CC BY
0HUQUQBUZARLIKLAR PROFILAKTIKASIDA SHAXSNI HAYOTI VA SOG'LIG'IGA QARSHIJINOYATLARNING VIKTIMOLOGIK PROFILAKTIKASI
Bekbaev Doniyorbek Umid o'g'li O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi Huquqbuzarliklar profilaktikasi faoliyati ixtisosligi bo'yicha tahsil olayotgan 3-o'quvkursi 319-guruh kursanti G'aniyev Farrux Taxirjanovich O'zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi Huquqbuzarliklar profilaktikasi faoliyati kafedrasi katta o'qituvchisi Toshkent, 100197, O'zbekiston, e-mail: [email protected]
orcid.org/0009-0005-2423-050X https://doi.org/10.5281/zenodo.14607857
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 2ndJanyary 2025 Accepted:4th January 2025 Published:7th January 2025 KEYWORDS
Jinoyatchilikning oldini olish, Huquqbuzarliklar profilaktikasi,
Viktimologik profilaktika, Shaxsning hayoti va sog'lig'iga qarshi jinoyatlar, Qotillik, Jarohat yetkazish, Zo'rlash, Psixologik travma, Ijtimoiy xavfsizlik, Jinoyatlarning qurbonlari, Psixologik yordam, Tibbiy yordam, Reabilitatsiya dasturlari, Huquqiy ongi oshirish, Huquqiy tarbiya, Xavfsizlik madaniyati, Jinoyatchilikni kamaytirish, Profilaktik chora-tadbirlar, Ijtimoiy ishlar, Jamiyatdagi huquqiy va ijtimoiy barqarorlik.
Mazkur maqolada huquqbuzarliklar profilaktikasining muhim bir qismi sifatida shaxsning hayoti va sog'lig'iga qarshi jinoyatlarning viktimologik profilaktikasi o'rganiladi. Ushbu tadqiqotda
viktimologiyaning asosiy tamoyillari va prinsiplariga asoslanib, shaxsni jinoyatga uchrash ehtimolini kamaytirish, jinoyatlarning oldini olish va ularni amalga oshirgan shaxslar bilan kurashish bo'yicha usullar ko'rib chiqiladi. Hayot va sog'liqni tahdid qiluvchi jinoyatlar, shu jumladan, qotillik, yengil va og'ir jarohatlar, zo'rlash va boshqa jismoniy ta'sirlar ko'rgan jinoyatlar alohida tahlil qilinadi.
Viktimologik yondashuvda, huquqni muhofaza qilish organlari, jamoat tashkilotlari va davlat organlarining o'zaro hamkorligi, shuningdek, fuqarolarni huquqiy tarbiyalash, ularning huquqlari va xavfsizligi haqida ongli tushunchalarni shakllantirish muhim ahamiyatga ega. Tadqiqotda shuningdek, jinoyatchilikni kamaytirishga qaratilgan profilaktik chora-tadbirlarning samaradorligini oshirish uchun zarur bo'lgan ijtimoiy va psixologik omillar, shaxsiy xavfsizlikni ta'minlashning zamonaviy usullari hamda jinoyatlarning oldini olishdagi yangi yondashuvlar muhokama qilinadi.
Natijada, ushbu ishlanma hayot va sog'liqni himoya qilish, jinoyatlarning oldini olish va ularning sabablarini bartaraf etishga qaratilgan ilmiy yondashuvlarni
takomillashtirishga xizmat qiladi.
Jinoyatchilikning oldini olish va huquqbuzarliklar profilaktikasida shaxsni hayoti va sog'lig'iga qarshi jinoyatlarning viktimologik profilaktikasi - bu jinoyatchilikka qarshi kurashishda yangi, zamonaviy yondashuvni anglatadi. Viktimologiya, o'zining ko'lamini kengaytirgan holda, nafaqat jinoyatlarni o'rganishni, balki jinoyatlarning qurbonlariga nisbatan profilaktik choralarni ishlab chiqishni ham o'z ichiga oladi. Ayniqsa, shaxsning hayoti va sog'lig'iga qarshi jinoyatlar (qotillik, jarohat yetkazish, zo'rlash va boshqalar) nafaqat huquqni muhofaza qilish organlarining, balki butun jamiyatning e'tiborini talab qiladi. Ushbu maqolada, huquqbuzarliklarning shaxsga zarar yetkazadigan turlarining oldini olish uchun viktimologik profilaktikaning metodlari va usullari ko'rib chiqiladi, shuningdek, amaliy muammolar va ularni hal etish yo'llari o'rganiladi.
Viktimologiya - jinoyatlarning qurbonlarini, ularning psixologik, ijtimoiy va huquqiy holatini o'rganadigan fan bo'lib, uning asosiy maqsadi jinoyatlarning qurbonlari bo'lgan shaxslarning xavfsizligini ta'minlashdir. Viktimologik profilaktika — bu, nafaqat jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar, balki odamlarning jinoyatlarning qurboniga aylanish ehtimolini kamaytirish hamdir.
Shaxsning hayoti va sog'lig'iga qarshi jinoyatlarning viktimologik profilaktikasi shu nuqtada ahamiyatli bo'lib, u quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi:
• Jinoyatlarning qurbonlariga aylanish xavfini tahlil qilish va bunday xavfni kamaytirish choralarini ishlab chiqish.
• Jinoyatlarning sabablarini o'rganish va ularning oldini olishga qaratilgan ijtimoiy, huquqiy va psixologik strategiyalarni ishlab chiqish.
Shaxsga nisbatan sodir etilgan jinoyatlar, masalan, qotillik, jismoniy jarohatlar, zo'rlash, har doim ham nafaqat jismoniy zarar yetkazadi, balki psixologik, ijtimoiy va huquqiy ta'sirlar ham yaratadi. Bunday jinoyatlar odatda quyidagi xususiyatlarga ega bo'ladi:
• Jismoniy zarar: Zarar yetkazilgan shaxs jismonan nogiron bo'lishi yoki hatto o'limga uchrashi mumkin.
• Psixologik zarar: Jinoyat qurboni doimiy ruhiy travma, xavotir, post-travmatik stressni boshdan kechirishlari mumkin.
• Ijtimoiy ta'sir: Jinoyat qurbonlari ko'pincha jamiyatdan ajralishadi, yakkalanishadi va bu o'z navbatida yangi jinoyatlar sodir etilishi xavfini oshiradi.
Shu bois, shaxsga qarshi jinoyatlarning oldini olishda, ular haqida keng jamoatchilikni xabardor qilish va huquqiy ongu madaniyatni oshirish muhim ahamiyatga ega. Viktimologik profilaktikaning samarali bo'lishi uchun quyidagi metod va usullarni amalga oshirish zarur:
Jinoyatlarning qurbonlari bo'lish ehtimoli yuqori bo'lgan shaxslar, yoshlar, ayollar, nogironlar, iqtisodiy jihatdan kam ta'minlangan shaxslar va yolg'iz yashovchilar bo'lishi mumkin. Shu sababli, ularga nisbatan profilaktik choralarning alohida ishlab chiqilishi zarur. Jamiyatda jinoyatlar, ularning turlari, xavf-xatarlar va bu xavfdan qanday himoyalanish mumkinligi haqida ma'lumot berish muhimdir. Maktabda, o'quv yurtlarida va oilalarda huquqiy tarbiya, xavfsizlik madaniyatini oshirish uchun maxsus kurslar va seminarlar tashkil etilishi kerak.
Jinoyatlarning qurbonlari ko'pincha ruhiy travmalarni boshdan kechiradilar. Shuning uchun ularga psixologik yordam va reabilitatsiya dasturlarini taklif qilish juda muhim. Bunday yordam qurbonlarning hayotini tiklashda muhim rol o'ynaydi.
Jismoniy jarohatlarning oldini olish uchun tibbiy muassasalar va huquqni muhofaza qilish organlari hamkorligida tibbiy yordam ko'rsatish zarur. Shuningdek, jinoyatlarning qurbonlariga tez yordam va reabilitatsiya xizmatlarini taqdim etish ham muhimdir. Jinoyatchilikka qarshi profilaktika va viktimologik yondashuvlarni amalga oshirishda bir qator amaliy muammolar mavjud:
• Jamiyatda huquqiy ongning pastligi: Ko'plab jamiyatlarda huquqiy ongsizlik va xavfsizlikni ta'minlash bo'yicha bilimlarning yetishmasligi mavjud. Bu muammoni hal etish uchun huquqiy ta'limni kengaytirish, ijtimoiy ishlarni faollashtirish zarur.
• Tibbiy va psixologik yordamning yetishmasligi: Jinoyatlarning qurbonlari uchun psixologik va tibbiy yordam tizimining rivojlanishi kerak, chunki ba'zan qurbonlar yordamga muhtoj bo'lishadi.
• Jinoyatlarni oldini olishga qaratilgan resurslar yetishmasligi: Profilaktik choralarga mablag' ajratish, huquqni muhofaza qilish organlarining samarali ishlashini ta'minlash uchun davlat resurslari kerak.
Shaxsning hayoti va sog'lig'iga qarshi jinoyatlarning viktimologik profilaktikasi jamiyatni xavfsizroq qilishning muhim qismidir. Bu jarayonda ijtimoiy, psixologik, huquqiy va tibbiy yondashuvlar birlashishi zarur. Har bir shaxsning xavfsizligini ta'minlash uchun ta'lim, ma'lumot berish, psixologik yordam va tibbiy reabilitatsiya tizimi samarali ishlashi kerak. Bu, faqat jinoyatlarning oldini olishning emas, balki jamiyatda huquqiy va ijtimoiy barqarorlikni ta'minlashning ham asosiy omilidir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Aleksandrov S. M., Makarov V. N. Viktimologiya: nazariya va amaliyot. Moskva, 2009.
2. Zherebkin Yu. B. Jinoyatlarni oldini olish: nazariyasi va amaliyoti. Tashkent, 2015.
3. Gurevich B. S. Jinoyat va uning oldini olish. Moskva, 2007.
4. Osipov A. V. Jinoyatlarning profilaktikasi. Sankt-Peterburg, 2012.
5. G'aniev F. T. TURKIYA RESPUBLIKASI: TABIYATI, MADANIYATI VA AN'ANALARI //Results of National Scientific Research International Journal. - 2024. - Т. 3. - №. 3. - С. 101116.
6. G'aniev F. T. O 'ZBEKISTONDA INSON HUQUQLARINI HIMOYA QILISH MILLIY PREVENTIV MEXANIZMI //Results of National Scientific Research International Journal. -2024.-Т. 3.-№. 3.-С. 84-90.
7. Ganiyev F., Ganiyeva G. O 'G 'IRLIK HAQIDA TUSHUNCHA, O 'G 'IRLIKNING PSIXOLOGIK GENEZISI VA MEHANIZMLARI //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. - 2023. - Т. 3. - №. 4. - С. 43-47.
8. Ganiyev F., O'zoqboyev S. VOYAGA YETMAGANLAR TOMONIDAN SODIR QILINADIGAN JINOYAT ISHLARINI YURITISH //Евразийский журнал технологий и инновatsiй. - 2023. -Т. 1. - №. 12 Part 2. - С. 131-134.
9. Ganiyev F., O'zoqboyev S. VOYAGA YETMAGANLAR TOMONIDAN SODIR QILINADIGAN JINOYAT ISHLARINI YURITISH //Евразийский журнал технологий и инновatsiй. - 2023. -Т. 1. - №. 12 Part 2. - С. 131-134.
10. Ганиев Ф. Угирлик жиноятларининг профилактикаси тушунчаси ва турларига оид айрим мулох,азалар //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. -2023.-Т. 3.-№.4.-С. 37-42.
11. Ганиев Ф. Т. УГРИЛИК ЖИНОЯТИНИНГ ЖИНОЯТ-Х,УК;УК;ИЙ ЖИХАТЛАРИ ВА ОЛДИНИ ОЛИШГА ДОИР ФИКР-МУЛОХДЗАЛАР //Results of National Scientific Research International Journal. - 2023. - Т. 2. - №. 12. - С. 301-313.
12. Ганиев Ф. ПРОФИЛАКТИКА ИНСПЕКТОРЛАРИ ТОМОНИДАН УГРИЛИКЛАРНИНГ ОЛДИНИ ОЛИШ ФАОЛИЯТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШ ЙУНАЛИШЛАРИ //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. - 2022. - Т. 2. - №. 12. - С. 159-162.
13. Ганиев Ф. "ОБОД ВА ХАВФСИЗ МАХДЛЛА" ТАМОЙИЛИГА АСОСЛАНГАН ТИЗИМНИ ЖОРИЙ ЭТИШДА ФУКОРОЛАР ЙИГИНЛАРИНИ ФАОЛИЯТИНИ ТИЗИМЛИ ЙУЛГА КУЙИШ //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. - 2023. - Т. 3. - №. 3.-С. 96-98.
14. Ганиев Ф. АХБОРОТ ХАВФСИЗЛИГИ ХАМДА МУХОФАЗАСИ ТАЪМИНЛАНГАНИГА КАРАМАСДАН СОДИР ЭТИЛАДИГАН ЖИНОЯТЛАР //Евразийский журнал права, финансов и прикладных наук. - 2023. - Т. 3. - №. 1. - С. 129-138.
15. Qushboqov S. X., Usipbekov N. J. Yurtimizda mahkumlarni ozodlikka tayyorlashda amalga oshirilgan islohotlar va ulardan kutilayotgan natijalar //Models and methods in modern science. - 2023. - Т. 2. - №. 12. - С. 179-182.
16. Qushboqov, S., & Tilabov, S. (2023). Kiber jinoyatlardan saqlanishda umumiy profilaktikani o 'rni. Theoretical aspects in the formation of pedagogical sciences, 2(18), 67-69.
17. Кушбоцов, Ш. (2023). Юртимизда тадбиркорликни жазони ижро этиш тизимидаги истицболи. Models and methods in modern science, 2(5), 114-117.
18. Охунов, З., & Кушбоцов Ш, Т. Т. С. Э. (2022). Хуцуцбузарликларни олдини олишга оид айрим мулох,азалар. Eurasian Journal of Law, Finance and Applied Sciences, 2(11), 3439.
19. Qushboqov S., Isroilov D. Profilaktika inspektorining huquqbuzarliklar profilaktikasida adliya organlari bilan xamkorligining tashkiliy asoslari //Development of pedagogical technologies in modern sciences. - 2024. - Т. 3. - №. 9. - С. 16-24.
20. Qushboqov S., Isroilov D. Profilaktika inspektorining huquqbuzarliklar profilaktikasida adliya organlari bilan xamkorligi tushunchasi //Академические исследования в современной науке. - 2024. - Т. 3. - №. 23. - С. 96-103.
21. Qodirjonovich J. Z., O'G'Li Q. S. X. Bir guruh shaxslar tomonidan axborot texnologiyalardan foydalanib sodir etilgan firibgarlik va o 'g 'rilik jinoyatlarining sodir etish usullari va ularni tergov qilishga oid ayrim mulohazalar //Eurasian Journal of Law, Finance and Applied Sciences. - 2024. - Т. 4. - №. 5. - С. 137-144.
22. Киличев Х.М. Вояга етмаган болаларнинг исмга булган хуцуцларини х,имоя цилиш масалалари //Общественные науки в современном мире: теоретические и практические исследования. - 2023. - Т. 2. - №. Maxsus son. - С. 63-67.
23. Маматович К.Х. Фуцаролар йигинлари уни цайта ташкил этишга оид мулох,азалар //Barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - С. 764-769.
24. Миршарапов А.Г. Мини-футбол как вид спорта и средства физического воспитания //Conferencea. - 2024. - С. 18-21.
25. Миршарапов А.Г. Jismoniy tayyorgarlik mashg 'ulotlarida chigalyozdi mashqlarining zarurati //Conferencea. - 2024. - С. 159-162.
26. Chorshanbiev B. B. Куролликучлар цушинларида сув таъминотининг ах,амияти //Eurasian Journal of Law, Finance and Applied Sciences. - 2024. - Т. 4. - №. 11. - С. 163-167.
27. Ахмедова С.Т., Охунов З.М. Особенности применения административных взысканий за управление автотранспортом в состоянии опьянения //Евразийский журнал технологий и инноваций. - 2024. - Т. 2. - №. Special Issue 6. - С. 48-54.
