CC BY
33>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
HINDISTON TARAQQIYOTIDA MAHATMA GANDINING TUTGAN O'RNI
(1915-1947)
Xudoyqulov Xusan Ibragimovich
O'zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti 1 bosqich magistranti https://doi.org/ 10.5281/zenodo.6719940
j xif^ j>
Anotatsiya: Ushbu maqola Hindiston tarixining eng ziddiyatli davrlaridan biri
bo'lgan, XX asr boshidagi hind xalqining Buyuk Britanya mustamlakachilik zulmiga
qarshi olib borgan, milliy ozodlik kurashi davrini (1915-1947) hamda, hind xalqi
ozodlik kurashining yo'boshchisi Mahatma Gandining vatan ozodligi yo'idagi
xizmatlari va u ilgari surgan "satyagraha" (haqiqiy haqiqat), zo'ravonsizliksiz
qarshilik, g'oyalarini o'zida aks ettiradi.
L'.ilit .,>'',1.».. \\Arn orient tanrr 1 i V
Kalit so'zlar: Mafkura, ezgulik, yomonlikka yaxshilik, adolat, tenglik, haqiqat,
>
*
milliy mafura, ishonch.
m „ v, _ _ k. _ „ „,, Bu #
m?
g'oyalar kishilik jamyatini farovon qilishga, baxtli hayot kechirishga asos bo'lib xizmat qildi. Milliy mafkura milliylikni tarannum etib insonlarni ozodlik va hurlik sari yetaklaydi. Kishilik jamyatida mafkuralar o'z ma'no mohiyatiga ko'ra falsafiy, diniy, milliy, dunyoviy va boshqa ta'moyillar asosida shakillanadi va insonlarni jismoniy va ruhiy kamolot sari yetaklaydi.
Ana shunday ruhiy kamolot sohibi hind xalqining buyuk simosi, ozodlik P j> yo'lboshchisi Muhandas Karamchat Gandidir. Hindiston mustaqilligining asoschisi Mahatma Gandi o'z ma'naviyati, g'oyalari va ilg'or qarashlari bilan XX asr insonyat tarixidagi buyuk shaxslardan biriga aylandi. Gandi mustamlakachilikka qarishi kurashning timsoli bo'ib qoldi. Uning vatan ozodligi yo'lida qilgan xizmatlari butun dunyo xalqlarida vatanparvarlik tuyg'usini jumbushga keltirdi va "Gandizm" nomini oldi. Gandizm - diniy-falsafiy g'oya bo'lib, o'zida idealizm, induizm, jaynizm va xristianlik elementlarini qamrab oladi. J-jt
Uning asosida "haqiqat, adolat, ishonch, hech kimga yomonlik qilmaslik" yotadi. Ozodlik uchun kurashning yangi yo'li "satyagraha"
ikki tushunchani o'z ichiga oladi: kuch ishlatmaslik, fuqoroviy bo'ysunmaslik.
<r 1 > ^^^ ^^ i
Uning zamirida Britanya hukumati qonunlarini baykot qilish, ingliz hukumati bilan
hamkorlik qilmaslik, inglizlar joriy etgan order va medallarni qabul qilmaslik, ingliz
)m\ j:>d >
>q ] q )> >
u>,* ^ t<ns
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
maktablariga bormaslik, zavod va korxonalarda ishlashdan bosh torish, ingliz
#
>
tovarlarini sotib olmaslik, tinch namoyishlar bilan o'z noroziligini bildirish yotadi.26
Kurashning bu yo'li asrlar davomida sabr-toqat ruhiga singib ketgan hind xalqining qat'iyatiga mos kelardi. Shuning uchun ham hind xalqi uni "Mahatma" ya'ni "Buyuk qalb" deb atashgan. Biz bu g'oyani yaxshiroq tushunish uchun o'sha davrga nazar solamiz.
Gap shundaki Mahatma Gandi siyosat maydoniga I jahon urushi ketayotgan bir paytda, Britanya hukumatining Hindistonga bo'lgan mustamlakachilik zulmining har qachongidanda ko'ra shafqatsiz bo'lgan davrda keldi. I jahon urushi hind va inglizlar o'rtasidagi munosabatlarning yanada keskinlashishiga sabab bo'ldi, negaki urush tufayli moddiy ahvolninhg yomonlashishi, qashshoqlik, yuqori soliq stavkasining joriy etilishi va narxlarning keskin oshirilishi hind xalqini xonavayron qilgandi.
Bu davrda hind xalqining huquqlarini himoya qilib kelyotgan Hindiston Milliy Kongresi (HMK 1885-yil tashkil topgan) faolyat yuritib kelardi. Uning tarkibidagi hind milliy burjaziyasi vakillari ingliz hukumatiga nafrat bilan qarardi va ingliz
*
hukumatiga keskin javob qaytarardi bu esa ziddiyatlarni yanada chuqurroq keskinlashishiga sabab bo'lardi. Mahatma Gandi 1915-yil HMK bilan yaqinlashib azo bo'ldi.
»
1916-yil 4-fevralda Banorasdagi Hind Unverstetining ochilish marosimida
so'zlagan nutqida hindlar o'z taqdiri va yurtining egasi bo'lishi kerak degan g'oyani
aks ettirdi. Mahatma Gandi hind xalqining o'z tili qolib o'zga millat tilida so'zlashga
majbur etilganligini jiddiy tanqid qilardi. Uning fikricha millat tili - millat g'ururidir,
shuning uchun ham Unverstetitning ochilish marosimidagi nutqini quydagicha
..... .. . ....
boshlagan "shu muqaddas shaharda, ushbu universtet qoshida bu oqshom o'z
millatdoshlarimizga chet tilida murojaat qilishga majbur bo'lganim hammamiz uchun
ham haqoratli bir holdir"27 Gandi o'z nutqida Hindiston sanoatini xonavayron qilayotgan ingliz sanoat mahsulotlarini tanqid qilib "bir narsaga aminman qirol Georgga ham lord Hardinga ham ul zotlarga bo'lgan benihoya hurmatimizni ko'rsatish uchun boshdan oyoq qimmatbaho kiyimlar va taqinchoqlarga burkanishimizning hecham keragi yo'q, sizlarga shaxsan qirol Georgning fikrini yetkazib qo'ymoqchiman qirol Georgga bunday is'hori sadoqat kerak emas".
A W 1\ A n n n n 1 r» ' r-7 n i s^i ~t n 1 m 7 m ++1 T~ n "rin-fv rr> rt-fr>1in" rr ' r»T ; r> n 1 n 1 11 rvn mi-nV> 1 n
Mahatma Gandi o'z nutqini davom ettirarkan "satyagraha" g'oyasini ilgari surib hind
xalqini kuch ishlatishdan tiyilish va ingliz hukumatining jabr-zulmini sabr bilan yengib shu yo'l bilan dushmanning vijdonini uyg'otishga chaqirdi.
M. K. Gandi 1921-yilda HMKga rahbarlik qila boshladi.28 Gandi kongres
a'zolariga nafratni jilovlashni, kuch ishlatmaslikni, ingliz hukumatining -
26 Nambudiripad E. M. Mahatma Gandi va Gandizm. - M.: Ed. Chet el adabiyoti. 1960. - 199 b.
27 Gandi M. K. Maqolalar, nutqlar, intervyular. - M.: 1975- 268 b.
28 Gorev A. Mahatma Gandi 2-nashr. - M .: " Xalqaro munosabatlar"
> J
58 | 1 L
DM ^ * >
WiW к/
>q )> q )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
zo'гavonligiga nisbatan noгozilikni tinch namoyishlaг bilan bildiгish keгakligini
#
ta'kitladi. "satyagraha" 1918-1947-yillaг davomida hind xalqining barcha qatlamlaгi orada keng yoyildi va ulaming mustaqillik uchun harakatlarini ilhomlantiгdi■ Bгitanya hukumati esa 1919-yilda inqilobiy haгakatlaгga qarehi - Rowlatt qonunini qabul qildi bu qonun inglizla^a hindlaming norazilik namoyisЫaгi va inqilobiy haгakatlaгini yo'q qilish imkonini beгdi. Gandi bunga javoban 1919-yil 30-maгtda umummilliy harakatni boshladi bu hind inqilobining birinchi bosqichi edi.
! Ш-
Ingliz hukumat buning uchun Gandini qamoqqa oldi ammo namoyishlar keng tus olgach 1922-yil hukumat Gandini ozod qilishga majbur bo'di.
Gandi o'z g'oyalarida e'tiqod tamoyillariga ham alohida to'xtalib insonlar millati va dinidan qat'iy nazar xudoning oldida tengdir degan fikirni ilgari surdi. Gandining nazarida haqiqat ham Xudo bilan bog'langandir. Gandi o'z asarida shunday yozgan "men Xudo haqiqatdur degan qoidadan haqiqat Xudodir degan xulosaga o'tib bir qadam olg'a bosdim".29
f^L nnrli ITO лтп! inn ПППЛППП1П1 л ' rrn лплпптгп 1-f mlitv» ûlûmûn+mi ллтгпК rvl rrn-n
Gandi haqiqat tushunchasini o'ziga qandaydù bilim elementini qamrab olgan
diniy-axloqiy kategorya sifatida tushunardi. Ilohiy mohiyatni bilib olish vositasi ya'ni, mutlaq haqiqat sifatida, Gandi "ohista ichki ovoz"ni tushunardi. Gandi hindlar bilan musulmonlarning o'zaro do'stligini mustahkamlashga intildi. Gandi
»
m?
hinduizmga e'tiqodi kuchli bo'lgan shuningdek, boshqa dinlarni hurmat qilgan. U butun faolyati davomida din bilan siyosatni bir-biriga bog'lashga harakat qilgan. Gandi o'z nutqida "amaliy ishlarni hisobga olmaydigan va ular yechimiga yordam bermaydigan din - bu din emas" deb takidlagan. Shuningdek Gandi axloqiy
yetuklikda rostgo'ylik va adolatlilik muhim o'rin tutadi deb hisoblagan.
, ...... „ „ „ ...
Gandi o'z maqolalarida shunday yozadi "qaynoq va sof qalb amri hech qachon beparvo qolmaydi. O'z shaxsiy tajribamda men bunga qayta-qayta amin bo'lar edim. Kambag'allardga xizmatqilish - qalbim amri ana shunday, qalbim meni har doim kambag'allar tomon tortib kelar edi va ular bilan bir tan-u bir jon bo'lib ketishga
imkon berar edi".
Gandi Hindiston bo'ylab sayyohat qilib qashshoqlikda yashayotgan hind xalqining og'ir axvolini ko'rib mamlakatimiz aholisining to'rtdan uch qismi dehqonlar afsuski ular xonavayron bo'lgan. Aagar biz dehqonlarni ko'kartitmasak J-jt topgan tutganining deyarli barchasini tortib olsak yoki kimdir tortib olishiga indamay qarab tursak qalbimizda mustaqillik ruhidan asar ham qolmaganligi shu emasmi ? Dehqonlar bizning najodkorlarimizdir. Najotni bizga yuristlar ham vrachlar ham
\ "l>"я 1 >
zamindorlar ham berolmaydi, Gandi kambag'allarning ayanchli taqdiriga beparvo qaray olmagan. Gandi Champaram nomli qishloqqa borib minglab dehqonlar bilan gaplashiganda ijaradorlar va plantatorlar Gandini zudlik bilan bu yerdan chiqib ketishini aytishadi, lekin Gandi bu yerdan ketmaydi dehqonlar huquqi uchun
#
-
29 Gandi M.K. "Mening hayotim" T.:- 2019.
"^isr8'- gj I
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
kurashadi va uni bu yerda qamoqqa olishadi. Hind xalqining mashhur shoiri va
yozuvchisi
Rabindranat Tagor yozgan o'z xotiralarida Gandi haqida shunday yozgan edi: "Mahatma Gandi uy-joyidan marhum bo'lgan millionlab insonlar eshigiga borib ularning holidan xabar oldi. Ularga o'z ona tillarida murojaat qilib kiyim-bosh berdi. Dovyuraklik bilan ularni bag'riga oldi. Ularni o'z tanasi, qalbi deb qabul qildi. Shu alfozda haqiqat adolatning qo'ynida uyg'ondi". Gandi butun umr hind xalqining ozodligi va baxtli hayoti uchun jon kuydirib kurashib yashadi. Buning uchun uni
О J J J о
qamoqqa olishsalar ham, jismoniy qiynoqlar bilan azoblashsalar ham, ochlik va kasallik azobi qiynasa ham u o'z maqsadidan bir qadam ham ortga chekinmadi. Shuning uchun ham Albert Enshteyn Gandi haqida shunday degan edi: "Kelajak avlod yer yuzida qachonlardur et va qondan iborat shundayin ulug' zot o'tganiga andak shubha va hayrat bilan qaraydi. Aminmanki, kelajakda moddiyat emas, aynan Gandi kabi buyuk va olijanob shaxslar insonyatni ezgu ishlarga boshlaydilar. Barchamiz taqdirdan bizni mana shunday, kelajak avlod uchun o'rnak namunasi
*
bo'ladigan inson bilan zamondosh qilib yaratgani uchun minnatdor bo'lmog'imiz lozim"30.
44>
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Nambudiripad E. M. Mahatma Gandi va Gandizm. - M.: Ed chet el adabiyoti. 1960. - 199 b.
2. Gandi M. K. Maqolalar, nutqlar, intervyular. - M.: 1975. - 268 b
3. Gorev A. Mahatma Gandi. 2-nashr.- M.: "Xalqaro munosabatlar", 1989.- 374 b.
4. Gandi M. K. Mening hayotim. - T.: 2019.
5. Ryobakov R. B. Zoravonliksiz dunyo uchun zo'ravonliksiz kurash // Tarixdagi pastfizm. Dunyo g'oyalari va harakatlari. - M.: 1998.
6. Jukov E. Mahatma Gandining tarixiy ro'li haqida. / Yangi vaqt. 1956. -
'M
37-39 b.
7. Stepanyants M. T. Zo'ravonlik qilmsalik falsafasi. Gandi va uning Tajribalari haqida mulohazalar. / Kommunist. 1990. No 13.- B.76-78.
u>>
>
i ; > Ml*
щщ Ы > _
-
30 Jukov E, Mahatma Gandining tarixiy ro'li haqida. / Yangi vaqt , 1956, No 6 . - B 37-39.
: * ^ * n>
