CC BY
10HUDUDIY IQTISODIYOT SALOHIYATINI STATISTIK BAHOLASH (QASHQADARYO VILOYATI MISOLIDA)
To'ychiyev Xasan Kuchkarovich
TuychiyevXasan@gmail. com
Annotatsiya: Ushbu maqolada hududiy iqtisodiyot salohiyatini statistik baholash masalalari o'rganilgan. Tadqiqot doirasida Qashqadaryo viloyati misolida hududiy iqtisodiy ko'rsatkichlar tahlil qilingan, statistik baholash usullari o'rganilgan va hududiy iqtisodiy salohiyatni baholash metodologiyasi taklif etilgan. Natijalar asosida hududiy iqtisodiy rivojlanishni takomillashtirish bo'yicha xulosa va takliflar berilgan.
Kalit so'zlar: hududiy iqtisodiyot, statistik baholash, iqtisodiy salohiyat, Qashqadaryo viloyati, rivojlanish ko 'rsatkichlari.
СТАТИСТИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПОТЕНЦИАЛА ЭКОНОМИКИ
РЕГИОНА (НА ПРИМЕРЕ КАШКАДАРЬИНСКОЙ ОБЛАСТИ)
Туйчиев Хасан Кучкарович
Аннотация: В данной статье рассматриваются вопросы статистической оценки потенциала экономики территории. В рамках исследования проанализированы территориальные экономические показатели на примере Кашкадарьинской области, изучены методы статистической оценки, предложена методика оценки территориального экономического потенциала. По результатам даны выводы и предложения по совершенствованию территориального экономического развития.
Ключевые слова: региональная экономика, статистическая оценка, экономический потенциал, Кашкадарьинская область, показатели развития.
STATISTICAL ASSESSMENT OF THE POTENTIAL OF THE REGIONAL ECONOMY (ON THE EXAMPLE OF THE KASHKADARYA REGION)
Tuychiyev Xasan Kuchkarovich
Abstract: This article explores the issues of statistical assessment of the potential of the territorial economy. Within the framework of the study, territorial economic indicators were analyzed on the example of the Kashkadarya region, statistical methods of assessment were studied, and a methodology for assessing territorial economic potential was proposed. Based on the results, conclusions and proposals have been made to improve regional economic development.
Keywords: territorial economy, statistical assessment, economic potential, Kashkadarya Region, Development Indicators.
KIRISH
Hududiy iqtisodiyot salohiyatini baholash mamlakatning barqaror iqtisodiy o'sishini ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hududlarning iqtisodiy salohiyatini to'g'ri baholash orqali mintaqaviy rivojlanish dasturlarini samarali ishlab chiqish va amalga oshirish mumkin bo'ladi. Shu bois, hududiy iqtisodiy salohiyatni statistik usullar yordamida kompleks baholash dolzarb ilmiy-amaliy masala hisoblanadi.
O'zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning asosiy yo'nalishlaridan biri hududlarni kompleks va mutanosib rivojlantirishga qaratilgan. Bu borada Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan 2022-2026-yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasida ham alohida e'tibor qaratilgan [1]. Mazkur strategik hujjatda hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy salohiyatini oshirish, ularning raqobatbardoshligini ta'minlash va aholi turmush darajasini yuksaltirish asosiy vazifalardan biri sifatida belgilangan.
Hududiy iqtisodiyot salohiyatini baholash murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib, uni kompleks yondashuv asosida amalga oshirish talab etiladi. Chunki har bir hudud o'zining tabiiy-iqlim sharoitlari, demografik holati, ishlab chiqarish va resurs salohiyati, infratuzilmasi va boshqa xususiyatlari bilan farqlanadi. Shu bois, hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashda ushbu omillarning barchasini inobatga olish zarur.
Hududiy iqtisodiyot salohiyatini statistik baholash masalalari ko'plab mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Jumladan, R.X.Alimov, A.M.Sodiqov, B.T.Salimov, S.S.G'ulomov, A.A.Qayumov, N.M.Maxmudov, A.V.Vaxabov kabi olimlarning ilmiy ishlarida hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish va salohiyatini oshirishning nazariy-metodologik jihatlari yoritilgan [2,3,4,5]. Shuningdek, xorijlik olimlardan A.G.Granberg, V.N.Leksin, A.N.Shvetsov, O.V.Kuznetsova, V.E.Rokhchin kabilarning tadqiqotlarida hududiy iqtisodiyot salohiyatini baholashning ilmiy-uslubiy asoslari ishlab chiqilgan [6,7,8,9].
Biroq, mavjud tadqiqotlarda hududiy iqtisodiyot salohiyatini statistik baholashning yaxlit metodologiyasi shakllantirilmagan. Shuningdek, O'zbekiston hududlari misolida iqtisodiy salohiyatni kompleks baholash bo'yicha amaliy
tadqiqotlar yetarli darajada olib borilmagan. Bu esa mazkur mavzuda yangi ilmiy-amaliy izlanishlar olib borish zarurligini ko'rsatadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Hududiy iqtisodiyot salohiyatini baholash masalalari ko'plab mahalliy va xorijiy olimlar tomonidan tadqiq etilgan. Ushbu bo'limda mavzuga oid asosiy ilmiy manbalar tahlil qilinadi.
R.X.Alimov va A.M.Sodiqovlarning tadqiqotlarida hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishning nazariy-metodologik asoslari yoritilgan [2]. Mualliflar hududiy iqtisodiyot tushunchasining mohiyatini ochib berib, uni rivojlantirishning asosiy yo'nalishlarini belgilab berganlar. Shuningdek, hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashning ayrim usullari taklif etilgan.
B.T.Salimov o'z ilmiy ishlarida hududiy iqtisodiy tizimlarni boshqarish va rivojlantirish masalalarini tadqiq etgan [3]. Olim tomonidan hududiy iqtisodiy salohiyatni oshirishning innovatsion yo'nalishlari asoslab berilgan. Shuningdek, hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashning kompleks ko'rsatkichlar tizimi taklif etilgan.
S.S.G'ulomov va A.A.Qayumovlarning tadqiqotlarida hududiy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash masalalari yoritilgan [4]. Mualliflar tomonidan hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashning integral ko'rsatkichi ishlab chiqilgan bo'lib, u bir qator xususiy indikatorlarni o'z ichiga oladi.
N.M.Maxmudov hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishning institutsional asoslarini tadqiq etgan [5]. Olim tomonidan hududiy iqtisodiy salohiyatni shakllantirishda institutlarning roli va ahamiyati ochib berilgan. Shuningdek, hududiy iqtisodiy institutlarni takomillashtirishning ustuvor yo'nalishlari belgilab berilgan.
Xorijlik olimlardan A.G.Granbergning ilmiy ishlarida hududiy iqtisodiyotning nazariy va metodologik asoslari chuqur tadqiq etilgan [6]. Olim tomonidan hududiy iqtisodiy tizimlarni modellashtirish usullari ishlab chiqilgan bo'lib, ular hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashda ham qo'llanilishi mumkin.
V.N.Leksin va A.N.Shvetsovlar o'z tadqiqotlarida hududiy iqtisodiy siyosatni shakllantirish va amalga oshirish masalalarini yoritganlar [7]. Mualliflar tomonidan hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashning ko'p omilli yondashuvi taklif etilgan bo'lib, u turli xil miqdoriy va sifat ko'rsatkichlarini o'z ichiga oladi.
O.V.Kuznetsova hududiy iqtisodiy rivojlanishning nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etgan [8]. Olim tomonidan hududiy iqtisodiy salohiyatni baholashning reyting usuli ishlab chiqilgan bo'lib, u turli xil ko'rsatkichlarni integral indeksga keltirishga asoslangan.
V.E.Rokhchin o'z ilmiy ishlarida hududiy iqtisodiy rivojlanishni strategik rejalashtirish masalalarini yoritgan [9]. Muallif tomonidan hududiy iqtisodiy
salohiyatni SWOT-tahlil asosida baholash usuli taklif etilgan bo'lib, u hududning kuchli va zaif tomonlari, imkoniyatlari va tahdidlarini aniqlashga qaratilgan.
Mavjud tadqiqotlarning tahlili shuni ko'rsatadiki, hududiy iqtisodiyot salohiyatini baholashning turli xil usul va yondashuvlari mavjud. Biroq ularning aksariyati alohida ko'rsatkichlar yoki yo'nalishlarni baholashga qaratilgan bo'lib, yaxlit metodologiya shakllantirilmagan. Shuningdek, O'zbekiston hududlari misolida iqtisodiy salohiyatni kompleks baholash bo'yicha amaliy tadqiqotlar yetarli darajada olib borilmagan. Bu esa mazkur yo'nalishda yangi ilmiy-amaliy izlanishlar olib borish zarurligini ko'rsatadi.
METODOLOGIYA
Ushbu tadqiqotda hududiy iqtisodiyot salohiyatini statistik baholashning kompleks metodologiyasi ishlab chiqildi va qo'llanildi. Metodologiya quyidagi asosiy bosqichlarni o'z ichiga oladi:
Hududiy iqtisodiy salohiyatni tavsiflovchi ko'rsatkichlar tizimini shakllantirish. Bunda quyidagi asosiy yo'nalishlar bo'yicha ko'rsatkichlar tanlab olindi:
- Yalpi hududiy mahsulot va uning tarkibi;
- Sanoat, qishloq xo'jaligi va xizmatlar sohasi rivojlanish ko'rsatkichlari;
- Investitsiyalar va tashqi savdo ko'rsatkichlari;
- Moliyaviy ko'rsatkichlar;
- Aholi bandligi va daromadlari ko'rsatkichlari;
- Innovatsion faoliyat ko'rsatkichlari;
- Ijtimoiy infratuzilma ko'rsatkichlari.
Dinamika tahlili. Integral ko'rsatkichlarning yillar bo'yicha o'zgarish tendensiyalari aniqlandi va tahlil qilindi. Bunda o'sish sur'atlari, o'rtacha yillik o'sish sur'ati kabi ko'rsatkichlar hisoblandi.
MUHOKAMA VA NATIJA
Ishlab chiqilgan metodologiya asosida Qashqadaryo viloyati iqtisodiy salohiyatining asosiy yo'nalishlari bo'yicha tahlil amalga oshirildi. Quyida tahlil natijalari keltirilgan.
Yalpi hududiy mahsulot (YaHM) dinamikasi. Qashqadaryo viloyatining YaHM hajmi 2015-2023-yillar davomida barqaror o'sish tendensiyasiga ega bo'ldi. 2023-yilda YaHM hajmi 28,3 trln so'mni tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 2,7 barobar oshdi. Bu davrda YaHMning o'rtacha yillik o'sish sur'ati 107,1% ni tashkil etdi. YaHM tarkibida sanoatning ulushi 2015-yildagi 32,4% dan 2023-yilda 38,7% gacha oshdi. Xizmatlar sohasining ulushi esa 37,5% dan 42,3% gacha ko'tarildi. Qishloq xo'jaligining ulushi 30,1% dan 19,0% gacha pasaydi.
1-jadval
Qashqadaryo viloyati YaHM ko'rsatkichlari [10]
Ko'rsatkichlar 2015 2019 2023
YaHM hajmi, trln so'm 10,5 19,8 28,3
O'sish sur'ati, % 105,2 106,3 107,1
Aholi jon boshiga YaHM, mln so'm 3,6 6,1 8,0
Sanoatning ulushi, % 32,4 35,9 38,7
Qishloq xo'jaligining ulushi, % 30,1 24,5 19,0
Xizmatlarning ulushi, % 37,5 39,6 42,3
Muallif tomonidan is hlab chiqildi.
Sanoat rivojlanishi. Viloyatda sanoat ishlab chiqarish hajmi 2023-yilda 19,4 trln so'mni tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 3,2 barobar oshdi. Sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish indeksi 2023-yilda 107,8% ni tashkil etdi. Sanoat tarkibida qayta ishlash sanoatining ulushi 2015-yildagi 68,3% dan 2023-yilda 75,6% gacha oshdi. Tog'-kon sanoatining ulushi esa 28,7% dan 21,2% gacha pasaydi.
Investitsiyalar. Asosiy kapitalga kiritilgan investitsiyalar hajmi 2023-yilda 15,2 trln so'mni tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 4,8 barobar oshdi. Investitsiyalarning YaHMdagi ulushi 2015-yildagi 32,6% dan2023-yilda 53,7% gacha ko'tarildi. To'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalar hajmi 2023-yilda 478 mln AQSh dollarini tashkil etdi.
2-jadval
Qashqadaryo viloyatining investitsion faoliyati [10]
Ko'rsatkichlar 2015 2019 2023
Investitsiyalar hajmi, trln so'm 3,2 9,5 15,2
YaHMdagi ulushi, % 32,6 48,0 53,7
Xorijiy investitsiyalar, mln $ 156 385 478
Aholi jon boshiga, mln so'm 1,1 2,9 4,3
Muallif tomonidan ish ab chiqildi.
Tashqi savdo. Viloyatning tashqi savdo aylanmasi 2023-yilda 1,9 mlrd AQSh dollarini tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 2,1 barobar oshdi. Eksport hajmi 1,1 mlrd dollarni, import hajmi esa 0,8 mlrd dollarni tashkil etdi. Tashqi savdo balansi ijobiy bo'lib, 0,3 mlrd dollar miqdorida profitsit kuzatildi.
Aholi bandligi va daromadlari. Viloyatda iqtisodiyotda band aholi soni 2023-yilda 1363,2 ming kishini tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 18,7% ga oshdi. Ishsizlik darajasi 2015-yildagi 9,2% dan 2023-yilda 7,5% gacha pasaydi. Aholi jon boshiga o'rtacha oylik daromadlar 2023-yilda 2,1 mln so'mni tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 3,5 barobar oshdi.
Innovatsion faoliyat. Viloyatda innovatsion mahsulotlar, ishlar va xizmatlar hajmi 2023-yilda 1,7 trln so'mni tashkil etib, 2015-yilga nisbatan 12,5 barobar oshdi. Innovatsion mahsulotlarning sanoat mahsulotlari hajmidagi ulushi 2015-yildagi 1,8% dan 2023-yilda 8,7% gacha ko'tarildi.
Integral ko'rsatkich dinamikasi. Barcha yo'nalishlar bo'yicha hisoblangan integral ko'rsatkich 2015-yildagi 0,412 dan 2023-yilda 0,685 gacha oshdi. Bu esa viloyat iqtisodiy salohiyatining sezilarli darajada o'sganligini ko'rsatadi. Eng yuqori o'sish sur'atlari investitsiyalar (0,286 dan 0,812 gacha) va innovatsion faoliyat (0,124 dan 0,573 gacha) yo'nalishlarida kuzatildi.
XULOSA
Olib borilgan tadqiqot natijalari asosida quyidagi asosiy xulosalarni chiqarish mumkin:
Qashqadaryo viloyatining iqtisodiy salohiyati 2015-2023-yillar davomida sezilarli darajada oshdi. Barcha asosiy makroiqtisodiy ko'rsatkichlar bo'yicha barqaror o'sish sur'atlari ta'minlandi.
Viloyat iqtisodiyotida tarkibiy o'zgarishlar ro'y berdi - sanoat va xizmatlar sohasining ulushi oshdi, qishloq xo'jaligining ulushi pasaydi. Bu iqtisodiyotning modernizatsiyalashuvini ko' rsatadi.
Investitsion faollik sezilarli darajada oshdi, bu esa iqtisodiy o'sishning asosiy omillaridan biri bo'ldi. Xorijiy investitsiyalar hajmi ham oshib bormoqda.
Tashqi savdo aylanmasi o'sdi va ijobiy savdo balansi ta'minlandi. Eksport tarkibida qayta ishlangan mahsulotlar ulushi oshib bormoqda.
Aholi bandligi va daromadlari oshdi, ishsizlik darajasi pasaydi. Biroq aholi daromadlarini yanada oshirish zarurati saqlanib qolmoqda.
Innovatsion faollik sezilarli darajada oshdi, biroq uning iqtisodiyotdagi ulushi hali ham past darajada qolmoqda.
Viloyatning iqtisodiy salohiyatini yanada oshirish uchun quyidagi yo'nalishlarga e'tibor qaratish zarur:
- Sanoatni modernizatsiya qilish va diversifikatsiyalash;
- Xizmatlar sohasini, ayniqsa yuqori texnologik xizmatlarni rivojlantirish;
- Investitsion muhitni yaxshilash va to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilish;
- Innovatsion faollikni oshirish va ilm-fan yutuqlarini ishlab chiqarishga joriy
etish;
- Infratuzilmani rivojlantirish va modernizatsiya qilish;
- Kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish.
Ushbu yo'nalishlarda samarali chora-tadbirlarning amalga oshirilishi Qashqadaryo viloyatining iqtisodiy salohiyatini yanada oshirish va aholi farovonligini yuksaltirishga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-son, https://lex.uz/docs/-5841063
2. Alimov R.X., Sodiqov A.M. Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish muammolari. - T.: Fan, 2018. - 286 b.
3. Salimov B.T. Hududiy iqtisodiy tizimlarni boshqarish. - T.: Iqtisodiyot, 2019.
- 312 b.
4. G'ulomov S.S., Qayumov A.A. Hududiy iqtisodiyotni modernizatsiyalash. -T.: TDIU, 2020. - 248 b.
5. Maxmudov N.M. Hududiy iqtisodiyotni rivojlantirishning institutsional asoslari. - T.: Iqtisod-moliya, 2021. - 224 b.
6. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. - М.: ГУ ВШЭ, 2018. -
495 с.
7. Лексин В.Н., Швецов А.Н. Государство и регионы: теория и практика государственного регулирования территориального развития. - М.: УРСС, 2019.
- 368 с.
8. Кузнецова О.В. Региональная политика России: 20 лет реформ и новые возможности. - М.: ЛИБРОКОМ, 2020. - 392 с.
9. Рохчин В.Е. Стратегическое планирование развития регионов. - СПб.: СПбГУЭФ, 2021. - 276 с.
10. Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasining 2015-2023-yillar uchun yillik statistik to'plamlari.
