'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1
cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784
economic relations" SJIF 2021: 5.423
ХИТОЙ ТИЛИДАГИ ТИББИЁТ ТЕРМИНЛАРИНИНГ УЗБЕК ТИЛИГА ТАРЖИМА ЦИЛИШ МАСАЛАЛАРИ
d
10.24412/2181-1784-2021-1-193-199
Султанова Л.А.
Тошкент давлат шаркшунослик университети Хитойшунослик факультети хитой филологияси кафедраси катта
укитувчиси
Аннатация: Инсон уаёт фаолиятининг узвий цисми уисобланган тиббиёт соуасининг узлуксиз тарацциёти урганилаётган объектларнинг янги номларини киритиш ва барцарорларини ривожлантириш орцали лексиканинг терминологик цатламини мунтазам тулдириб бориш имконини беради. Бу эса,тиббиёт терминологиясини чуцур урганиш долзарб масалаларидан бирилигини,яна бир бор тасдицлайди. Тиббиётга оид терминларнинг номинациялари ва таржималарининг тадцици адекват таржимага эришишга йуналтирилган булиб, куплаб амалий вазифаларнинг ечим топишига туртки беради. Зеро, тиббий терминлар мицдори усишда давом этмоцда. Кулланмаларда ва бошца адабиётларда хитой терминларининг муцобилини уар доим уам топиш имкони йуц.
Мазкур соуага хос тушунчаларни аниц, лунда изоулаш ва терминларни стандартлаштириш узбек ва хитой тиббиёт ходимлари уртасидаги мулоцатни жадаллаштириш, янги даволаш усуллари билан танишиш ва тиббиёт соуасида иш юритишни соддалаштиришга ёрдам беради. Шу боисдан,ушбу мацолада соуага оид терминларнинг шаклланиш уолатини аницлаш ва умумий цонуниятларни амалиётга тацдим цилиш вазифаларини куриб чицилди.
Калит сузлар: тиббиёт терминлари, атрибутив,
аффиксация,таржима,цисцартма,узлашма,ДНК.
Annotation: The continuous development of medicine, which is an integral part of human life, allows us to constantly replenish the terminological layer of vocabulary, introducing new names and developing stable ones. This confirms once again that an in-depth study of medical terminology is one of the most pressing problems. The study of nominations and translations of medical terms is aimed at
achieving an adequate translation, which contributes to the solution of many practical problems. Indeed, the number of medical terms continues to grow. It is not always possible to find alternatives to Chinese terms in manuals and other literature.
A clear, concise interpretation and standardization of terminology specific to this area will help speed up the dialogue between Uzbek and Chinese medical specialists, get acquainted with new methods of treatment and simplify the work of documentation in the medical field. Therefore, this article discusses the tasks of determining the methods of forming medical terms related to the industry, and their application in translation practice.
Keywords: medical terminology, attributive, affixation, translation, reduction, borrowing, DNA.
Хрзирги даврда бутун дунёда тиббиёт инсонлар соглиги ва хаёти учун мухим ахамиятга эга эканлиги нуктаи назаридан фавкулодда зарур сохалардан хисобланади. Мамлакатидан, ундаги икктисодий ва сиёсий вазиятдан катъий назар инсон саломатлиги билан боглик масалалар уз долзарблигини йукотмайди. Тиббиётга оид терминларни таржима киладиган мутахассис учун бу соха билан боглик суз ясалиш хусусиятларини билиш ва эътиборга олиш жоиз булади. Тиббиётга оид терминларнинг номинациялари ва таржималарининг тадкики адекват таржимага эришишга йуналтирилган булиб, куплаб амалий вазифаларнинг ечим топишига туртки беради. Зеро, тиббий терминлар микдори усишда давом этмокда. Кулланмаларда ва бошка адабиётларда хитой терминларининг мукобилини хар доим хам топиш имкони йук.
Мазкур сохага хос тушунчаларни аник, лунда изохлаш ва терминларни стандартлаштириш узбек ва хитой тиббиёт ходимлари уртасидаги мулокатни жадаллаштириш, янги даволаш усуллари билан танишиш ва тиббиёт сохасида иш юритишни соддалаштиришга ёрдам беради. Шу боисдан, сохага оид терминларнинг шаклланиш холатини аниклаш ва умумий конуниятларни амалиётга такдим килиш вазифаси келиб чикади.
Инсон хаёт фаолиятининг узвий кисми хисобланган тиббиёт сохасининг узлуксиз тараккиёти урганилаётган объектларнинг янги номларини киритиш ва баркарорларини ривожлантириш оркали лексиканинг терминологик катламини мунтазам тулдириб бориш имконини беради.
Турли фанларда терминологиянинг умумистеъмолдаги сузлар микдоридан хам ошиб кетаётгани махсус лексикани урганиш заруратини келтириб
чикаради.[1,Б.4.] Анъанавий хитой тиббиёти терминологияси гарбникидан тубдан фар; килади. Бу, энг аввало, хитой тилининг узига хос курилиши хамда хитойликларнинг инсон танасига ёндашув ва даволаш услубида гарбдан анчайин фар; килиши билан изохланади. [2, Б. 1428], [3, Б. 203].
Ягона терминология базаси охиригача шаклланмаганлиги туфайли юзага келадиган кийинчиликлар хитой анъанавий тиббиёт терминлари тахлили ва таржимасини амалга оширилишига йуналтирилган ушбу мавзунинг долзарблигини яна бир карра тасдиклайди. Узбекистон ва Хитой уртасида йулга куйилган мустахкам дустона алокалар бизнинг халкимизда хитойча даволаш услубига булган кизикишни йилдан йилга ортиб боришига сабаб булмокда. Натижада дори дармондан фойдаланиш йурикномаси ва хитой тиббий терминологиясининг таржимасига эхтиёж пайдо булмокда. Айникса, 2019 йили 1 декабрда Хитойда аникланган, 2(SARC-CoV-2) туфайли келиб чиккан, огир откир нафас олиш синдроми, янги юкумли касаллик COVID - 19 короновирус инфексияси, хозирги кунда бутун дунёда пандемия холатини юз беришига олиб келди. Бу эса, тиббиёт терминологиясини чукур урганиш долзарб масалаларидан бирилигини, яна бир бор тасдиклайди. Хитой тили тиббиёт атамаларини тугри таржима килиш масаласини енгиллаштириш учун, авваломбор ушбу терминларни ясалиш усулларини урганиб чикишни лозим деб, биламиз.
О.П. Фролова замонавий хитой тилида термин ясалишининг учта асосий усули мавжудлигини таъкидлайди. [4, Б. 40].
1) Терминлаштириш (умумистеъмолдаги сузнинг махсус маънода куллаш учун кабул килиш). Масалан, умумистеъмолда булган Ц [jingsheng] ^^ «рух» сузи тиббиёт сохасида - «асаб»(Ц^-психоз); .
2) Кушиш, аффиксация, кискартириш, шунингдек, тургун суз бирикмаларини шакллантириш оркали мураккаб терминларни хосил килиш.
Масалан, ШШШ^Ш [kangjunyaowu] «антибиотиклар»;fЯ^№^:[xmgmnfeiyan] -
«упка касаллигини янги тури, коронавирус», [köuyän waixié] «юз
нервининг фалажлиги».
3) Бошка тилдан суз узлаштириш. Масалан, фонетик узлашув ЖШШ [bilitong] -панадол;^^^^-[burexitong]-парацетомол; [Âsïpïlin]
«аспирин»;^^^ [hè'ërméng] «гормон»
Хитой тилида суз ясалишининг энг кадимий ва энг кенг таркалган усулларидан бири бу суз кушиш оркали янги суз хосил килишдир. Грамматик тузилишига кура кушма сузнинг таркиби субстантив (от), вербал (феъл), адъектив (сифат) булиши мумкин. Хитой тили лексик комплексларининг элементлари орасида 5 турдаги грамматик алока мавжуд: 1. Атрибутив (биринчи элемент иккинчисини аниклайди, улар орасида муносабатлар мавжуд)
ЯЯ Ш ^]-упка=[Ы^]-касаллик=туберкулёз [5.,Б.3662-3669]; 2. Копулятив
(элементлар тенгхукукли) ^ «^иб]-олов» + «[уа^-куз» = «уткир коньюктивит»; 3. Феъл-тулдирувчи (биринчи элемент иккинчи от элементга каратилган харакатни билдиради), «^М]-йукотмок» + «[хие]-кон» = «кон йукотиш; 4. Феъл-натижали (иккинчи элемент биринчи элемент оркали ифодаланган харакат натижасини номлайди)», ^ Ш «[ра^-куйвормок» + «[тао]- сийдик» = «диурез»; 5. Субъектив-предикатив (биринчи элемент субъектни, иккинчи эса - унинг харакати ёки холатни номлайди) «^ё^-
игна» + «Цш]-куйдирмок» = «игна билан даволаш».[ 6,Б. 39 ].
Хрзирги хитой тилида терминлар ясалишининг иккинчи усули аффиксация булиб, у аффиксларни мустакил морфеларга бирикувидан хосил булади. Аффикслар терминни маълум бир категория - харакат ижрочиси, хусусият, жараён, предметлик, характер, сифатга мансублигини белгилайди.[7,Б.49.]
Биз тиббиёт терминларини хосил килишда фаол кулланадиган суффиксларни тизимга солдик: 1.^ -^^^ёШби] «шприц учун игна»; 2.^ [zi] - ШТ- [qiangzi] «кукрак кафаси»; 3. # [zhë] - [dаijйnzhë] «ташувчи,
инфекция ташувчи»; 4. А [ег] - [lmшhëngër] «эгизаклар», ЯрА [Ши]
«хомила, эмбрион»; 5.й[х^]-!йй [таих^] - сурункали касаллик ». [8,С. 48].
Хитой тили суз ясалиш тизимида ярим аффиксация суз кушиш (узак кушиш) ва аффиксация оралигидаги ходиса хисобланади. Бундай суз ясалиш усулининг узига хос жихати шундаки, бу жараёнда уз мустакил маъносини (тулик ёки кисман) йукотган, делексикализациялашган ва бунинг натижасида, маълум даражада грамматизациялашган морфемалардан фойдаланилади [8, С. 49]. Ярим суффиксларни кушиш оркали ясалган тиббиёт терминларини
урганиш давомида куйидагилар фаол деб топилди: ЙУ
М Ж Д , . [8, с. 51]
Хитой тилида тиббиётга оид терминларни ясалишида иштирок этадиган префикслар ва ярим префикслар микдори мавжуд суффикслар ва ярим суффикслар микдоридан сезиларли даражада кам. Булар: ^ , Ш ,
инкор префикслари: ^ , ^ , ^.[9.,Б.57]
Хитой тилидаги тиббиётга оид лексикада бошка тиллардан узлашган терминлар хам салмокли урин эгаллайди.[10.Б.11] Тиббиётда соф фонетик узлаштириш аксарият холларда бу моддаларнинг номларида кузатилади: ШШ ■ @ [nufokayin] «новокаин», [funanxTlTn] «фурацилин». Уларнинг
купчилиги семантик узлаштирилган мукобилига эга: ЙМШ^ [pannixTlin] и W [qTngmëisй] «пеницилин», S^^[yTnsMn] и fll^^[yidaos^ «инсулин». Улардан баъзилари иккита вариантда кулланилиши мумкин: И Ш ® ^ [amoxTlin] ва ИМ®^ [amoxTlin] «амоксициллин». Яримфонетик узлаштириш чет тилидаги материалнинг хитойча билан коришигидан хосил булади: Й^Ш % [aikesTguang] «X-нурлари» (Й^Ш[aikesT] - инглизчадан «X» + %[guang] «нур»), [danningsuan] «танин кислотаси» (^^[danning] - инлизчада
«танин» + Ц [suan] «кислота»), И Ш.ШЖШ [azThaimobing] «Альцгеймер касаллиги» (ИШШ!^ [azThaimo] «альцгеймер» [bing] «касаллик»).
Хитой тилида кискартмаларни алохида таъкидлаб утиш жоиздир.[11,Б.12.] Кискартирилган мураккаб сузлар тиббиёт матнларини тушунишда кийинчиликлар тугдиради, чунки улар турли йуллар билан тузилган. Шунинг учун лугатларда, коидага кура, терминнинг иккита: тулик ва кискартирилган вариантини учратиш мумкин. Кискартмаларга мисол килиб куйидагиларни келтириш мумкин:ШШШШШШ [Tuoyang hëtang hësuan] «дезоксирибонуклеин кислотаси» = ШЖШШ [Tuoyang hësuan] «ДНК», ^^%^®[xTndong dianliu tu] «электрокардиограмма» = 'h ЕЁ® [xTndiantu] «ЭКГ», ^т Й ^ Ш [liuxingxing ganmao] «эпидемия гриппи» = ;*^[liugan] «грипп», ^^0/$fSiH^[chaosheng huibo miaojisM] «ультразвукли эхография» = ^^^^[chaoshengjmcM] «УЗИ»,
xing mianyi xitong questa z6nghë zheng] «орттирилган иммун танкислиги синдроми » = x^i [aizTbing] «ОИТС» (AIDS).
Демак, тиббиётга оид терминларнинг ясалишини тадкик этиш асносида соха лексикаси шаклланишида суз кушиш (композиция) ва аффиксация усулларининг энг сермахсул эканлиги аникланди. Шунингдек, соха терминлари
'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 1 | SPECIAL ISSUE 1
cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784
economic relations" SJIF 2021: 5.423
хосил булишида хитой тили суз ясалишига хос ярим аффиксация ходисаси хам алохида ахамият касб этади. Узлаштиришнинг асосан семантик узлаштириш хам узлашган морфемага хитойча морфема кушиш оркали суз хосил килиш, яъни гибрид узлашмалар фонетик узлаштиришга Караганда махсулдор деган хулосага келинди. Тиббиёт терминлари ясалишида кискартмаларнинг хам узига хос урни булиб, улар асосан ташхислаш воситалари хамда эпидемиологик хасталик номлари билан боглик терминларда кузатилди.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. Султанова Л.А. « ^^^ Ф Щ Л)) ° ,Дискача хитойча узбекча тиббиёт лугати" ТошДШИ, 2012. Б. 315.
2. 2006 1763
3. Семенас А.Л. Лексика китайского языка: монография / А.Л. Семенас. - М.: Восток-Запад 2005. - 288с.
4. Hashimova, S. A., & Nasirova, S. A. (2021). FEATURES OF FORMING OF ANIMATED NOUNS WITH THE AFFIXES IN MODERN CHINESE LANGUAGE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 1-10
5. L.A Sultanova Composition as A Way of Forming the Terms of Medical Instruments and Surgical Devices in Modern Chinese
6. L.Sultanova PROBLEMS OF STUDYING MODERN CHINESE TERMINOLOGY - Конференции, 2021
7. LA Sultanova K вопросу о медицинской терминологии в китайском языке
8. Mirzakhmedova, H. V., Omonov, K. S., & Khalmurzaeva, N. T. (2021). METHODS OF IMPROVING LANGUAGE SKILLS USING MEDIA SOFTWARE. Journal of Central Asian Social Studies, 2(03), 47-55.
9. Nasirova, S. A., Hashimova, S. A., & Rikhsieva, G. S. (2021). THE INFLUENCE OF THE POLITICAL SYSTEM OF CHINA ON THE FORMATION OF SOCIAL AND POLITICAL TERMINOLOGY. Journal of Central Asian Social Studies, 2(04), 10-17.
10. Scientific-methodological electronic journal "Foreign Languages in Uzbekistan", 2020
11. Mirzakhmedova, K. V. (2021). Comparative Analysis of General Words-Terms In Persian and Uzbek Languages. Psychology and Education Journal, 58(1), 10501056.
12. Sh. B. Mukhamedjanova LINGUISTATICAL STUDY OF CHINESE INTERNET LEXICOLOGY http://dx.doi.org/10.21474/IJAR01/12496
13. Sultanova L. A . "Attribution Model of Composition in Modern Chinese(On the Exampl of Medical Terms". International Journal of Psychosocial Rehabilitation ISSN:1475-7192 //https://www.psychosocial.com/article-category/issue-4-volume-volume-24(3662-3669) 2020y.
14. Sultanova L.A. Хитой тили лексикологияи // Укув кулланма-Т.: ТошДШИ, 2019. с.176
15. Горелов В.И. Лексикология китайского языка / В.И. Горелов. - М.: Просвещение, 1984. - 216с.
16. Каримов А.А. Некоторые теоретические аспекты образования терминов китайского языка //Шаркшунослик. Востоковедение. Oriental Studies. -Тошкент, 2016. №4. Б. 14.
17. Мустафаева С. Хитой тилшунослик терминологияси: Филол. фан. буйича фалс. докт. ... автореф. - Тошкент, 2017. Б. 12.
18. Носирова С.А. Хрзирги замон хитой тили дипломатик терминларининг лексик-семантик ва структур тахлили: Филол. фанлари номзоди... дисс: Тошкент, 2008. - Б. 11.
19. Попова Д.Е., Хоречко У.В. Терминология китайской медицины. К постановке вопроса / Д.Е. Попова, У.В. Хоречко // Молодой ученый. - 2015. -№ 10. - С. 1428-1432
20. Фролова О.П. Словообразование в терминологической лексике современного китайского языка. Монография / О.П. Фролова. - М.: Восточная книга, 2011. - 168с.010. - №12. Т.1. - С. 2011. - 168с.
21. Хашимова С. Хитой тилида суз ясалиши. - Тошкент: Шарк, 2018. - Б. 49.03-205.10. - С. 1428-1432.
22. Хоречко У.В., Гончарова А.В. К вопросу образования китайских медицинских терминов / У.В. Хоречко, А.В. Гончарова // Молодой ученый. -2010. - №12. Т.1. - С. 203-205.