УУК: 336.22(575.1)
ИКТИСОДИЁТНИ ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНТИРИШДА СОЛИК МЕХАНИЗМИДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ
Гиясов Сарвар Аъзамович,
ицтисодиёт фанлари буйича фалсафа доктори (PhD),
Солицлар ва соликда тортиш кафедраси доценти
Узбекистон Республикаси Банк-молия академияси
Аннотация. Мазкур мацолада ицтисодиётни инновацион ривожлантиришда солиц механизмидан самарали фойдаланиш имкониятлари тадциц этилган. Шунингдек, инновацион ицтисодиётни солицлар воситасида тартибга солишнинг илмий-назарий жицатлари ёритилган. Инновацион ицтисодиёт ва солиц механизмининг ицтисодиймоцияти баён этилган. Инновацион фаолиятга тацдим этилган солиц имтиёзларининг амалдаги цолати танцидий тацлил цилинган. Жумладан, корхоналарнинг илмий тадцицот ва инновацион фаолиятига солиц имтиёзларининг таъсири урганилган. Амалга оширилган тадцицот натижасида хулосалар шакллантирилиб, илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чицилган.
Таянч тушунчалар: инновацион ицтисодиёт, инновацион фаолият, солиц механизми, солиц имтиёзлари, инновацион ривожлантириш.
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ НАЛОГОВОГО МЕХАНИЗМА В ИННОВАЦИОННОМ РАЗВИТИИ ЭКОНОМИКИ
Гиясов Сарвар Аъзамович,
доктор философии по экономическим наукам (PhD),
доцент кафедры «Налоги и налогообложение»
Банковско-финансовая академия Республики Узбекистан
Аннотация. В данной статье исследуются возможности эффективного использования налогового механизма в инновационном развитии экономики. Также интерпретируются научно-теоретические аспекты налогового регулирования инновационной экономики. Изложена экономическая сущность инновационной экономики и налогового механизма. Критически проанализированы действующие налоговые льготы, предоставленные в сфере научно-исследовательской и инновационной деятельности, в частности, их влияние на деятельность предприятий. В результате проведенных исследований были сформулированы выводы, разработаны научные предложения и практические рекомендации.
Ключевые слова: инновационная экономика, инновационная деятельность, налоговый механизм, налоговые льготы, инновационное развитие.
EFFECTIVE USE OF THE TAX MECHANISM IN THE INNOVATIVE DEVELOPMENT OF ECONOMY
Giyasov Sarvar Azamovich,
Doctor of Philosophy in Economics (PhD),
Associate Professor of the Department of Taxes and Taxation
Banking and Finance Academy of the Republic of Uzbekistan
Abstract. The article studies the possibilities of effective use of the tax mechanism in the innovative development of the economy. It deals with the scientific and theoretical aspects of tax regulation of the innovative economy, the economic essence of the innovative economy and the tax mechanism. The current state of tax incentives provided for research and innovation activities, in particular, the impact of tax incentives on research
иктисодиёт фанлари
and innovation activities of enterprises is critically analyzed. The research provides relevant conclusions, scientific proposals and practical recommendations.
Keywords: innovative economy, innovative activity, tax mechanism, tax benefits, innovative development.
Кириш
Узбекистон и;тисодиётини иннова-цион ривожлантирмасдан туриб и;тисо-дий таракдиётнинг кейинги бос;ичига утиб булмайди. Зеро, ю;ори ра;о-батбардошликка эришишда и;тисодиёт-нинг инновацион ривожланиш йулига утиш стратегик устуворлик хисобланади. Бу и;тисодий ривожланиш моделининг узгариши хамда и;тисодиётда туб тарки-бий узгаришларни талаб этади.
Мамлакатнинг хал;аро майдондаги ра;обатбардошлилиги даражаси ва инновацион жихатдан тара;;ий этганини белгиловчи асосий омил сифатида инсон капиталини ривожлантириш - Узбекистон Республикаси Президенти фармони билан тасди;ланган 2019-2021 йиллар-да Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясининг бош ма;сади этиб белгиланган. Страте-гиянинг асосий вазифаларидан бири эса Узбекистон Республикасининг 2030 йил-да Глобал инновацион индекс рейтинги буйича жахрннинг 50 илгор мамлакати ;аторига киришига эришишдир[1].
Шунингдек, мамлакатимизда амал-га оширилаётган кенг ;амровли ислохрт-ларни хал; манфаатлари йулида изчил давом эттириш ма;садида 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йу-налиши буйича Х,аракатлар стратегияси-ни «Илм, маърифат ва ра;амли и;тисо-диётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури ;абул ;илинди. Мазкур дастурда ;атор устувор йуналишлар ва мухим вазифалар белги-ланди. Хусусан, 2020 йил 1 сентябрга ;а-дар илм-фаннинг ишлаб чи;ариш билан фаол интеграциялашувини таъминлаш ма;садида фундаментал ва инновацион тад;и;отлар учун ма;садли грант маб-лагларини ажратиш механизми тубдан
;айта куриб чи;илиши алохида белгилаб ;уйилди [2].
Урганишлар шуни курсатдики, жа-хон амалиётида илмий-техник ишланма-ларни ишлаб чи;аришга жорий этиш ва инновацион фаолиятни жадаллашти-ришда соли; механизмидан кенг фойда-ланилади. Узбекистонда хам сунги йил-ларда тадбиркорлик субъектлари учун кулай соли; мухитини яратиш борасида изчил ислохртлар амалга оширилмокда. Аммо хозирда Узбекистон соли; тизими-да инновацион фаолиятни ривожланти-ришга каратилган соли; механизмлари лозим даражада натижа бермаётганлиги кузатилмо;да. Хусусан, соли; механизми элементи хисобланган соли; имтиёзла-рининг та;дим этиш амалиёти ани; ме-зонларсиз хамда уларни асословчи шаф-фоф механизмларсиз танлаб берилиши, берилаётган имтиёзларнинг самарадор-лиги, жумладан, уларнинг муайян тар-мо;лар, худудлар ва умуман, мамлакат и;тисодиёти ривожланишига амалий таъсирини бахолашда тизимлилик йу;-лиги, шунингдек, улар ишлаб чи;арган махсулотлар ра;обатбардош эмаслиги каби ;атор жиддий муаммоларни келти-риб чи;армо;да. Мазкур муаммоларнинг ечимига ;аратилган илмий таклифларни ишлаб чи;иш зарурати танланган мавзу-нинг долзарблигини белгилаб беради.
Тад;и;отнинг ма;сади и;тисодиёт-ни инновацион ривожлантиришда соли; механизмидан самарали фойдаланишга ;аратилган илмий таклиф ва амалий тав-сиялар ишлаб чи;ишдан иборат. Инновацион жараёнларни соли; механизми ор-;али ривожлантиришнинг айрим наза-рий, амалий ва услубий жихатларини тад;и; этиш тад;и;отнинг вазифалари хисобланади. Тад;и;от объекти и;тисо-диётни инновацион ривожлантиришга ;аратилган соли; механизмлари, пред-мети эса соли; механизмидан самарали
фойдаланиш билан боглиц ицтисодий жараёндир.
Мавзуга оид адабиётлар таххлили
Солиц механизми орцали ицтисодиётни инновацион ривожлантириш ва инновацион фаолиятни солицлар воситасида рагбатлантириш масалалари цатор ицтисодчи олимлар ва мута-хассислар томонидан тадциц этилган. Жумладан, ицтисодиётни тартибга солиш борасида Г. Менкьюнинг фикрига кура, ицтисодиётнинг 10 та тамойи-лидан бири шундан иборатки, рагбат инсонга ижобий таъсир этади [3]. Агар миллий цонунчилик мамлакат ахрли-сини жамгаришга рагбатлантирса, фуцаролар уз даромадларининг катта цисмини туплашга йуналтиради. Бу эса, уз навбатида, уларнинг келажакдаги турмуш даражаси ошишига олиб келади.
Менкью нафацат хусусий, балки жамият жамгармаларини куриб чицар экан, жамгармаларни рагбатлантирувчи солиц цонунчилиги кутилмаган натижа-ларга олиб келади, деган хулосага кел-ган. Маълум бир солицларнинг узгарти-рилиши х,амда капиталдан даромадларга солицларнинг камайтирилиши бюджет тушумларини цисцартиради ва уз навба-тида, бюджет тацчиллигини оширади. Миллий жамгармалар хацицатда усиши учун солиц узгаришлари хусусий жамгар-маларни шундай рагбатлантириши ке-ракки, бунда энг камида бюджет тацчил-лиги узгармаслиги зарур. Акс хрлда, рагбатлантириш фацатгина вазиятни ёмонлаштиради. Паст солиц ставкалари инсонларнинг интенсив мех,нат цилиш ва жамгармаларининг меъёри ошишини бирмунча рагбатлантиради.
Ш. Гатаулин томонидан ривожлан-ган мамлакатлар солиц тизими ургани-либ, турли хил солиц имтиёзлари орцали кичик илм-фан тадцицот фирмалар фао-лиятини рагбатлантириш тадциц этил-ган[4]. Унинг фикрига кура, солицлар, имтиёзлар ва санкциялар воситасида давлат техник жараённи, ишчи уринлари сонини ошириш, ишлаб чицаришни кен-
гайтиришга капитал цуйилмаларни раг-батлантиради. Давлат томонидан солицлар ёрдамида техник жараённинг рагбат-лантирилиши, энг аввало, техник цайта жихрзлаш, реконструкция, махсулотлар ишлаб чицаришни кенгайтириш, озиц-овцат ишлаб чицариш учун ускуналарга йуналтирилган даромадларнинг маълум цисми солицлардан озод булишида на-моён булади.
Жахрн тажрибаси шуни курсатдики, техник ишлаб чицаришнинг янги гоя ва янгиликлар генератори кичик венчур фирмалари булди. Замонавий ривожлан-ган мамлакатлар солиц тизими турли хил имтиёзлар орцали кичик илм-фан тадцицот фирмалари фаолиятини раг-батлантиради. Хусусан, илмий тадцицот-лар ва тажриба конструкторлик ишлан-маларига сарфланган харажатларни со-лиц солиш базасидан чегириш, капитал усишидан даромадларни солицца тор-тишдаги имтиёзлар, капитал жалб ци-лишда кичик фирмаларга узоц муддатли цимматли цогозлар жойлаштириш ва нихрят, корпорациялар даромадларини прогрессив солицца тортиш каби.
Ш. Тошматов томонидан молиялаш-тиришнинг инновацион усуллари, шу жумладан, инновацион фаолиятни мо-лиявий цуллаб-цувватлашда солицлар-нинг урни хамда инновацион фаолиятни солицлар воситасида рагбатлантириш-нинг хориж тажрибаси тадциц этилган [5]. Олимнинг фикрича, давлат томонидан инновацион фаолиятни бил-восита цуллаб-цувватлашнинг дунёда энг куп тарцалган усули солицлар воситасида рагбатлантиришдир. Солиц-лар воситасида инновацион фаолиятни рагбатлантиришда ушбу фаолиятга хужалик юритувчи субъектлар томонидан молиявий цуйилмаларни йунал-тиришнинг оширилиши цуллаб-цувват-ланади.
Ф.Мирзаев томонидан корхоналар инновацион фаолиятини рагбатланти-ришда турли солиц имтиёзларининг узига хос хусусиятлари ва бу борадаги илгор
хориж тажрибасини Узбекистонда куллаш истикболлари тадкик этилган [6]. Хусусан, инновацион фаолиятни соликлар воситасида тартибга солишнинг халкаро амалиётда узининг ижобий самарасини берган солик кредити ва инновацион фаолият доирасида килинган харажат-ларга солик чегирмаси тарзидаги имтиёз-ларни куллаш имкониятлари илгари сурилган.
И. Ниязметов томонидан инвести-цион-инновацион фаолликни оширишда солик механизмининг роли, бу борадаги мавжуд муаммолар ва уларни бартараф этиш хамда такомиллаштириш йуллари атрофлича куриб чикилган [7]. Унинг фикрига кура, х,ар кандай иктисодиёт ри-вожида солик тизимининг кандай шакл-лантирилганлиги мухим роль уйнайди. Бунда, солик тизими соликка тортиш-нинг адолатлилиги, аник ва соддалиги, бюджетга етарлилиги, ижтимоий-икти-содий жараёнларни самарали тартибга солишга кодирлиги хамда кайишкоклиги каби фундаментал талабларга жавоб бе-радиган тарзда ишлаб чикилган булиши даркор.
С. Воронин уз тадкикотларида со-ликка тортиш механизмларини такомил-лаштириш хамда бошка зарурий чора-ларни амалга ошириш асосида юкори даражада кайта ишланган ва кушилган кийматга эга махсулотлар ракобатбар-дошлигига кумак берувчи шароитлар яратилишини илгари сурган[8]. Иннова-циялар яратилиши ва жорий килиниши юридик ва жисмоний шахслар даромад-лари ошишига олиб келади. Бу эса, уз навбатида, инновацион фаолиятни фаол-лаштириш ва бу асосда иктисодиёт рако-батбардошлиги ошиши хамда урта ва узок муддатли истикболдаги белгилан-ган устуворликларга эришишга кумак беради.
К. Орзибеков томонидан иктисо-диётни инновацион йул билан ривожлан-тиришда солик механизмини такомил-лаштириш хамда инновацион фаолиятни соликлар воситасида рагбатлантириш-
нинг илгор тажрибалари ва уларни Узбекистон шароитида куллаш масалалари тахлил килинган [9]. Олим бугунги кунда инновация жараёнларига тусик булувчи сабабни соликка тортиш механизмлари-нинг мукаммал эмаслиги билан изохла-ган.
М. Забалуева уз тадкикотларида иктисодиёт ривожланишини рагбатланти-ришга солик туловчининг ихтиёрида со-лик тулангандан кейин коладиган маб-лагларни ошириш хисобига эришилиши-ни илмий асослаб берган [10]. Шу тарика корхоналарнинг инновацион фаоллиги-ни ошириш улар ихтиёрида солик тулан-гандан кейин коладиган маблаглар хисо-бига амалга оширилади.
М. Орлова ва Ф. Мухаметовлар томонидан инновацион солик имтиёзлари са-марадорлиги масалалари хамда инновацион фаолиятни соликлар воситасида рагбатлантиришнинг инструментлари куриб чикилиб, муаллифлар томонидан бу инструментлар самарадорлиги пухта бахоланмасдан, инновацион фаолиятни ривожлантирувчи замонавий солик ме-ханизмини шакллантириб булмайди, де-ган хулосага келинган [11].
И. Мельникованинг фикрига кура, соликлар воситасида рагбатлантириш иктисодий муносабатлар субъектлари томонидан инновацион фаолиятни амал-га оширишлари учун уларга кулай ша-роит яратадиган солик имтиёзлари ва афзалликларини такдим этиш буйича комплекс чораларни узида ифода этади [12]. П. Свободанинг фикрича, инновацион фаолиятни давлат томони-дан бевосита молиялаштириш оркали рагбатлантиришдан кура, билвосита солик механизмлари воситасида рагбат-лантириш самаралирок. Бу фикрга муаллифнинг эконометрик тахлиллари асосида келинган [13].
Н. Зинчикнинг фикрига кура, солик-лар воситасида рагбатлантириш - бу давлат учун устувор йуналишлар буйича жамиятга фойдали хамда рагбатланти-риладиган фаолиятнинг хужалик юри-
тувчи субъектлар томонидан амалга оширилишида уларнинг манфаатдорли-гини кучайтиришга йуналтирилган цо-нунчиликда белгиланган хуцуций хара-катлардир. Шунингдек, мазкур хужалик
юритувчи субъектларга солицлар ва бошца мажбурий туловлар буйича тулов муддатларини узгартириш юзасидан цуллаб-цувватлашга царатилган комплекс чоралардир [14].
ицтисодии эркинликнинг юцори индекси
таълим ва илм-фаннинг юцори даражадаги ривожи
ицтисодиетнинг туртинчи-олтинчи технологик укладлари
хаётнинг юцори ва рацобатбардош сифати
инсон капиталининг юцори циймати ва сифати
ицтисодиётнинг юцори рацобатбардошлиги
инновацион корхоналар ва инновацион махсулотларнинг юцори (60-80 %дан юцори) улуши
буш капиталларнинг эгалланиши
j
инновацияларга юцори рацобат ва талаб
инновацияларнинг ортицчалиги ва рацобат хисобига бир цисми самарадорлигининг
таъминланиши
янги бозорлар инновацияси
янги бозорлар ташаббуси
бозорларнинг хилма-хиллиги тамойили
билимлар саноати ривожи ва уларнинг юцори экспорти
1-расм. Инновацион ицтисодиётнинг таянч тамойиллари, белгилари ва индикаторлари
Манба: [15].
Ю. Корчагин томонидан инновацион ицтисодиётнинг таянч тамойиллари, белгилари ва индикаторлари алохида тадциц этилган (1-расм).
Аввало, буш капиталлар эгаллани-шига тухталар эканмиз, бундай капитал-ларнинг эгалланиши инновацион жара-ённинг хар бир босцичида иштирок эта-ди. Давлат илмий грантлар ва иннова-цион инфратузилмага цуйилмалар орца-ли фундаментал илм-фанни молиялаш-тиради. Бу хар цандай тадцицот ва иш-ланмаларнинг молиялаштирилишига манфаатдор узаро рацобатлашадиган турли хил илмий жамоаларни жалб ци-лади.
Инновацион ицтисодиёт инновацион жараённинг хар бир босцичида узи-нинг махсулотлари, хизматлари ва агент-лар сонининг ортиц ёки етарли булиши-ни кузда тутади. Мисол учун, билимлар,
гоялар, ишланмалар, патентлар, юцори технологиялар, корхоналар, тадбиркор-лар, олимлар, инфратузилмаларнинг ке-рагидан ортиц булишини назарда тута-ди. Бу рацобатга ундайди ва уни цуллаб-цувватлайди, натижада товарлар хилма-хиллиги ва сифати хамда мехнат унум-дорлиги ошади. Рацобат шахс, ицтисодиёт, жамият ва инсон капиталини бош интенсив омил сифатида ривожланти-риш двигатели хисобланади.
Инновацион тизимнинг илм ва таъ-лим тизими билан хамкорлик доирасида инновацияларни ишлаб чицувчи турли компанияларнинг яратилиши рагбатлан-тирилади. Бу илмий ускуна, технопарк-лар, махсус солиц худудлари, имтиёзлар ва дотациялардан жамоавий фойдалана-диган марказлар цуриш хисобига амалга оширилади. Инновацион ицтисодиёт янги ташкил этиладиган бозорлар орца-
ли барпо этилади. Янги гоялар, ишланма-лар, интеллектуал мулк, инновацион махсулотлар бозорида иктисодиётнинг эски тузилмалари алмаштирилади ва янги сифатга утказилади.
Тадк;ик;от методологияси
Тадкикот жараёнида услубий асос сифатида молиявий ва иктисодий тах-лилнинг бир катор усулларидан фойдаланилади. Хусусан, иктисодий, мантикий, илмий абстракциялаш, киёсий тахлил, монографик тадкикот, динамикада урганиш, маълумотларни гурухлаш, индукция ва дедукция хамда тасвирий статистика ва регрессион тахлилларга мурожаат килинади.
Таххлил ва натижалар
Аввало, инновацион иктисодиёт тушунчасига кискача тухталиб утсак. Инновацион иктисодиёт - иктисодиёт тармоклари, яъни саноат, кишлок хужа-лиги, хизмат курсатиш, ташки савдо ва ташки иктисодий алокалар, иктисодиёт-ни бошкаришга фан-техника сохасида кулга киритилган янгиликлар, кашфиёт-лар, ноу-хау, патентларни жорий этиш хисобига интенсив ривожланишни йулга куйган замонавий иктисодиётдир. Бош-кача айтганда, инновацион иктисодиёт -инновациялар окими, доимий техноло-гик такомиллаштириш, жуда хам юкори кушилган кийматга эга юкори техноло-гик махсулотлар ишлаб чикариш ва экспорт килишга асосланган иктисодиёт шаклидир.
Инновацион иктисодиёт, биринчи навбатда, инсон омили, яъни инсоннинг интеллектуал салохиятидан самарали фойдаланишни кузда тутади. Мазкур турдаги иктисодиёт аломатлари аввалги даврларда хам кузга ташланган булса-да, бирок бугунгидек долзарблик касб этма-ган. Сабаби кейинги даврларда жахон оммасини жиддий ташвишга солаётган глобал муаммолар, хусусан, ахоли сони-нинг кескин усиши хисобига хомашё ресурсларининг камайиб бориши, сано-атлашув жараёнидаги экологик инкироз-ларни бартараф этиш зарурати, уз навба-
тида, ишлаб чикаришни оптималлашти-ришнинг мухим шарти хисобланган ин-новацион иктисодиётга утишни зарурат-га айлантирмокда.
Инновацион иктисодиёт - ишлаб чикаришда хомашё ресурсларини тежай-диган, экологик тоза махсулот ишлаб чикариш хисобига атроф-мухит мухофа-засини таъминлашни максад килиб куювчи, вакт ва сарф-харажатларни те-жовчи, кадрларга юксак маънавий-интеллектуал талаблар куйган, ахборот асри ютукларидан фойдаланган холда бошкарув ва мехнатни окилона ташкил-лаштирувчи, товар-пул муносабатлари, хизмат курсатиш жабхалари, ахборот ва молия айрибошлашни оптималлашти-рувчи, келажак авлодга улкан табиий ресурслар ва бой интеллектуал мерос колдирувчи хамда иктисодий тараккиёт талабларига тез мослашувчи иктисодиёт хисобланади [16].
Инновацион иктисодиёт, уз навба-тида, жахон интеллектуал мулкининг энг мухим сегментларидан булган илмий ишланмалар бозори ривожланишига туртки булди. Бу бозор илмий-техника-вий ишланмалар ва турли лойихалар олди-сотди килиниши, тендерлар утка-зилиши, контрактлар тузилиши, грант-лар танлови утказилиши, ярмарка ва кургазмалар ташкил этилиши, янгилик-ларнинг инновация фирмалари ва бир-жалардан сотиб олиниши билан харак-терланади. Бу бозорда сотувчи сифатида университетлар, илмий тадкикот муасса-салари, конструкторлик, технологик, лойихалаштириш фирмалари фаолият курсатади. Улар узи ишлаб чиккан гоя-лар ва лойихаларни таклиф этади. Хари-дор вазифасини эса турли ишлаб чика-риш ва хизмат курсатиш фирмалари хамда давлат идоралари бажаради.
Иктисодиётни инновацион ривож-лантиришга самарали таъсир этадиган энг мухим механизмлардан бири солик механизми хисобланади. Солик механиз-мининг мохиятига хам кискача тухталиб утсак. Солик сиёсати солик механизми
su -с ох н ахи к тз
4s3 Si? g *
«Я s S1« S h
S „ S-Ö s s R S
S ТЗ я ■ Q ^ ^ n p '
CD
л- —^ ф о о и ai о E
S su S su ogasK
s 5 s Si í h я h -E ^ 5
^ss.ESí'n? J 3
i
n X* в* S
I ¡^Is^siw g I sücusidäsl s
SU.T3.K.SU.
X
Я
PS^PE^^skhí -Б ° в s 0.3 S s Sí! S g
É3
1 il » i
g s g i - 11 s
- * ^ » gt w «
»d Ü s►ê о к ê s
Il s s s s ü » 'S I ;
I ; E i e i * s
! ¡S'S S £ * 3 S
1 к^ g g g *
S g á g § *
-i 4 i
s h Si и ч; E E ® s
i i i yj i i i yj i
S
H
s
n
0
ïa
S
m:
H
e
>
s
>
s
Соликлар воситасида тартибга со-лиш - ишлаб чикариш жараёнларига тез-кор аралашувга каратилган иктисодий чоралар тизимидир. Соликлар воситасида тартибга солиш иктисодий асослан-ганлик, молиявий максадга мувофиклик ва манфаатлар тенглиги каби тамойил-ларга асосланади. Соликлар воситасида тартибга солишнинг асосий вазифалари хужалик юритувчи субъектларнинг ички ва ташки фаолияти учун умумий солик мухитини яратиш хамда устувор тармок-лар ва маблагларнинг худудий йуналиш-ларга харакатини рагбатлантириш учун имтиёзли солик шароитларини таъмин-лашдан иборатдир.
Соликлар воситасида тартибга со-лиш турли усул ва методлар билан амалга оширилади. Усуллари: имтиёзлар ва санкциялар. Методлари: солик кредити, кечиктириш, булиб-булиб тулаш, транс-фертлар ва бошкалар. Даромадларни тартибга солишда солик ставкаси давлат сиёсатини амалга оширишда мухим во-ситалардан биридир. Солик ставкаси со-лик базаси ёки унинг бир кисми фоизини белгилаб, унинг пулдаги киймати солик микдори хисобланади. Хукумат солик ставкасини узгартирар экан, солик ко-нунчилигига катта узгартириш киритма-ган х,олда, иктисодиётни соликлар воси-тасида тартибга солиши мумкин. Солик сиёсати алох,ида худудлар ва тармоклар-даги айрим тоифа солик туловчиларга пасайтирилган ёки табакалаштирилган солик ставкалари оркали сезиларли са-марага эришади.
Солик ставкаси молиявий конунчи-ликнинг нисбий харакатчанлигини таъ-минлайди хамда хукуматга даромадларни тартибга солиш сиёсатида устувор-ликларни тез ва самарали узгартириш имконини беради. Давлат сиёсатини амалга оширишда солик ставкаси мухим ахамият касб этади. Бунда мутаносиб, прогрессив, регрессив ва катъи каби турли солик ставкаларидан фойдаланилади.
Прогрессив ва регрессив ставкалар алохида ахамиятга эга. Улар нафакат
турли тоифадаги солик туловчиларнинг даромадлари даражаси, балки турли да-ражадаги бюджет даромадларини шакл-лантиришни тартибга солишда самарали воситадир.
Марказлашган ягона солик тизими солик ставкалари хисобига етарли дара-жада мослашувчанликка эга булиб, у со-лик ставкаларини хар йили аниклашти-риш ва солик сиёсатини реал иктисодий вазиятга мос келтириш билан таъминла-нади. Солик ставкаси билан бир каторда солик имтиёзлари солик сиёсатини амал-га оширишнинг самарали воситаси хи-собланади. Бунинг сабаби шундаки, бел-гиланган талабларга жавоб берадиган жисмоний ва юридик шахсларни тулик ёки кисман соликдан озод килиш мум-кин.
Соликка тортишнинг жахон амалиё-тида кулланиладиган солик имтиёзлари-ни тизимлаштириш мушкул. Сабаби дав-латнинг тадбиркорлик фаолиятини ри-вожлантиришга манфаатдорлиги мав-жуд булган ва у томонидан иктисодиёт-нинг айрим тармоклари, худудлар, тад-биркорлик фаолияти турларини рагбат-лантириш ёки чеклаб туришга тайёр булган хар кандай холларда урнатилиши мумкин.
Давлат солик туловчиларга муайян солик имтиёзларини такдим этар экан, биринчи навбатда, иктисодий жараён-ларга таъсирини фаоллаштиради. Х,ар кандай давлатда имтиёзларни такдим этишнинг шакл ва усуллари доимий ра-вишда ривожланиб боради. Солик имти-ёзларининг, асосан, куйидаги шакллари-ни келтиришимиз мумкин:
- фойда, даромад ёки бошка объект-ни солик солишдан тулик ёки кисман озод килиш;
- зарарларни келажак даврлардаги даромадларга олиб бориш;
- пасайтирилган солик ставкалари-ни куллаш;
- муайян фаолият тури ёки бундай фаолиятдан олинган даромаднинг со-ликдан (тулик ёки кисман) озод этилиши;
- алохида ижтимоии гурухларни со-ли;дан озод ;илиш;
- соли; туловларини кечиктириш ёки булиб-булиб тулаш.
Аксарият мамлакатларда соли; им-тиёзларининг объекти инвестицион фаолият хисобланиб келинмо;да ва уш-бу ма;садлар учун ишлатиладиган фоИда солигидан тулик; ёки ;исман озод ;илин-мо;да. Шу билан бирга, хозирги кунда аксарият соли; имтиёзларининг объекти инновацион фаолият хисобланади.
Купгина мамлакатларда соли; им-тиёзлари кичик корхоналар ташкил этиш, чет эл инвестицияларини жалб ;и-лиш, и;тисодиётни янада ривожланти-ришнинг фундаментал асоси булган илмий-техник ишланмалар ва экологик лойихаларни рагбатлантиришни кузда тутади. Шунингдек, улар жахон бозори учун ра;обатбардош махсулотлар ишлаб чи;аришга кумаклашувчи янги ю;ори технологик импорт урнини босувчи тар-мо;лар яратишга кумаклашмокда. Ало-хида соли; имтиёзларидан фойдаланиш и;тисодий ва молиявий ин;ирозлар о;ибатларини юмшатишга каратилган. Давлат ишлаб чи;ариш активларини янгилаш, капитал марказлашуви ва таш-
;и и;тисодий фаолиятни рагбатланти-риш учун кечиктирилган соли; туловла-ри ёки соликдан озод ;илиш каби соли; имтиёзларидан фойдаланади.
Бир ;атор мамлакатларда даромад ёки фойдани соли;;а тортишда жорий йилдаги зарарларни фойдага ёки кейин-ги йил фойдасига ёхуд кейинги йиллар даромадига та;симлаш одат тусига кира-ди. Айрим мамлакатларда консолидация-лашган соли; туловчиларга соли; соли-нади. Бу уларнинг баланс доирасида за-рар ва фойдани ;оплашга имкон беради.
Аввал давлатга туланган соли;лар-ни корхоналарга ;айтариш куринишида-ги соли; чегирмалари хиссадорлик жа-миятларининг янги чи;арган акциялари-га харидор булган биринчи сотиб олув-чилар томонидан соли; имтиёзлари шак-лида тез-тез фойдаланилмо;да. Бир ;а-тор хорижий мамлакатларда мулк шак-лига ;араб имтиёзлар берилади. Маса-лан, купинча давлатга ;арашли объект-лар ер солигини тулашдан озод этилади ва давлат корхоналари фойдасини имти-ёзли соли;;а тортиш йулга ;уйилади. Баъзан хорижий инвестицияларни раг-батлантириш ма;садида соли; имтиёз-лари фуцароликка к;араб берилади [16].
3-расм. 2011-2018 йилларда юридикшахслар томонидан фойдаланилган
солик; имтиёзлари та;лили (фоизда)
Манба: [16].
иктисодиёт фанлари
Узбeкиcтoндa хaм илмиИ тaдк;ик;oт Ba иннoвaциoн фaoлиятни coли;лaр во-cитacидa рaFбaтлaнтириш, acocaH, соли; имтиёзлaри ор^ли aмaлгa ошириб ке-линмокда. Энг aввaлo, мaмлaкaтимиздa 2011-2018 йиллaр мoбaИнидa соли; ту-ловчи юридик шaxcлaр тoмoнидaн соли; имтиёзлaридaн фoйдaлaнишнинг уму-миИ кyрcaткичлaригa эътибор K^aTa-миз. ИлмиИ тaдк;ик;oт Ba иннoвaциoн фaoлият учун бeлгилaнгaн ушбу соли; имтиёзлaрини 3-рacм ор^ли кури6 чи-^р экaнмиз, 2011-2018 Ииллaр дaвoми-дa илмиИ тaдк;ик;oт Ba иннoвaциoн фao-лият учун тaкдим этилган соли; имтиёз-лaридaн фoИдaлaнгaн юридик шaxcлaр сони умумиИ соли; имтиёзлaридaн фоИ-дaлaнгaн юридик шaxcлaр сонига ниcбa-тaн yртaчa 0,38 фоизни тaшкил этгaн бyлca, имтиёзлaр cуммacидa aтиги 0,07 фоизни тaшкил этган. Бу эca иннoвaциoн фaoлиятни соли; имтиёзлaри вocитacи-дa рaFбaтлaнтириш дaрaжacи дaн дaлoлaт бeрмoк;дa.
Шунингдек, тaхлиллaр кyрcaтдики, иннoвaциoн фaoлиятгa мyлжaллaнгaн соли; имтиёзлaрининг Усиш cуръaтлaри иннoвaциoн фaoлият нaтижaлaридaн илгaрилaб кeтгaн. 2010-2017 йиллaрдa иннoвaциoн фaoлиятгa тaк;дим этилен соли; имтиёзлaрининг yтгaн Ииллaргa ниcбaтaн УСИШ cуръaтлaри yртaчa 96,6 фоизни тaшкил этгaн бир Barç^Aa, инно-вaциoн мaхcулoтлaр, ишлaр, xизмaтлaр х^жмининг усиш cуръaтлaри 42,8 фоизни, иннoвaциoн фaoлиятгa xaрaжaтлaр хaжмининг усиш cуръaтлaри 24,9 фоизни, иннoвaциялaрни жориИ ;ил^н кор-xoнaлaрнинг усиш cуръaтлaри 9,4 фоизни, иннoвaциoн мaхcулoтлaр, ишлaр Ba xизмaтлaр ишлaб чи^рган кoрxoнaлaр сони 39,1 фоизни тaшкил этмoк;дa. Яъни тaкдим этилaётгaн соли; имтиёзлaри-нинг кoрxoнaлaр иннoвaциoн фaoлияти нaтижaлaригa тaъcир этиши naCT дaрa-жaдa булиб кeлгaн (4^™).
4-pacM. Иннoвaциoн фaoлият нaтижaлapи Ba TaK^HM этилгaн
имтиёзлap Tax^H^H
Манба: [16].
ByHgaH Tam^apu, H^MHH Tag^H^oT Ba нннoвaцнoн ^ao^HHT ynyH Ta^gHM STu^raH co^uk; HMTHe3^apu xucoöura Kop-xoHa^ap HXTHepuga Kjo^aguraH Maö^aF-^ap, y^ap ToMoHugaH um^aö HH^apu^agu-raH Ma^cy^oT^ap xa^Mura Ta^cup этнm gapa^acuHH aHuK^am Ma^caguga, Co^uk; KogeKcu x,aMga ^öeKucToH Pecnyö^uKacu npe3ugeHTuHuHr K;aTop ^apMoH^apu Ba
^apop^apura acocaH, 2015 fiu^ga 88 Ta, 2016 fiu^ga 100 Ta, 2017 fiu^ga 152 Ta, 2018 fiu^ga 306 Ta KopxoHa^apra RAMUH Tag^u^oT Ba нннoвaцнoн ^ao^uHT ynyH Ta^guM STu^raH co^UK; нмтнeз^apннннг H^nu TymyMu (2-maK^ 010-caTp) Ba TaH-Hapxura (2-maK^ 020-caTp) Ta^cup этнm ro3acugaH perpeccuoH (Poisson regression) Tax^u^ap yTKa3u^gu (5-pacM).
VARIABLES
(1)
Fixed effects
(2)
Random effects
Foyda
Constant Tannarx Constant lnalpha
Observations Number of nom
294 100
-0.0155 (4.977) 13.64*** (0.170) 2.448*** (0.0631)
646 409
Standard errors in parentheses *** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1 5-pacM. Hннoвaцнoн ^ao^HHT ynyH TanguM этн^гaн co.ahk; HMTHe3.rapHHHHr KopxoHa^ap TaHHapxura Taicupu öyfiHHa perpeccuoH Tax^u.^ HaTH^a^apu
MaH6a: [17].
Ma3Kyp Tax^u^ Hara^acuga u^MUH Tag^u^oT Ba нннoвaцнoн ^ao^u^T ynyH Ty^u^ o3og ^u^um Tap3ugaru $ofiga co^u-
FU öy^una Ta^guM STu^raH CO^UK; uMTue-3UHU KopxoHa^apHuHr TaHHapxura (2-maK^ 020-caTp) Ta^cup STum gapa^acu nacT^uru, AIHU RAMUH Tag^u^oT Ba UHHO-
вaцнoн ^ao^u^T ynyH ^ofiga CO^UFU öyfiu-Ha Ta^guM STu^raH co^UK; нмтнeз^apн xucoöura KopxoHa uxTuepuga ^o^aguraH Maö^aF^apHuHr нннoвaцнoн Maxcy^oT^ap (um, xu3MaT)Hu um^aö nu^apumra cap$-^aHaguraH xapa^aT^ap xa^Mura Ta^cup STum gapa^acu nacT^uruHu Ky3aTumuMu3 MyMKuH.
VARIABLES
(1)
Fixed effects
(2)
Random effects
Foyda
Constant Yalpi_tushum Constant lnalpha
Observations Number of nom
362 125
-5.14e-05 (5.23e-05) 14.60*** (0.108) 1.543*** (0.0560)
647 409
Standard errors in parentheses
*** p<0.01, ** p<0.05, * p<0.1 6-pacM. Hннoвaцнoн ^ao^HHT ynyH TanguM этн^гaн co.ahk; HMTHe3^apHHHHr KopxoHa^ap a^üh TymyMura Taicupu öyftHHa perpeccuoH Ta^^H^ HaTH^a^apu
MaH6a: [17].
Худди шундай, 6-расмдаги регрес-сион тахлил натижасининг гувохлик беришича, илмий тад^и^от ва иннова-цион фаолият учун тули; озод ;илиш тарзидаги фойда солиги буйича та;дим этилган соли; имтиёзларининг корхона-лар ялпи тушумига таъсирини ижобий деб булмайди. Бу соли; имтиёзлари корхоналарнинг махсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишдан соф тушуми, шунингдек, мах,сулотлар ишлаб чи;ариш хажмига таъсир этиш даражаси пастли-гидан далолат бермо;да.
Ю;оридаги тахлиллардан келиб чи;иб, фикримизча, илмий тад;и;от ва инновацион фаолиятга мулжалланган янги соли; имтиёзларини жорий этиш эмас, балки мавжудларининг самарадор-лигини ошириш зарур. Бунинг учун илмий тад;и;от ва инновацион фаолият учун номуайян муддатга барча соли; турларидан тулик; озод ;илиш тарзидаги соли; имтиёзларини такдим этиш ама-лиётидан воз кечиб, урнига соли; турларидан пасайтирилган соли; ставкалари-ни ;уллаш, инновацион фаолият натижа-си хисобланган инновацион махсулот ти-жоратлаштирилиши натижасида олин-ган фойда солигини тулаш буйича соли; кредити шаклларини татби; этиш, маз-кур фаолият турларига ;илинган хара-жатлар соли;;а тортиладиган фойдадан чегирилиши лозим.
Шу билан бирга, илмий тад;и;от натижаларининг амалиётга жорий ;или-ниши ва патентлар олинишидан келиб чи;;ан холда, соли; ставкасини пасайти-риш ёки соли; кредити шаклларини ;уллаш самаралиро; хисобланади. Бунда тегишли ваколатли органлар томонидан натижаларнинг амалиётга жорий ;илин-ганлиги ва патентлар олинганлиги ха;и-даги маълумотлар асос булади.
Соли; имтиёзлари натижаларини мониторинг ;илиш механизмининг мав-жуд эмаслиги соли; имтиёзлари самара-дорлигини пасайтирувчи омиллардан бири булиб, соли; имтиёзларини та;дим этишнинг ани; мезонларини белгилашга
имкон бермайди. Бу эса имтиёзларни та;дим этиш механизмининг ани;лиги, очи;лиги ва шаффофлигини таъминла-майди. Соли; имтиёзлари самарадорли-ги пастлигининг яна бир асосий сабаб-ларидан бири бу соли; имтиёзларининг хеч ;андай шартларсиз берилиши ва ;ай-тариб олинмаслигидир. Имтиёзлардан фойдаланувчи корхона ишлаб чи;арил-ган махсулотлар сифатини ошириш, хаж-мини купайтириш ёки экспорт хажмини ошириш буйича хеч ;андай мажбурият ;абул ;илмайди.
Бундан таш;ари, аксарият холлар-да берилаётган у ёки бу соли; имтиёзлари фа;атгина унинг жорий ;илиниши бос;ичида бахоланади. Кейинчалик ун-дан келадиган бюджет йу;отишлари етарлича бахоланмайди, берилган имти-ёз хисобига эришиш керак булган и;ти-содий самарадорлик тахлил ;илинмай-ди. Соли; имтиёзлари натижаларини мониторинг ;илиш механизмининг мав-жуд эмаслиги соли; имтиёзлари самара-дорлигини пасайтирувчи омил булиб, соли; имтиёзларини та;дим этишнинг ани; мезонларини белгилашга имкон бермайди. Бу эса имтиёзларни та;дим этиш механизмининг ани;лиги, очи;ли-ги ва шаффофлигини таъминламайди.
Хулоса ва таклифлар
1. Хужалик юритувчи субъектлар-нинг инновацион фаоллигини соли; механизми ор;али самарали оширишга эришиш учун дастлаб ;онун хужжат-ларида бу борадаги мавжуд ноани;лик-ларни бартараф этиш зарур. Биринчи навбатда, узида рагбатлантириш объек-тини ани; белгилайдиган, инновация-ларга доир асосий тушунча ва мезонлар-ни мужассам этган инновацион фаолият тугрисидаги ;онунни ;абул ;илишни кечиктирмаслик ма;садга мувофи;дир.
2. Инновацион фаолият учун мулжалланган соли; имтиёзлари корхоналарнинг молиявий натижалари хисоб-ланган ялпи тушум, ялпи фойда, соф фойда, йиллик иш ха;и фонди, уртача ойлик иш ха;и, ишчилар сони, экспорт
хажми усиши каби эришилган натижа-лардан келиб чиццан холда, яъни «Имти-ёзлар-инновация-натижалар» тамойили-да тацдим этилиши уринли.
3. Узбекистон Республикаси Солиц кодексида илмий тадцицот ва иннова-цион фаолият учун ККС буйича назарда тутилган солиц имтиёзи самарадорли-гини ошириш мацсадида нафацат бюджет маблаглари, балки бюджетдан таш-цари фондлар ва хусусий маблаглар хи-собидан бажариладиган илмий тадцицот хамда инновация ишларига хам солиц имтиёзларини татбиц этиш, шунингдек, бундай ишлар цийматини ККСдан тулиц озод цилиш урнига фаолият натижала-ридан келиб чиццан холда, ККСнинг па-сайтирилган ставкаси цулланилиши ca-марали хисобланади.
4. Солиц имтиёзлари натижаларини мониторинг цилиш механизмининг ама-лиётга татбиц этилиши солиц имтиёз-лари хисобига эришилган натижалар аницлигини таъминлаш, солиц имтиёзлари хисобига бюджетдаги йуцотишлар-ни прогнозлаш, солиц имтиёзлари сама-радорлиги ва натижадорлигини ошириш, самарасиз солиц имтиёзларини аницлаш ва бекор цилиш хамда солиц имтиёзлари фойдаланувчиларининг масъулиятини оширишга хизмат цилади.
5. Бюджет маблаглари хисобидан амалга ошириладиган илмий тадцицот ва тажриба конструкторлик ишлари иш-тирокчиларига лойиха доирасида олган даромадлари буйича мазкур фаолият натижаларининг жорий цилинганлиги-дан келиб чиццан холда, даромад солиги-дан имтиёз тацдим этилиши илмий тад-цицот ва тажриба конструкторлик фао-лияти натижаларининг сифат жихатидан яхшиланиши хамда амалиётга жорий ци-линиши жадаллашишига олиб келади.
6. Инновацион фаолият учун тац-дим этиладиган солиц имтиёзлари фацат маълум шартлар остида, корхона мицё-сида, яъни солиц кредити каби берили-ши, цуйилган шартлар буйича ижобий натижаларга эришилгач, шартли солиц кредити сундирилган, деб хисобланиши, акс холда, имтиёз берилган давр тугагач, кредитнинг натижадан ортицча цисми бюджетга цайтарилиши солиц имтиёз-лари самарадорлигини оширади.
Юцорида шакллантирилган илмий таклиф ва амалий тавсиялар мамлакати-миз ицтисодиётини инновацион ривож-лантиришда, хужалик юритувчи субъ-ектларнинг инновацион фаоллигини оширишда хамда солиц механизмининг самарадорлигини таъминлашда сезилар-ли натижаларга эришиш имконини бе-ради, деган умиддамиз.
Манба ва адабиётлар
1. 2019-2021 йилларда Узбекистон Республикасини инновацион ривожлантириш стратегиясини тасдицлаш тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг фармони. 2018 йил 21 сентябрдаги ПФ-5544-сон // К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. - 22.09.2018. - 06/18/5544/1951-сон.
2. 2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясини «Илм, маърифат ва рацамли ицтисодиётни ривожлантириш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури тугрисида: Узбекистон Республикаси Президентининг фармони. 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сон // К,онун хужжатлари маълумотлари миллий базаси. - 03.03.2020. -06/20/5953/0246-сон.
3. Менкью Н.Г. Принципы Экономикс. - СПб: Питер ком, 1999. - 784 с.
4. Гатаулин Ш.К. Налоги и налогообложение: Учебное пособие. - Т.: Мир экономики и права, 1996. - 303 с.
иктисодиёт фанлари
5. Тошматов Ш.А., Ражаббаев Ш.М. ва б. Молиялаштиришнинг инновацион усуллари: Монография. - Т.: Молия, 2015. - 160 б.
6. Mirzayev F. and oth.. On instruments of tax incentives of the innovative development in the economy of Uzbekistan //Section 14. Economics and management. - 2017. - Рр. 94-98.
7. Ниязмeтoв И.М. Coлиц^a тoртиш мexaнизмлaрини тaкoмиллaштириш oрцaли шлиц тизими бaрцaрoрлигини тaъминлaш: Ицт. ф. doKm. ... duc. автoрeф. - Т.: Мoлия, 2018. - 32 б.
8. Вoрoнин C.A. Нaлoгoвый мexaнизм cтимулирoвaния иннoвaций и нeoбxoдимocть eгo coвeршeнcтвoвaния в Узбeкиcтaнe // И^титут прoгнoзирoвaния и мaкрoэкoнoмичecкиx иccлeдoвaний. - Т., 2017. - C. 11.
9. Oрзибeкoв К. Иннoвaциoн фaoлиятни coлицлaр вocитacидa рaFбaтлaнтиришнинг илFoр тaжрибaлaри вa улaрни Узбeкиcтoн шaрoитидa цyллaш мacaлaлaри //Ицтитдиёт вa иннoвaциoн тexнoлoгиялaр. -2015. - № 4. - Б. 1-7.
10. Зaбaлуeвa М.А. Нaлoгoвoe cтимулирoвaниe инвecтиций в иннoвaциoннoe рaзвитиe эттмики Poccuu. - М.: ИНФРА, 2005. - 213 б.
11. Oрлoвa М.Е., Муxaмeтoв Ф.А. Инcтрумeнты нaлoгoвoгo cтuмулuрoвaнuя иннoвaциoннoй дeятeльнocти // ^нтр нaучнoгo coтрудничecтвa «Интeрaктив плюс». - Ka3am, 2016. - C. 1-5.
12. Мeльникoвa И.Н. Нaлoгoвoe cтuмулuрoвaнue иннoвaциoннoй дeятeльнocти в Бeлaруcи / И.Н. Мeльникoвa // ^нтр cиcтeмнoгo aнaлизa и cтрaтeгичecкиx иccлeдoвaний НАН Бeлaруcи [Элeктрoнный рecурc]. - 2011. - Рeжим дocтупa: http://ru.forsecurity.org. - Дaтa дocтупa: 15.09.2015.
13. Svoboda P. The impact of tax incentives on research and development // Acta Universitatis Agriculturae et Silviculturae Mendelianae Brunensis. - Czech. 2017. - N 65 (2). -Рр. 737-743.
14. Зинчик KC. Мeтoды рaзвития иннoвaциoннoй дeятeльнocти прoмышлeнныx прeдприятий нa ocнoвe нaлoгoвoгo cтимулирoвaния: Дш.... тнд. этн. шук: 08.00.05 / Н.С. Зинчик. - CM, 2011. - 171 с.
15. Koрчaгин Ю.А. Coврeмeннaя экoнoмикa Poccuu. - Рocтoв-нa-Дoну: Фeникc, 2008. - C403. - ISBN 978-5-222-14027-7.
16. Гиятв C.A. Koрxoнaлaрнинг иннoвaциoн-инвecтициoн фaoлиятини тaртибгa coлишдa тлиц имтиёзлaрини тaкoмиллaштириш: Ицт. ф. бyйuчa фaлcaфa дoкт. ... duc. - Т.: БМА. - 193 б.
17. Гиятв C.A. Иннoвaциoн-инвecтициoн фaoлиятни рaFбaтлaнтиришдa шлиц имтиёзлaридaн caмaрaли фoйдaлaниш: Мoнoгрaфия. - Т.: Мoлия, 2020. - 197 б.
Тацризчи:
Абдибаева Т.Х., иктисодиёт фанлари номзоди, Узбекистон Республикаси Давлат соли; кумитаси хузуридаги Малака ошириш маркази Махсус фанлар кафедраси доценти.