвари «кардан» «намудан» «шудан» созмон ёфтаанд. Бо «намудан», ки муродифи «кардан» мебошад, як мисол ба қайд гирифта шуд, вале бо ёвари «сохтан» мисол ба назар нарасид. Сабаб ин аст, ки феълҳои ёвари «сохтан» ва «намудан» мансуб ба услуби адабии китобӣ мебошанд, ки ба забону услуби Раҳим Ҷалил хос нестанд.
Чунонки зикр гардид, бо феъли ёвари «намудан» дар роман як ибораи фразеологӣ дучор шуд, ки он ҳам на аз забони халқ - персонажҳои роман, балки дар забони тасвирии нависанда корбаст гардидааст: «Лекин пеши роҳамро нагир, - довталабона муноқиша менамуд ангишткан» (7.58).1 Дар ҷумлаи навбатӣ идомаи фикр, ки ба коргар Иван Метвеевич тааллуқ дорад, ибораи фразеологӣ бо ёвари «кардан» - «хоки пойи касеро сурма кардан» омадааст: «Ба куҷо, ки равам, хоки поямро сурма мекунанд» (7,58). Дар дигар мавридҳо ИФФ бо ёрии феъли ёвари «кардан» созмон ёфтаанд, амсоли: «харбузаро хазонак кардан» - аз полак чидани охирин донаҳои харбуза: Ҳамин рӯз харбузаро хазонак карда баромаданд (7,460). «сиёҳиро аз сафедӣ фарқ кардан» -бомаърифат, доно, зирак будан: « Худамон-ку беилму нодон калон шудем, ақаллан биё, ки ҳамин ягона фарзандамон хонда сиёҳиро аз сафедӣ фарқ кунад» (7,31).
» «ба ҷогаҳ нигоҳ карда по дароз кардан» - дар ҳадди имкон амал кардан, ҳадди худро донистан: «Аммо ин дафъа қогазро варақ зада баромада, ба догаҳашон нигоҳ карда по дароз кунед-хубтар мешуд,- гуфтанд» (7, 450).
» «аз дон сер кардан» - сахт азоб додан, ба ҳолати тоқатфарсо овардан: «Ташвиқот аз ҷонам сер кард» (7,414).
Баъзе ибораҳои фразеологӣ дар ду қарина истифода шудаанд, чунончи, дар қаринае, ки калимаи лаҳдавӣ («қава») ба кор рафтааст, данбаи услуби халқии гуфтугӯӣ пурқувват аст. Дар мисолҳои зер ибораҳо дар ҳар ду маврид ба забони персонажҳои асар тааллуқ доранд. Дар думлаи дуюм таркиби гӯишии «қава кардан» дар робита ифодаҳои халқии «хоҳӣ нахоҳӣ » ва «... гуфта» доираи ягонаи услубиро ташкил намудааст: «Охир роҳи оҳан ду пои маро ба як мӯза до карда ҳадаҳа мегӯяду мо бошем, назар ба порсола камтар ангишт медиҳем» (7, 61). «Эрмат «ҳамин давонро хоҳӣ нахоҳӣ ба ман медиҳӣ» гуфта, ду поиӯро ба як мӯза қава мекард» (7,247).
Чунонки аз таҳлили мисолҳои боло аён аст, бо феъли ёвари «кардан» ибораҳое сохта мешаванд, ки ба идрои амал далолат мекунанд. Дар аввалҳо маънои асосии «кардан» чун вожаи мустақилмаъно «сохтан» буд. Ба ин муносибат Муҳаммадтақии Баҳор дар «Сабкшиносӣ» чунин овардааст: «Кардан», ки имрӯз голибан ҳолати феълӣ муайян дорад, дар қадим ҳам ба маънии мазкур ва ҳам ба маънии мустақил меовардаанд. Чун «фалон подшоҳ шаҳре бикард», ки имрӯз бигӯянд: «шаҳре бино кард» ва ин роид буд ва ба ин тариқ дар як маврид карданро узви феъли муайян зикр кардан ва истеъмоли мустақили он феъл аз миён рафт (2, 175-176). Ба мушоҳида мерасад, ки «кардан» дар забони ҳозираи тодик маънои лугавии зикршудаи худро гум карда бошад ҳам, дар иборасозӣ ва думлабандӣ ба идрои амал далолат мекунад. Аммо феъли ёвари «шудан» дар таркибсозӣ ва иборасозӣ барои ифодаи ҳолат хидмат менамояд. Ба ин таркиби фразеологии «миёнгу шудан» ба маънои аз меҳнат сахт бо дарди миён гирифтор шудан ва ибораи фразеологии «ба гардани касе савор шудан»-касеро мутеъ, фармонбардори худ гардонидан мисол шуда метавонад: «Ҳол он ки он вақт мо барои хӯдаинҳо миёнгу мешудему акнун барои худамон ангишт меканем» (7, 235). «Хап гардед, ба гарданатон савор мешаванд» (7, 284).
Ба ибораҳои фразеологияи феълӣ қолабҳои хоси услуби гуфтугӯӣ низ хос аст, ки яке аз онҳо аз таркибҳои феълиҳолӣ бо ёвари «мондан» сохта мешавад, аз он думла, «ловида мондан»: «Ман даҳони вайро ловида мондаам» (7, 332); «кушода мондан»: «Даҳони ту тӯҳматгарро аз пушти гӯшат кушода мемонам.- дагдага бардошт Облақул раги гулӯи дарозашро хезонда» (7,347). «Ту, бойбача,ман калонпоя гуфта ин қадар аз худ марав, ки даҳонатро аз пушти гӯшат кушода мемонам» (7,214); «гирифта мондан»: «Пайт мепоянду фурсат, ки ёфтанд, рӯяшонро ба тагашон гирифта монда, ба сандуқи дил мезананд, сӯхтаю пухта фарёд мебардоранд, ки фақат онҳо софдилу дилсӯзанд» (3,449).
Ба ҳамин монанд баъзе аз феълҳои умумиистеъмол бинобар сермаъно будан ба созмони зиёди ибораҳои фразеологӣ мусоидат доранд. Чунончи, феъли «задан» бо тобишҳои маънои мухталиф:
- «задан» ҳамчун феъли ёвар: «манаҳ задан» ба маънои бисёр гап задан, сергапӣ кардан:- «Исто, мӯсафед, як дам манаҳ назан!- хитоб намуд Александров»; - «аз чашм сурмаро задан» - моҳирона дуздӣ кардан: - «Ҳушёр нашавӣ, ин муттаҳамҳо аз чашм сурмаро мезананд,- гуфт ӯ ва ба дигарон рӯ овард» (7, 34); «аз бед гирифта ба тут задан»- сахт коҳиш кардан, танбеҳ додан: «Ду нафар ангишткан коргурезонро аз бед гирифта ба тут мезаданду танбалонро бошад, гарқи обу арақ
183
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES» № 2(43) 2015
мекарданд» (7,165); «чини каҷалак задан»- дар бораи касе гуфта мешавад, ки гайричашмдошт амали ношоиста мекунанд: Циникаҷалакзадё аҳриман ? (7,452)
- «задан» ба маънои маъмул кӯфтан, зарба задан ҳамчун ҷузъи феълии таркибҳо: «кундазону задан » бо зону ба қафои касе зада танбеҳ додан: «Писин аз гиребони ӯ гирифта, ба дари маҳкама оварда кундазону зада берун андохтааст» (7,116). - «задан» ба маънои маҷозӣ - монеъ шудан, халал расонидан - «ба миёни гап лагад задан (назадан)»: «Ба миёнигап лагад назану аввал гӯш кун, ки ман чӣ мегӯям! - Ҳасан Холро ба ҷавобгардонӣ нагузошт...» (7,195). - «задан» ба маънои даргирондан (нисбат ба оташ гуфта мешавад): «ба сад гӯлах оташ задан»: «Барои як соати тилло, як нигини гаронбаҳо дӯзахиҳоятон тайёранд, ки ба садгӯлах оташ зананд» (7,179).
Баъзан ибораҳои таркибии феълӣ, ки ҷузъи асосии он «задан» аст, ҳолшарҳкунанда қабул менамояд, дар ин сурат таъсири эмотсионалии ифода тақвият меёбад. Чунончи, асли ибораи рехта «зада пазондан», яъне зада беҳолу мадор кардан аст. Дар мисоли зерин нависанда ба он таркиби «тупа барин» илова намуда, баёнро муассиртар кардааст: «Агар вай ҳозир ба дастам меафтид, зада тупа барин мепазондам» (7, 58). «Ба ҷои хобам зер кардему ҳамаро ба ҳар тараф ҳаво дода, то ҳаш- паш кардан қариб зада тупа баринпазонд» (2,194).
Дар боло сухан аз феълҳое рафт, ки дорои ҷилоҳои маъноию услубии мухталиф буда, дар созмони зумраи ИФФ нақш бозидаанд, сермаъноӣ ва сервазифагии онҳо боиси серистеъмолии онҳо гаштааст. Ғановат ва гуногунрангии ИФФ дар забони роман ба феълҳои мустақилмаънои дигар низ алоқаманд аст, ки тавассути онҳо як ё ду ибораи фразеологии феълӣ созмон ёфтаанд. Аммо умумияти онҳо дар он аст, ки ибораҳои тавассути чунин феълҳо сохташуда ба ду доираи калони семантикӣ чудо мешаванд: ИФФ-и ифодакунандаи мафҳуми амал ва ИФФ-и
ифодакунандаи мафҳуми ҳолат. Зотан ифодагари амал, ё ҳолат будан махсусияти феълҳои точикист ва асоси таърифи феълро ҳамчун ҳиссаи нутқ ҳамин чиҳати семантикии вожаҳои феълӣ («феъл ҳиссаи мустақили нутқ буда, амал ё ҳолати предметро мефаҳмонад») ташкил медиҳад. Маълум мешавад, ки ин хосияти феълҳо ба ИФФ низ гузаштааст.
Дар олами ҳастӣ анвои амал бешумор аст. Ҳамаи чонзоди рӯйи замин ба амал қодиранд. Зимни қоидаҳои санъати ташхис предмети бечон низ метавонанд чун махлуқи чондор амал кунад. Аммо амалҳои бошуурона ба инсон хос аст ва муҳтавои ИФФ ба фаъолияти одамон вобаста аст, ки онро аз лиҳози мазмун ва ифодаи эҳсос ба мусбат ва манфӣ чудо кардан мумкин аст.
Дар ИФФ бо маънои мусбат амалҳое арзёбӣ мегарданд, ки назари одамон ба онҳо нек буда, аз андеша ва кирдори писандидаи инсон бармеоянд. Чунин ИФФ - ро аз рӯйи мавқеи истеъмолӣ ва вазифаҳои услубӣ ба се гурӯҳ чудо кардан мумкин аст:
ИФФ - и китобӣ хоси услуби адабии китобӣ буда, мазмуни онҳо ба калима, таркиб ва ибораю ифодаҳои ҳамин услуб асос меёбад. Чунончи, мисолҳои зерини ИФФ бо маънои мусбат ба ибораҳои китобии «гардани чаҳл» ва «осмони ҳафтум» такя дошта, дар заминаи мачоз сохта шудаанд: «гардани чаҳлро шикастан»- чаҳлро бартараф кардан, ором шудан, тамкин ёфтан: «Гардани чаҳлро шиканад» - аз дил гузаронд ӯ ва аз нав дари кабинетро кушода аз рӯи остона гуфт»... (7,310); «ба осмони ҳафтум бардоштан»- таъриф кардан, эъзоз намудан: «Ба осмони ҳафтум бардоштӣ, духтарам ,- болид Хол - бобо» (7,250).
Вале теъдоди ИФФ бо маънои манфӣ дар «Шӯроб» нисбат ба мусбат хеле зиёд аст, ки ин ҳол аз ҳодисаҳо, воқеаҳои тасвиршаванда, хилофи андеша ва амалҳои оштинопазири ичтимоию маишии қаҳрамонҳои асар бармеояд. Маводи доираи ИФФ-и ифодагари маънои манфиро аз рӯйи аломатҳои услубӣ ба се навъ чудо кардан мумкин аст.
1. ИФФ-и адабии китобӣ. Ин навъи ибораҳо дар забони асар кам ба назар мерасанд аз он лиҳоз, ки он ба услуби нигориши Раҳим Ҷалил хос нест. Ба ин нигоҳ накарда, дар роман камтар бошад ҳам, як миқдор калима ва ибораҳои китобӣ барои ифодаи маъною муносибатҳои манфӣ ба кор мераванд. Масалан, аз чониби босмачӣ Ҷӯрабошӣ, ки муллост, ибораи «ба асфалассофилин фиристодан» ба маънои куштан ба кор бурда мешавад. Оҳанги китобии ибора бар вожаи арабии «асфалассофилин» аст, ки ифодакунандаи мафҳуми динӣ буда, аслан хоси гуфтугӯ нест. Вожаи мазкур дар фарҳанги тафсирӣ ба ду маъно тафсир ёфтааст: 1. кит. дарачаи пасттарин. 2. д. (динӣ-
С.М.) табақаи пасттарин ва чуқуртарини (ҳафтумини ) дӯзах. Дар ҳар ду маврид аз «асфалассофилин», ки аз забони босмачӣ омадааст, матлаб куштори одами одӣ не, балки куштани каси ба дӯзах маҳкумшуда мебошад. Ҷумлаҳои зер ба қаҳрамонони мусбати роман модари Арслоналӣ ва Давлат нигаронида шудаанд: «Аз чонаш сер шуда бошӣ, як мушт ба сарат зада, ба асфалассофилин фиристонам» (1,149). «Набошад, бо як тир ба асфалассофилин мефиристонам. -пӯписа намуд вай» (7, 143 ).
2. ИФФ-и умумиистеъмолӣ. Ин навъи ибораҳо байниуслубӣ низ номида мешавад аз он боис, ки дар миёни услубҳои адабии китобӣ ва халқии гуфтугӯӣ қарор дошта, дар матнҳои мухталиф
184
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
ба кор меравад. Чунончи, «димоги касе сӯхтан» - гамгин шудан, ки он дар нутқи муаллиф омадааст: «Як хабари ногаҳонӣ димоги ҳамаро сӯзонд»... (7,38) Ё ин ки мутазоди ин ибора -«димоги касе чоқ будан», «димоги касеро чоқ кардан»: «Хӯш, додари азиз, ассалому алайкум, мумкин фаҳмем, ки димогатон ин қадар ҷоҚ.- пурсид ӯ» (3, 384). Мисолҳои дигар: «чомаи амал пӯшидан» - иҷро шудан, ба амал омадан- нисбат ба «орзу» дар нутқи муаллиф омадааст: «Орзуи модар чомаиамалпӯшид» (7,178).
«Дил ба касе об хӯрдан»- бовар кардан: «Ман ҳам мегуфтам, ки шумо гапи маро ба замин намемонед. Дилам ба шумо обхӯрдуин гапҳоро гуфтам» (2,104).
3. ИФФ-и халқии гуфтугӯӣ дар забони роман қисмати зиёди ибораҳои фразеологии феълиро ташкил менамоянд, бо ибораҳои фразеологии умумиистеъмол хеле наздиканд, вале хонанда дарк мекунад, ки онҳоро халқ дар асоси ҳодисаҳои воқеӣ, ки аксар аз урфу одатҳои мардумӣ бармеояд, вирди забон кардааст. Масалан: «Ҳасиби касеро халта кардан» ба раванди таомпазии миллӣ вобаста аст, яъне вақте ки ба пустлоқи ҳасиб аз меъёр камтар маҳсулоти қимагӣ меандозанд, ҳасиб халта мегардад. Ин ибора маънои мачозии коҳидан, суст шудан, малул карданро дорад. «Қувваи панчаи зӯрманди ҳариф, чӣ тавре ки мегӯянд, ҳасиби Ҷӯрабоширо хеле халта карда бошад ҳам, номус сахт гиребонгираш шуда буд» (7,152).
Ба мисли ҳамин «качова», «хӯрчин» ба ашёҳо далолат мекунанд, ки дар гузашта дар рӯзгори точикон маъмул буданд. Ин вожаҳо ба созмони ибораи «качоваро ба лӯлизан хӯрчин гуфта фурӯхтан (фурӯхта тавонистан)» ба маънои фиреб кардан асос гардидааст. Дар роман аз номи намояндаи ҳукумат дар бораи савдогар омадааст: Қаллоб буд, қаллоб; Качоваро ба лӯлизан
хӯрчин гуфта фурӯхта метавонист.
Ибораҳои фразеологии феълии «панчаи касеро тоб дода натавонистан» маънои зӯр, тавоно будан; «аз бинии касе сим гузаронидан» - сахт азият додан, мутеъ кардан; «ба хонаи занбӯр чӯб халонидан»- мардумро ба шӯр андохтан, вазъро ноором кардан аз воқеият гирифта шудаанд. Мисолҳо: «Аммо ин зан аз бинии марди бечора сим мегузаронад, зиребаи зери нохун барин шабу рӯз азоб медиҳад» (7,251); «Ӯ кай хабар дошт, ки Петухови ошӯбангез ба хонаи занбӯр чӯб халонида, маҳкамаи волостной ва роҳзанону каллабуронро ба по хезонда буд» (1,110).
Баъзе ИФФ-и халқии гуфтугӯӣ дорои нишони ин навъи услубӣ мебошанд, яъне дар таркиби худ калимаҳое доранд, ки хоси забони гуфтугӯ мебошанд. Масалан, «линги (пойи) касеро аз осмон овардан»- маглуб кардан, сахт танбеҳ додан: «Шоҳбози Ёлдор Полвон имрӯз линги ҳамаи полвонҳои Хучанду Қистақӯз, Унчию Ёваро аз осмон овард» (7, 47). Дар роман ин ибора дар қаринаи «пойи касеро аз ҳаво овардан» низ дучор омад, ки он рехтагӣ ва суфтагии ибораи халқиро надорад: - «Ҳо, йигит, - гуфт оҳиста қиргизи эҳтиёткор, - аз қадимулайём ҳам ҳамин тавр будаст. Аммо гапи ҳақро гӯю рӯз бин. Поятро аз ҳаво меоранд» (7, 86) .
ИФФ - и гуфтугӯии дуруштмаъно, чунонки дар боло қайд гардид, хоси нутқи персонажҳои асар мебошанд, онҳо дар забони муаллиф хеле кам дучор меоянд. Ибораи дуруштмаънои «калла кафондан», ки қаринаи умумиистеъмолии «майна об кардан» - ба маъно дар фаҳмиши чизе сахт фикр кардан, роҳи ҳалли масъаларо чустан дар нутқи муаллиф омадааст, вале аз он ки ба нохунак гирифта шудааст, аён, ки он аз гуфти иштирокдори асар иқтибос гаштааст: «Ба шахта фаромада Носиров ба кори устои кӯҳӣ, челонгар ва инженери чавон, ки нишебнишонии конвейерро аз ёд бароварда, бедарак «калла кафонданд», ки чаро чархзании агрегат мувофиқи табъ нест, мадад расонд» (7,424).
Дар фавқ сухан дар бораи ибораҳои фразеологии феълие рафт, ки онҳо бо маъноҳои чи мусбат, чи манфӣ барои ифодаи амал нигаронида шудаанд, аз ин чиҳат онҳоро ИФФ-и амал номидан мумкин аст. Таҳқиқ нишон медиҳад, ки доираи дигари семантикии ИФФ-ро ибораҳои ифодакунандаи ҳолат ташкил медиҳанд, ки онҳо вазъиятро ҳамчун натичаи амал баён менамоянд. Азбаски муносибати одамон (дар роман персонажҳои асар) ба амал ва натичаҳои амал мухталиф аст, мазмуни онҳо низ бидуни эҳсос-муътадил, ё бо қаноатмандӣ (мусбат) ва ё интиқодона (манфӣ) арзёбӣ мегардад. Ҳамин тариқа, ИФФ-и ифодакунандаи ҳолатро ба се гурӯҳи маъноӣ чудо кардан мумкин аст:
1.ИФФ-и муътадилмаънои роман аз рӯйи мавқеъ ва вазифаи услубӣ ба ду ҳиссаи баробар тақсим мешаванд: умумихалқӣ ва халқии гуфтугӯӣ.
Ибораҳои умумихалқӣ , қатъи назар аз баромади худ - хоҳ аз забони классикӣ сарчашма ёфта бошад, хоҳ аз забони халқ, ба шакл ва маънои муайян дар забони адабии ҳозираи точик маъмул гашта, дар онҳо тобишҳои китобӣ ё халқӣ хира шуда, дар ҳолати байниуслубӣ қарор доранд. Пай бурдан мумкин аст, ки ибораҳои зерин аз забони адабиёти классикӣ сарчашма гирифтаанд,зеро дар онҳо мачози адабӣ пурқувват аст: «то рамақе аз чон доштан» - то тобу тавони охирин, то нафаси вопасин: «То рамақе аз чон дар баданам ҳаст, хизмати ватанро, халқро мекунам» (7, 84).
185
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Ё ин ки «сар дар гиребон фурӯ бурдан» - хомӯш мондан, бетараф шудан: Аз паси подаи камшумор, аз пешу қафои шутури кӯч бар дӯш чор тан қадам зада мерафтанд, ки ҳамашон хомӯш, чунон ки мегӯянд, сар дар гиребон фурӯ бурда буданд.
Дар ду мисоли боло асоси ибораҳо бар ифодаҳои классикии «рамақ аз ҷон» ва «фурӯ бурдан» аст, ки онҳо дар қатори воҳидҳои лугавии дигар ва муҳити услуби гуфтугӯи хосияти умумиистеъмолй касб кардаанд.
Ҳамчунин мантиқи мустаҳкам ва маҷози равшан имкон медиҳад пиндорем, ки сарчашмаи ибораҳои фразеологии феълии «мазмун гирифтан» ба маънои аз рафти кор ё ҳодисаву амалҳои атроф мушоҳидакорона пай бурдан; «мум газидан» - хомӯш мондан, хомӯш нишастан; «обро дида мӯза кашидан» ба шароит нигоҳ карда амал намудан хоси забони адабиянд, яъне онҳо ба туфайли адабиёти бадей умумиистеъмол гаштаанд. Инак, мисолҳо: «Як ба гирду атроф баромада мазмун гирифта омаданамон лозим будагист» (7, 61). «Чаро мо мум газида мешинем ?» (7, 258) «Аввал ворухиҳои аз шахта рафтаро ёфта гапатро маъқул карда тавонй, мефиристонй. Баъд обро дида мӯза мекашй» (7,115).
Гурӯҳи дигари ИФФ-и ифодакунандаи ҳолат ба забони халқии гуфтугӯй мансубанд. Онҳо дар заминаи маҷоз аз рӯйи мушоҳидаи рафтор ё ҳолати одамон ба миён омадаанд ва ба туфайли маънои маҷозй маъмул гашта, дар захираи лугавии забони халқй ҷой гирифтаанд. Дар таркиби ин гуна ибораҳо ба кор рафтани калима ва ибораҳои хоси забони гуфтугӯй, ки халқияти баёнро тақвият мебахшанд, аз аломатҳои айнии чунин воҳидҳои фразеологй маҳсуб меёбанд. Чунончи, калимаи «қапидан» (муродифи адабиаш «доштан») «гиребони худро қапида мондан» ба маънои сахт дар ҳайрат мондан: «Дар конференсияи мустақиломӯзон ӯро шунида, гиребонашро қапида монд» (7, 112).
Ибораҳои фразеологии феълии ифодакунандаи ҳолат низ дуруштмаъно шуда метавонанд. Чунончи, «ба лаб кулӯх молидан», дар қаринаи «ба лаб кулӯх молида гаштан» ба маънои хомӯш будан, ки ба давомнокии ҳолат далолат мекунад, дар асар аз забони Петухови хабаркаш ба кор рафтааст: «Мераваму чуноне ки сартҳо мегӯянд, ба лабкулӯх молида гаштан мегирам, чй гуфтед, олиҷоҳ?».. (7, 97).
Муносибати гӯянда ё нависанда ба мафҳуми ҳолат аксар ба тариқи мусбат ё манфй арзёбй мегардад, яъне ИФФ барои ифодаи эҳсосоти мухталиф хидмат менамояд.
ИФФ-и ифодакунандаи ҳолат ба маънои мусбат бештар тавассути феълии ёвари «шудан» (ё «нашудан») сурат гирифтааст, амсоли «чашми сер нашудан» (аз тамошо), «як сӯзан беҷо нашудан», «об ба лаби ҷӯ баробар шудан» дар ҷумлаҳои зерин: «ЧашмониДавлатдар ин ҷо аз тамошои кӯчаҳо, саройҳо, чойхонаву ошхонаҳо, растаи пур аз одаму дӯконҳо сер намешуданд» (7, 56): «Як сӯзан бе ҷо шаваду донам, аз ман гила макун» (7, 88); «Имрӯз, фардо Пётр ҳам омада мемонаду об ба лаби ҷӯ баробар мешавад» (7,237).
ИФФ- и ифодакунандаи ҳолат бо маънои мусбат бо ёрии доираи васеи феълҳои мустақилмаъно созмон меёбанд, амсоли «дидан» - «нагз дидан» ба маънои дӯст доштан: «Аз ин мебарояд, ки ӯ ҳам маро фаромӯш накарда мисли ман нагз медидааст» (7,174); «Ростй, ман гоибона баъди ҳимояи Хол - амак акоятро нагз дида мондаам» (7,148).
Ин қабил ибораҳо на муҷаррад (танҳо), балки дар алоқамандй бо системаи воҳидҳои лексикию грамматикй меоянд. Дар порчаи поён ибораи «нагз дидан» дар қатори ифодаҳои «рост гуфтан» «гӯл будан», «мани сода», «набиё гуфтам», «ягон кас бинад», «дина-ку», «ӯро мекофтам», «гуфтанй будам» омадааст: Давлат рост мегуфт, ки гӯл будай. Мани сода чаро вайро набиё гуфтам? Ягон кас бинад, бад мешавад гуфтам. Охир дина-ку худам ӯро мекофтам. Ҳатто як навъ карда гуфтанй будам, ки ӯро нагз мебинам (7, 171)
Дар бисёр маврид нависанда аз ду усули баёни матлаб қаринаи халқии воҳиди лугавиро афзал шуморидааст, амсоли «маъқул кунонидан» ва «маъқулдорам кунонидан» дар ҷумлаи зерин: «Лекин агар ба хоҳару бародараш маъқулдорам кунонию ба отряди мо биёй, аслиҳаи нагз медиҳам» Дар ин ҷумла низ нависанда ба қаринаи халқии калимаҳо - «биёй» (ойй), «нагз» (хуб) рӯй овардааст.
Ибораҳои феълии зерин низ дар забони халқй дар қаринаҳои «алов (оташ) барин гарм намудан», «ба гап (сухан) ҷома пӯшонидан» маъмул гаштааст: «Ба назарам алов барин гарм намуда истодааст» (7,426); «Ҳай ба гап ҷома мепӯшонед, амак! - хандид Пётр» (7,234)
Дар ҳамаи он мисолҳо, ки дар боло оварда шуданд, ҳиссиёт ва муносибати нависанда ва иштирокдорони асар дар романи «Шӯроб» мусбат аст. Вале қисмати зиёдтари ИФФ-и ифодакунандаи ҳолат дорои маънои манфй мебошанд. Онҳо ба ҳолате далолат мекунанд, ки аз ҷониби нависанда ва персонажҳои асар маҳкум шудаанд.
186
НОМАИ ДОНИШГОҲ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Дар ташаккули чунин ибораҳо нақши феълҳои ёвари «шудан», «будан» ва «кардан» аён аст. «Шудан» ба вуқӯъшавии ҳолат, «будан» ба ҳолати воқеъшуда далолат мекунад, «кардан» амалеро мефаҳмонад, ки дар натиҷаи он ҳолате ба миён омадааст.
Ибораҳои фразеологии феълии ифодакунандаи ҳолат ба ёвари «шудан» ба маънои манфй:
» «дандонхояки касе шудан» - «дандонхояк» чизе, ки дар вақти дандон баровардани кӯдак барои хойидан ба вай медиҳанд. (8,407) Маънои ибора - касе, ки ӯро баҳудаю беҳуда мазаммат мекунанд: «Дунё охир нашуда бошад, омада-омада одам дандонхояки ҳамин бадзоту бадзурриётҳо мешуд!» (7,154).
» «баковули оши тайёр шудан», қаринааш «ба оши тайёр баковул шудан»-«баковул» ошпази калон ; ба моли (чизи) тайёр соҳиб шудан, моли дигаронро аз худ кардан: «Не. Баковули оши тайёр мешавем, дӯстам, - ҳазл намуд Эсанпай» (7,180).
Ибораҳои фразеологии феълии ифодакунандаи ҳолат бо ёвари «будан» ба маънои манфй:
» «даҳони касе пӯк будан» нисбати касе гуфта мешавад, ки сирро пинҳон дошта наметавонад: «Ману ту барин даҳонашпӯк нест» (7, 231).
» «қаҳри касе дар нӯги бинй будан» - одами зудранҷ, бадқаҳр: «Сабр кун, боҷа, сабр кун, -тафсида рафт Шукуров, ки қаҳрашдар нӯги биниаш будани вайро Назаров медонист ва ба зарбаи ҷавобй нигарон буд» (7,308).
Ибораҳои феълии ифодакунандаи ҳолат бо ёвари «кардан» ба маънои манфй:
» «лабу лунҷро овезон кардан» - малӯл гаштан, бо ваҷоҳат норизой изҳор кардан. Дар асар дар муколамаи персонажҳо аз номи Ҳусен омадааст: «Хайр бало занад ҳамонҳоро. Даррав лабу лунцатро овезоннакун» (7, 335).
» «аз цон сер кардан»- сахт дилбазан шудан, дар коре тоқат намондан: «Ҷанг аз цонашон сер кард,- гуфт аввал ӯ оҳиста ва оромона» (7,296).
» «сураро дароз кардан»-амалеро тӯл кашонидан, зиёд сухан гуфтан: «Сураро дароз кардам., монда нашудй- мй, додар?» (7,389)
Дар ин гурӯҳи семантикй низ заминаи пайдоиши ибораҳо забони халқии гуфтугӯй маҳсуб меёбад, ки хосияти услубии худро маҳфуз доштааст.
Ҳамин тариқа, дар романи «Шӯроб» аз анвои воҳидҳои фразеологй чи аз циҳати теъдод ва чи аз лиҳози вазифаҳои маъноию услубй ибораҳои фразеологй бештар мавқеъ доранд. Онҳо дар сухани тасвирии нависанда, бахусус нутқи қаҳрамонони асар чун воситаи муассири баён вазифаҳои муҳими маъноиву услубиро ицро кардаанд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Адиби халқ: Мухтасари материалҳои конференсияи илмй-назариявй бахшида ба 75-солагии Раҳим Ҷалил.- Ленинобод: Ирфон, 1984.- 101 с.
2. Баҳор, Маликушшуаро. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй / М.Баҳор. - Душанбе: Бухоро, 2012.- 5б9 с.
3. Ғаффоров, Р. Забон ва услуби Раҳим Ҷалил (дар асоси материали романи «Одамони цовид») / Р.Ғаффоров. - Душанбе: Дониш, 1966. -223 с.
4. Саидхоцаева, М. Таркибҳои фразеологии пайвандакдор дар романи «Шӯроб»-и Раҳим Ҷалил // Оинадори ҳусни сухан (мацмӯаи мақолаҳо) / М.Саидхоцаева. -Хуцанд, 2015. С. 218-230
5. Отахонова, Х. Раҳим Ҷалил ва эцодиёти ӯ / Х.Отахонова. - Душанбе, 1962.- 280 с.
6. Очерки таърихи адабиёти советии тоцик. Қисми 2. Душанбе: Нашр. давл.тоц., 1957, С. 409-432.
REFERENCES:
1. Peoples literary man: the summery of proceedings of the theoretical and scientific conference dedicated to Rahim Jalil’s 75 year anniversary. -Leninobod: Irfon, 1984.-101p.
2. Bahor, Malikushshuaro. Stylistics or the history of Persian prose development. -Dushanbe: Bukhoro,
2012.-569 p.
3. Gaffarov, R. The language and the style of Rahim Jalil (based on the novel “Odamoni Jovid”). -Dushanbe: Donish, 1966.-223 p.
4. Saidkhojaeva, M. The Conjunctional Phraseological structures in Rahim Jalil’s novel “Shurab” // Oinadori Husni Sukhan (articles’ collection) . -Khujand, 2015. P. 218-230.
5. Otakhonova, Kh. Rahim Jalil and his works. -Dushanbe, 1962.-280 p.
6. An Essay of the Tajik Soviet Literature. Part 2. Tajik State Publishing House, 1957, P. 409-432.
187
НОМАИ ДОНИШГОХ» УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ» SCIENTIFIC NOTES»
№ 2(43) 2015
Глагольные словосочетания в романе «Шураб» Рахима Джалила
Ключевые слова: фразеологические единицы, глагольные фразеологические единицы, именные и глагольные сочетания, литературно-книжный, народно- разговорный стили
художественной речи.
Статья посвящена исследованию структурных и семантико-стилистических особенностей одного из распространёных видов таджикских фразеологических единиц (ФЕ), глагольных фразеологических сочетаний (ГФС) трёхтомного романа Народного писателя Таджикистана Рахима Джалила «Шураб».
Глагольные фразеологические сочетания романа интерпретируются в структурном и семантико-стилистическом аспектах. В структурном плане показана роль таджикских вспомогательных глаголов «кардан» и его лексических синонимов «намудан», «шудан» в формировании ГФС. Выясняется, что из перечисленных фразеобразуемых категорий наиболее продуктивным является «кардан», при помощи которого образуются более 80 процентов ГФС.
Уделяется большое внимание семантико-стилистическим особенностям ГФС, которые классифицируются на народно-разговорные, литературно-книжные и межстилевые. Путем лингво-стилистического анализа многочисленных примеров из романа «Шураб» делаются выводы о том, что в творчестве Рахима Джалила ведущее место принадлежит народноразговорным фразеологическим сочетаниям, обусловленным простым «фольклорным» стилем мастера художественного слова. В данном разделе статьи соответственно подвергнуты научному анализу пути и способы формирования народно-разговорных фразеологизмов, как в авторском повествовании, так и речи персонажей романа. Работа направлена на выявление характерных особенностей таджикского литературного языка, а также языка и стиля прозы Рахима Джалила.
Verbal phrases in the novel of “Shurab” of Rahim Jalil
Keywords: phraseological units, verbal phraseological units, nominal and verbal combinations, literary and bookish, folk and colloquial styles of literary speech.
The article investigates the structural, semantic and stylistic features of one of the commonly used Tajik phraseological units, verbal phraseological combinations in a trilogy "Shurab", a novel of the Peoples Writer of Tajikistan Rahim Jalil.
Verbal phraseological combinations of the novel are interpreted in structural, semantic and stylistic aspects. In structural terms, it shows the role of the Tajik auxiliary verb "кардан" and its lexical synonyms "намудан", "шудан" in the formation of verbal phraseological combinations.
It is revealed that "кардан" is the most efficient out of the listed phrase-forming categories, which forms over 80 percent of verbal phraseological combinations.
The article focuses on the semantic and stylistic features of verbal phraseological combinations, which are classified into folk and colloquial, literary and bookish and inter-styled. Within the framework of linguistic and stylistic analysis of numerous examples from the novel "Shurab”, it is concluded that the folk and colloquial phraseological combinations, specified with plain "folk" style by the master-hand of the literary word, have a special place in Rahim Jalil works.
This section of the article analyzes the ways and methods of folk and colloquial phraseological units, both in the author's narrative and in the speeches of the characters of the novel. The work aims to reveal the specificities of the Tajik literary language, as well as the language and style of prose of Rahim Jalil.
Маълумот дар бораи муаллиф:
Саидхоцаева Мусаббеъхон Насимхоцаевна, муаллимаи кафедраи забонҳои тоҷикй ва русии Донишкадаи иқтисод ва савдои Донишгоҳи давлатии тиҷорати Тоҷикистон (Цумҳурии Тоҷикистон, ш. Хуҷанд), E-mail:musabbiyakhon@mail.ru
Сведения об авторе:
Саидходжаева Мусаббехон Насимходжаевна, преподаватель кафедры таджикского и русского языков Института экономики и торговли Таджикского государственного университета коммерции. (Республика Таджикистан, г. Худжанд),
E-mail: musabbiyakhon@mail.ru
Information about author:
Saidkhojaeva Musabbekhon Nasimkhojaevna, a Lecturer of the Department of Tajik and Russian Languages, The Institute of Economy and Trade of Tajik State University Commerce, (Republic of Tajikistan, Khujand), E-mail: musabbiyakhon@mail.ru
188
