-л * \
УДК: 001.02:681.142.37
УХШАШ МАТНЛДВ 1ЛАГИАТНИ)НИ АНИКЛАШГА /ЛЖАЛЛДНГАН ТИЗИМНИНГГ
УНКЦИОНАЛ ТУЗИЛМАСИ
V '* .*• ч V
'iL VN'
г
ФУНКЦИОНАЛЬНАЯ СТРУКТУРА СИСТЕМЫ ОПРЕДЕЛЕНИЯ ЗАИМСТВОВАНИЯ ТЕКСТОВ (ПЛАГИАТА)
FUNCTIONAL STRUCTURE OF THE SYSTEM FOR DETERMINING SIMILAR TEXTS (PLAGIARISM)
Уктам Улугбекович КАРИМОВ, 1 Мухаббат Файзуллавна КАРИМОВА 2
"Гк/Гацолада, илмий-таълимий ресурслар электрон кутубхонасини шакллантиришда жщон ахборот Щжрресурсларининг ауамияти, турли глобал рейтинг цайдномаларидаги уамда илмий-таълимий ресурсларнинг таълим тизимидаги ацамияти кенг ёритилган.
Б статье широко освещена значимость мировых информационных ресурсов в формировании электронной библиотеки научно-образовательных ресурсов, значимость научно-образовательных ресурсов в различных мировых рейтингах и системе образования.
The article highlights the importance of the global information resources in the formation of the electronic library of scientific and educational resources, the importance of various global rankings and the role of scientific and educational resources in the education system.
Калит сузлар: электрон кутубхона, плагиат, жахон ахборот-ресурслари, рейтинг, библиометрия Ключевые слова: электронная библиотека, плагиат, всемирные информационные ресурсы, рейтинг, библиометрия.
Key words: electronic library, plagiarism, world information resources, rating, bibliometrics.
► 1 PhD, "GST" хорижий корхона техник хизмат курсатиш булими бошлили, Тошкент, Узбекистон. e-mail: [email protected]. ORCID: 0000-0002-0370-2468
2 АРМ директори, ALFRAGANUS UNIVERSITY, Тошкент, Узбекистон. e-mail: [email protected]. ORCID: 0009-0001-1867-5917
Alfraganus University (bp
Республика олий таълим муассасаларининг (ОТМ) илмий ;амда педагогик фаолияти даражаси ва сифатини оширишни, улар томонидан юкори, тегишли халкаро мезонлар ва стандарт-ларга, олий укув юртларининг профессор-укитувчилар таркибининг илмий сало;иятидан фойдаланиш курсаткичларига эришишни, укитишнинг ;амда иктисодиётнинг реал тармокларида талаб катта булган юкори малакали кадрлар тайёрлаш сифатини оширишни рагбатлантириш, шунингдек таълим со;асида халкаро ;амкорликни кенгайтириш максадида Вазирлар Ма;камаси олий таълим муассасалари рейтингини ба;олаш тизимини жорий этиш тугрисида К,арор кабул килган [1]. Мазкур К,арорда ОТМ фаолият даражасини ба;олашда куйидаги курсаткичлардан фойдаланилган. 1. Укитиш сифати даражасининг индекси. 2. Талабалар ва битирувчилар малакасининг индекси. 3. Олий укув юртининг илмий сало;ияти. 4. Бошк,а курсаткичлар.
Бутун жа;он университетларининг нуфузи Times Higher Education (THE), Quacquarelli Symonds (QS), Academy Ranking of world universities (ARWU) каби тан олинган рейтинг кайдномалари асосида аникланади. Рейтинг кайдномаларидаги рейтингни аниклашда ОТМнининг академик нуфузи, нашр этиш фаоллиги, битирувчиларнинг нуфузи, таълим олувчилар ва профессор-укитувчиларнинг мобил-лик даражасини аникловчи каби турли курсаткичлардан фойдаланилади.
Узига хос хусусиятга эга булган курсаткичлардан бири бу нашр этиш фаоллиги курсаткичидир. Нашр этиш фаоллиги курсаткичи юкори импакт факторлик журналлардаги ОТМга боглик, ресурслар сони, ушбу ресурслардан бошка илмий тадк,ик,отларда фойдаланишлар сони (ОТМ тегишли ресурсларга келтирилган иктибослар сони), юкори даражада иктибос килинадиган профессор-укитувчилар сони каби курсаткичлар билан аникланади ва турли рейтингларда турлича а;амиятга эга 1-жадвал. Иктибос келтириш индексини аниклашда маълумотлар базасида юкори импакт факторлик илмий журналлар ва жа;он ахборот ресурсларини узида акс эттирган электрон кутубхоналардан фойдаланилади [3,5]. Web of Science, Elsevier, EBSCO каби электрон кутубхона тизимлари шулар жумласидандир. (Scopus бу Elsevier компаниясини аналитик тизими булиб иктибос келтириш индексини аникловчи тизимдир. Ушбу электрон кутубхоналарнинг маълумотлар базасига мурожаат килиб, ;ар бир муассаса ва муаллифнинг рейтингини анклайди 1-расм.)
^дрОЗМ Юцори импакт факторли журналларда нашр этиш фаоллигини аницлашнинг ахборот модели
1-расмда БМИ ва магистрлик диссертациялари электрон кутубхонасининг маълумотлар базасини шакллантириш ва ухшаш матнларни аниклашга мулжалланган эксперт тизимининг ахборот модели келтирилган.
Нашр этиш фаоллиги курсаткичини сунъий равишда кутариб булмаслиги билан бошкаларидан ажралиб туради. Нашр этиш фаоллиги курсаткичини ошириш илмий сало;иятга эга ходимларни жа;он ахборот ресурслари билан таъминлаш муаммоси билан богликдир. ОТМ етарлича илмий сало;иятга эга булиши мумкин аммо илмий сало;иятга эга ходимларнинг ахборот таъминоти муаммоси ечилмаганлиги салбий курсаткичларга олиб келиши мумкин. Жа;он ахборот ресурсларни корпоратив тармок оркали илмий тадкикодчиларга етказиб бериш ушбу муаммонинг ечими сифатида кабул килиниши мумкин.
t Alfraganus University
1-жадвал
№ ОТМ рейтинг ь; я й д н ома с и н и нг номи Нашр этиш ф поллиги кур с атк ичиг а бериллдиган ахаминги
1. THE World University Rankings 32.5%
2. Quacquarelli Symonds 20%
3. Academy Ranking of world universities 20%
4. Rank in g web of universiti es 15%
Куйида жахрн тажрибасига асосланган х;олда, Узбекистонда ARMAT++ автоматлаштирилган ахборот-кутубхона тизими асосида Электрон кутубхона тизими яратилган булиб, тизим Му^аммад ал-Хоразмий номидаги Тошкент ахборот технологиялари университети мутахассислари томонидан ишлаб чик,илган ва Тошкентдаги Турин политехника университети мутахассислари хдмкорлигида такомиллаштирилган. Такомиллаштирилган ARMAT++ дастури АРМ мутахассислари учун адабиёт-ларни к,абул к,илиш, тизимлаштириш, таснифлаш, фойдаланувчига адабиётларни бериш каби асосий кутубхона жараёнларини тезкор бажаришда, олинган адабиётни к,айтариш муддатини масофадан узайтириш, электрон ресурсга буюртма бериш, кутубхоначига мурожаат каби интерактив хизматларни автоматлаштирилган кутубхона тизими асосида жорий к,илинганлиги ахборот-ресурс марказини си-фат курсаткичинии янги даражага олиб чик,ади. Яратилган электрон кутубхона тизими бугунги кунда техника йуналишида эълон к,илинаётган ресурсларни бир ахборот му^итида туплашга мулжалланган булиб, келгусида миллий ик,тибос келтириш индексини (индекс цитирования) ^исоблаш алгоритмини интеграция к,илиш йули билан муаллифларнинг нашр к,илиш активлигини ^исоблашга мулжалланган миллий дастур яратиш кузда тутилган.
МгЯЯШЯ Илмий тадцицодчиларни Корпоратив тармоц орцали ахборот ресурслари билан таъминлаш-нинг ахборот модели
Автоматлаштирилган ахборот-кутубхона тизими ARMAT++ бешта автоматлаштирилган иш урин-ларидан иборат булиб унинг ички тузилмаси ;алк,аро коммуникатив MARC 21 форматига асосланган. Бу ;олат келгусида, яратилган электрон кутубхона базасини ихтиёрий электрон кутубхоналар ёки бошк,а турдаги эксперт тизимларнинг маълумотлар базалари билан маълумот алмашиш имкониятини яратади.
Рейтинг к,айдномаларининг яна бир курсаткичи бу илмий тадк,ик,од фаолиятининг сифати ва
Alfraganus University
шаффофлигидир 2-жадвал. ARMAT++ тизими асосида яратилган БМИ ва магистрлик диссертацияла-ри электрон кутубхонасининг маълумотлар базасини шакллантириши келгусида ухшаш матнларни аникдашга мулжалланган эксперт тизими билан узаро интеграциясини амалга ошириш имконини ва интернет тармоги оркали фойдаланувчиларга БМИ ва МДлар тугрисидаги ахборотни такдим этиш йули билан шаффофлик курсаткичини ошириш имконини беради.
2- жадвал
Илмий тадщщод фаолиятининг
№ ОТ VI рейтинг цайдномасининг номи сифати ва шаффофлигининг ахамияти
1. Quacquarelli Symonds 40%
2. THE World University Rankings 34,5%
3. Ranking web of universities 25%
БМИ ва магистрлик диссертацияларининг электрон кутубхонаси фойдаланувчиларга цуй-идаги имкониятларни беради:
♦ БМИ ва диссертацияларни сарлавдаси, очк,ич (калит) сузлари, муаллифлари ва бошка библи-ографик тавсиф элементлари буйича тезликда кидириб топиш^
♦ Бир маротаба димоя килинган мавзулар буйича такрорий БМИ ва магистрлик диссертацияла-рини бажарилишига йул куймаслик:
♦ БМИ ва магистрлик диссертацияларини бажаришда аввал бажарилган мавзулар буйича об-зорлар тайёрлаш:
♦ БМИ ва магистрлик диссертация маълумотлари базаси "автоматлаштирилган ахборот кутубхона тизими" маълумотлар базасидаги ухшаш матнларни излашга мулжалланган "эксперт" тизими билан дамкорликда фойдаланилганда ухшаш матнларни кидириб топиш;
Жадон микёсида олиб бориладиган ОТМларнинг рейтинг кайдномаларида ОТМ рейтингини аниклашда нашр этиш фаоллиги, илмий тадк,ик,од фаолиятининг сифати ва шаффофлиги курсаткичларига катта адамият берилишини инобатга оладиган булсак, Узбекистон Республикаси дудудида мавжуд Олий таълим муассасаларида юкори импакт факторли илмий журналларда нашр этиш фаоллиги курсаткичига жиддий адамият бериш зарурдир.
Электрон кутубхонасининг маълумотлар базасини шакллантириш ва ухшаш матнларни аницлашга мулжалланган эксперт тизимининг ахборот модели
щ Alfraganus University
Бунинг учун, бугунги кундаги ахборот кутубхона муассасаси ходими жадон ахборот ресурсларини узида акс эттирган Web of Science, Elsevier, EBSCO каби электрон кутубхоналар тугрисида тулик маълу-мотга эга булиши, ушбу ресурслар орасида навигаторликни амалга ошира олиши, замонавий талабларга мос келадиган ва барча стандарларни инобатга олган электрон кутубхона маълумотлар базасини шакл-лантира олиши шартдир. Шу билан бир каторда ахборотлаштриш ва кутубхонашунослик йуналишида, Республикада мавжуд электрон кутубхоналар маълумотлар базаларида илмий таълимий ресурслар сони ва сифатини ошириш, юкори сифатли илмий маколаларни жадон тилларига таржима килишни йулга куйиш, имкон кадар купрок жадон ахборот ресурсларига обуна булиш ва миллий иктибос келтириш индексини (индекс цитирования) дисоблаш алгоритмини яратиш каби жиддий ислодотларни амалга ошириш зарурдир.
1. Республика олий таълим муассасалари рейтингини бауолаш тизимини жорий этиш туррисида Узбекистон Республикаси Вазирлар Маукамасининг К,арори (Узбе-кистон Республикаси цонун уужжатлари туплами, 2013 й., 1-сон, 10-модда)
2. http://www.shanghairanking.com/index.html
3. http://www.topuniversities.com/qs-world-university-rankings
4. http://www.webometrics.info/en/Asia/Uzbekistan
5. http://www.timeshighereducation.co.uk/world-university-rankings/