CC BY
56>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
HISSIY TOLIQISH SINDROMI VA UNING OMILLARINI NAZARIY
Ж
>
METODOLOGIK ASOSLARI
I )>*
Samatova Sanobar Nazarovna
J > I > ;
Respublika o'rta tibbiyot va farmaseftika xodimlar malakasini oshirish va
ixtisoslashtirish markazi Jizzax filiali o'quv uslubiy bo'lim uslubchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7295295
P-<\ > Cj )><#
Annotatsiya: Inson idrok etish, xotirlash, xayol surish va fikrlash jarayonida faqat voqelikni bilib qolmay, balki hayotdagi u yoki bu narsalarga munosabat bildiradi, unda ularga nisbatan ijobiy yoki salbiy his-tuyg'u uygonadi.
Mamnun bo'lish, suyunish, g'azablanish kabilar his-tuyg'ularning kurinishlaridir. His-tuyg'ular kishining o'z hayotida nimalar yuz berayotganiga, nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg'ul bo'layotganiga nisbatan
i i i rl 1 1 fi nnl^mo Ki I rl 1 rn rl i rvon 1 л n m nn аппКпЬ rl 1 r Uin fiiTrn-'nlnr rv'"7itiitirr
o'zicha turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. His-tuyg'ular o'zining
kechishiga ko'ra o'zgarib turadigan psixik jarayondir, umuman olganda inson omili bu-inson hayoti va inson psixikasidir, Ushbu maqolada muhim ahamiyat kasb etuvchi tomoni insonni psixologik,ijtimoiy va tibbiyot tomonidan o'rganish, uning
ehtiyojlarini qondirishdan iboratdir.
Tayanch so'z, iboralar: His-tuyg'ular, hissiy toliqish sindromi, psixik jarayon, tibbiyot, ehtiyoj, stress, emotsiya.
Insonni o'rganish va uning his-tuyg'ularni boshdan kechirishning turli shakllari-emotsiya, affekt, kayfiyat, kuchli hayajonlanish (stress), ehtiros ko'rinishlariga ega
I
_ —---„, ---^^ ----^--5 -----— ~ —— y------,, - —------—— —
V\r\'l o/Ii I III- 11 m ' /1 ' i 11 (it- Ii n \ - г m il /1 атл+тлпп! i-/ч Ii n í' i 11 i 1 í "I I -111 ' il û+n/li
bo'ladi. His-tuyg'ular shaxsning emotsional sohasini tashkil etadi.
Kishida his-tuyg'ular uning extiyojlari qondirilishi jarayoni qanday kechayotganligi belgisi sifatida namoyon bo'ladi.
Barcha kasalliklar psixik jarayonlarda o'z aksini topadi, emotsional holatlar, his-tuyg'ularning kechishi ham miya faoliyatining natijasini tashkil qiladi. Emotsiyaning paydo bo'lishi tashqi olamda ro'y beradigan o'zgarishlardan boshlanadi. Bu o'zgarishlar kishi hayoti va faoliyatining jonlanishiga yoki pasayishiga, bir xil J-jt ehtiyojlarning paydo bo'lishiga yoki yo'qolishiga, kishi organizmi ichida yuz beradigan jarayonlardagi o'zgarishlarga olib boradi. His-tuyg'ular kechishiga oid fiziologik jarayonlar ham murakkab shartsiz va shartli reflekslar bilan bog'liqdir.
Inson organizmidagi fizologik o'zgarishlar "Híssíyot" ("emotsïya")va "hïs-tuyg'u" degan so'zlar ko'pincha sinonimlar sifatida qo'llanïladï. Torroq ma'noda olganda, bu qandaydir biroz doimiyroq his-tuyg'ularning bevosita va vaqtincha
boshdan kechirilishdan iboratdi> "Emotsïya" so'zi nihiy hm^mnlprnkh nihV
boshdan kechírílíshdan íboratdír. "Emotsíya" so'zi ruhiy hayajonlanish, ruhiy
; >vb ы >
>q ] i )> >
m >
is* » J
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
xarakterlanish degan ma'noni beradi va o'z o'rnida har bitta biologik jarayonlar
insonni organizmidagi o'zgarishlar emotsiya bilan bog'liqdir.
Emotsiyalar stenik va astenik turlarga bo'linadi. Stenik hislar kishining
g'ayratlantirsa, astenik hislar esa uning faoliyatini susaytirib yuboradi.
№1
Kishini tez chulg'ab oladigan va shiddat bilan o'tib ketadigan his-tuyg'u affekt (hissiy portlash) deb aytiladi. Bu paytda kishi ong bilan ishlay olmaydi, o'zini boshqara olmaydi, nazorat keskin susayib ketadi, iroda o'ziga buysunmaydi.
J»
Kayfiyatlar uncha kuchli bo'lmagan, lekin uzoq vaqt davom etadigan barkaror xisdir. Kayfiyat shodu-xurramlik yoki kayguli, tetiklik yoki lanjlik, hayajonli yoki mayuslik, jiddiy yoki yengiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik kabilar tarzida kechadi.
Stress - kuchli xissiy zurikishdan iborat jarayon. Hissiy zurikish xavfxatar tugilgan, kishi xafa bulgan, uyalgan, taxlika ostida kolgan vaziyatlarda ruy beradi.
Ehtiroslar deb kishi xatti-xarakatlari yunalishini belgilaydigan, barkaror, chukur va kuchli xislarga aytiladi. Masalan, rassomlikka, musikaga extiros, bedana urishtirish kabilarga extiros.
His-tuyg'ular xayvonlarga ham xos. Lekin insonning his-tuyg'ulari uz mazmuni va kechishiga ko'ra hayvonnikidan tubdan farq kiladi. Masalan, jirkanish, faxrlanish, xasad qilish, shodu-xurramlik, zerikish, hurmat qilish, burchni xis etish kabilar faqat
»
insonga xos bo'ladi.
Intellektual aqliy his-tuyg'ularga bilishga qiziqish, ajablanish, shubhalanish, taajjublanish, ishonch kabi hislar kiradi. Bularning barchasi ijobiy harakterga ega bo'lib kishini bilishga, o'rganishga, ishtiyoq bilan ishlashga undaydi.
Estetik his-tuyg'ularga bizning go'zal, chiroyli, yoqimli narsalardan zavqlanishimiz, shodlanishimiz, huzur qilishimiz, rohatlanishimiz kabilar kiradi. Bu P j> hislarning manbai go'zal tabiat, san'at, adabiyot, chiroyli turmush kabilar bo'lishi mumkin.
Intellektual, ma'naviy, estetik tuyg'ularni faoliyat va muomala jarayonida boshdan kechiramiz. Sotsial voqelikka nisbatan butun xissiy munosabatlar boyligini
m
ifodalagani uchun ularni yuksak his-tuyg'ular deb ham aytamiz.
Insonni hissiyot yoki tuyg'usi - emotsiya shaxs ruhiy hayotining shunday ko'rinmas tomoniki, bunda tashqi ta'sirotning harakteri va shaxsning unga bo'lgan
M'i 1 1 n r» n n n + l n 1 rr» n I n 11 n Ï Li n ' r-71 nt* TrAAAnl nf r>-r O n^jn 11 -I
munosabatlari ifodalanadi. Ba'zi predmetlar, voqealar, xarakatlar shaxsni
quvontiradi, huzur bag'ishlaydi, xursand qiladi. Ba'zi predmetlar esa shaxsni xafa qiladi, qaxr-g'azabini qo'zg'aydi, behuzur qiladi. Tashqi ta'sirotning harakteriga (ijobiy yoki salbiyligiga) qarab shaxs unga nisbatan o'zining munosabatini bildiradi.
ÎW-
>*
Tashqi ta'sirotning yoqimli tomonlari shaxsda ijobiy munosabatlarni vujudga keltiradi. Maza kilish, qoyil qilish, huzur-halovat, sevinch, quvonch, xursandchilik
IVvl III ClVJ-1. IVlCl^Cl l\ 11 I JI I, W J 11 1 1 1 J1 1, IILIZjLU "11CUU V Cil, JV^ V 11 IV^I I, Ï^UVWllVil, /V LH JCU lUV^ I 111 I l\
kabi holatlar ijobiy munosabatning ko'rinishlaridir. Tashqi ta'sirotning noxush,
_______.........____: „-i-J: ________
yoqimsiz tomonlari shaxsda salbiy munosabatlarni paydo qiladi g'azablanish, ranjish,
991 1 -ut-Cv±H
is* » J
>q )> d )> :>
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
xafalik, qo'rqish, behuzur bo'lish kabilar salbiy munosabatning ko'rinishidir.Inson
#
o'zining kundalik faoliyatida turli-tuman hissiy xolatlarni boshdan kechiradi. Agar u xavf ostida bo'lsa, qo'rquvni his qiladi, muvaffaqiyatga erishsa, zavqlanadi, intilish va xarakatlari to'g'ri, unumli ro'yobga chiqsa, quvonadi, ruhi ko'tariladi. Demak, shaxsda turli his-tuyg'ularning vujudga kelish manbai uning ehtiyojlari, natijalari va istaklaridir. Inson qanchalik ruhiy tetiklik bo'lsa tibbiy yordamga ehtiyoji kam bo'ladi.
№
!
Toliqish - organizmning aloxida fiziologik holati bo'lib, uzoq vaqt yoki zo'r berib ishlash natijasida paydo bo'ladi va ish qobiliyatining pasayishi bilan ifodalanadi. Ob'ektiv jihatidan yomonlashuvida va miqdoriy kamayishida yuzaga chiqadi. Sub'ektiv jihatidan toliqish odamning charchoq xis qilishi bilan ifodalanadi. U qator fiziologik (diqqat funktsiyasining èmonlashuvi, mushak chidamining pasayishi, ish bajarish bilan bog'liq protsesslar koordinatsiyasining buzilishi) va bioximiyaviy (qonda qand miqdorining pasayishi, sut kislota darajasining oshishi va boshqalar) ko'rsatkichlar bo'yicha aniqlanadi.
Tibbiyotda toliqishning tabiatini tushuntirib beradigan qator nazariyalar mavjud. Biroq tadqiqotlar bu nazariyaning asossiz ekanini ko'rsatdi, chunki toliqish energetik resurslar (glikogen) tugamasdan oldin ham yuz berishi mumkin.
»
Boshqa nazariya tarafdorlari (Veyxard va boshqalar) toliqishni organizmda "toliqish zaharlari" hosil bo'lishi bilan tushuntirganlar. Bu nazariya ham noto'g'ri bo'lib chiqdi, chunki intoksikatsiya hodisalari toliqmagan mushak ekstrakti yuborilgan hayvonlarda ham paydo bo'lgan. I.M.Sechenov birinchi marta toliqishning his qilish manbai markaziy nerv sistemasidagina bo'ladi, degan g'oyani baèn qildi. I.P.Pavlov toliqishning asosiy sababi markaziy nerv tizimining funktsional holatining o'zgarishida - bosh miya po'stlog'ida deb hisobladi. Ishlash natijasida bosh miya po'stlog'ida tarqalgan tormozlanish protsessi vujudga keladi, bu po'stloq hujayralarini holsizlanishidan saqlab turadi. Bu nazariya shuningdek shu qobiliyatiga odamning emotsional xolati ta'sirini ham tushuntiradi (ruxlantiradigan so'z, musiqadan keyin, ishga qiziqish bo'lganda va shu kabilarda toliqishning bartaraf bo'lishi). Toliqish, aftidan, butun organizm funktsional holatining o'zgarishi bilan izohlanib, bunda markaziy nerv tizimidagi o'zgarishlarning roli yetakchi hisoblanadi. J-jt
O'ta toliqish uchun bosh og'rig'i, uyqusizlik, gunohkor bo'lmasligi, arzimas
narsalarda achchiqlanish, xotiraning susayiishi, organizm odamning pasayib ketishi xos. SHu munosabat bilan bizning mamlakatimizda ish kuni va ish haftasini qisqartirib borish bo'yicha olib borilaètgan tadbirkorning ahamiyati nihoyatda katta.
j>*
Ish davrlari bilan ular o'rtasidagi tanaffuslarni navbatlashning oqilona sistemasi ham katta ahamiyat kasb etadi.
i»
:>q> q> >
I >■;> >
: * ^
• J^W
ы )>
й*
>>
^ >3> 1
Я>
>3»
Ы >
щ :
< >S# ♦g*
>3
ы )>
Ы>
! >5>
Ы )>
• >4>
Ы >
M
Ш> №
ЗЙГ >€>
î Я>
Ы > i >j> +H >
л w> -
"Talqin va tadqiqotlar" Respublika ilmiy-uslubiy jurnali №8
Xulosamiz shundan iboratki, insonni hayotdagi har bitta kuchi emotsiyalanishu kuchli stressga tushushi va kuchli quvonch belgilari shuni ko'rsatadiki, ilmiy asoslar biologik o'zgarishlarga olib keladi.
Maxsus adabiyotlar.
1. Sayidahmedov N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiya. - T.: OPI, 2003.
2. Sultonova G.A. Pedagogik mahorat. - T.: Nizomiy nomidagi TDPU, 2005.
3. Markova A.K. Psixologiya professionalizma. - M.: Znanie, 1996.
>
j>> * ! •
Ы > Щ >
um
i
и
m>
M>
4. Muslimov N.A. Bo'lajak kasb ta'limi o'qituvchilarini kasbiy
shakllantirish / Monografiya. - T.: Fan, 2004.
5. Muslimov N.A., va boshqalar. Kasb ta'limi o'qituvchi-larining kasbiy kompetentligini shakllantirish texnologiyasi/ Monografiya. - T.: "Fan va texnologiya" nashrièti, 2013.
>> Ы*
-^fV-liT }»--^SfV-^ï f.—
101
>
Ы:> и*-
q
Ы >
Ш >
>
^й >
*Ф> *
> *ф>
q >3*
q >р q > >
q ж* q
