CC BY
31УДК 821.512.145
Салядинов К.У.
И. ГАСПРИНСКИЙНИНЪ «АРСЛАН-КЪЫЗ» ИКЯЕСИНДЕ ГУЛЬДЖЕМАЛЬНИНЪ КЪАРАМАНЛЫГЪЫ
Аннотация. Бу макъаледе И. Гаспринскийнинъ «Арслан-къыз» икяесининъ баш къара-маны Гульджемальнинъ джесарети акъкъында лаф кете. Къашгъар виляетиндеки Учь-турфан шеэрини душманлар сарып ала. Озь халкъыны азат этмек ичюн, Гульджемаль пек чокъ мешакъатлардан кечип, башкъа шеэрге кете, о ерден орду топлап, тувгъан шеэрини азат эте. И. Гаспринский бу икяеде публицист, нашир олмакътан гъайры, озюни уста не-сирджи сыфатында да косьтере.
Анахтар сёзлер: Гульджемаль, Учьтурфан, чин аскерлери, Къашгъар.
Салядинов К.У.
ГЕРОИЗМ ДЕВУШКИ ГУЛЬДЖЕМАЛЬ В РАССКАЗЕ И. ГАСПРИНСКОГО «АРСЛАН-КЪЫЗ»
Аннотация. В статье анализируется рассказ И. Гаспринского «Арслан-къыз» («Девушка-львица») и образ его главного персонажа - девушки Гульджемаль. Враги окружили город Учьтурфан в области Кашгар и приказали сдаться его защитникам. Героиня рассказа Гульджемаль, пройдя трудный путь, собирает большую армию и освобождает родной город. В статье затрагиваются те грани таланта И. Гаспринского, которые позволили ему проявить себя не только в качестве публициста и издателя, но и блестящего писателя.
Ключевые слова: Гульджемаль, Учьтурфан, китайские солдаты, Кашгар.
Salyadinov K. U.
HEROISM OF GULDZHEMAL IN THE STORY BY I. GASPRINSKIY «ARSLAN-QYZ»
Summary. The article examines the story by I.Gasprinskiy «Arslan-qyz» («Girl-lion») and its main character - a girl by name Guldzhemal. Enemies surrounded the city of Uchturfan in the Kashgar region and ordered to surrender its defenders. The heroine of the story Guldzhemal having passed a trudge, gets a large army together and frees hometown. The article touched those faces of I.Gasprinskiy's talent, which enabled him to prove himself not only as a journalist and publisher, but also a brilliant writer.
Keywords: Guldzhemal, Uchturfan, Chinese soldiers, Kashgar.
Бу сене бутюн Тюрк Дюньясы белли къырымтатар мютеффекири, эдиби Исмаил Гаспринскийнинъ 165-йыллыгъыны ве онынъ къызы Шефикъа Гаспринскаянынъ 130-йыллыгъыны къайд эте.
Исмаил Гаспринский буюк нашир, газетаджи, маарифчи олмакънен бир сырада про-фессиональ Къырымтатар бедий несирнинъ эсасчысы, яратыджы ве тешвикъатчысы эди. Бойле демеге бизим бунъа эсасымыз ве таянчымыз бар. Бу эсас онынъ яраткъан эсерлери-дир. Шай дер экенмиз бу ерде шойле суаль догъа: Исмаил Гаспринский не ичюн къолуна къалем алып, бедий эсер язмагъа тутунды? Бу - онъа Аллахнынъ берген истидатымы, ёкъса къара асырнынъ кечирген къаранлыкъларыны къувмакъмы, я да ханлыкъ девринден сонъ сонеяткъан Къырымтатар эдебияты джанландырмакъ огърунда япкъан арекетлери эдими?
Меним фикиримдже бу себеплер Исмаил Гаспринскийнинъ бедий несирге мураджаат этмесине себеп олгъандыр. И. Гаспринский озюнинъ мешхур «Тенкъит»леринде эдебият ве языджы насыл олмакъ кереклиги акъкъында фикир юрсетип, икяе ве роман насыл языл-макъ кереклиги акъкъында айта: «Несирджи гузель ве ишленген бир къалем саиби олгъанындан гъайры язаджакъ эсерине коре я эфкяр чешмеси, я ахвал-и рух мевадд-и фен-ниейи саделештирмеге махир олмалыдыр ве бунынъ иле берабер аз корип чокъ анъламагъа ве эр корьгенини ресимджи киби, факъат фырчысыз, яни тиль ве язы иле беян этмеге исти-датлы олмалыдыр», - деп яза ве озюнинъ «Молла Аббас» [1], «Гульджемаль Бикеч», «Багъдат Хатун», ве дигер роман ве икяелеринде бунъа садыкъ къала.
1783 сенеси Русие Къырымны вахшийджесине запт еткен сонъ Къырымтатар халкъы-нынъ яшайышы, медениети этрафына энген къаранлыкъ перделери онынъ теракъкъиятыны аман-аман токътаткъан эди. «Къара асыр» деп адландырылгъан Х1Х асыргъа, И. Гасприн-ский яшагъан ве иджат эткен девирге козь ташласакъ биле, чар самодержавиеси ве маалий бай ве мырзаларнынъ эскенджиси астында бонъалгъан Къырымтатар рухы тазе нефес талап эте, айдынлыкъкъа чыкъмагъа арекет эте эди. Илимли, медениети сонеяткъан, оджагъы джеалет куллерине толгъан миллет давет этиджи ве атешли сёзге, пешинден алып кете-джек федаий, къуветли шахысларгъа, айдын уфукъларгъа узангъан арзу-хаялларгъа мух-тадж эди.
Бу мухтаджлыкъны анълагъан И. Гаспринский аля бугюн озлерининъ муджизекяране иссиетлеринен, озьгюн романтикаларынен окъуйыджыны озюне магнит киби чеккен нефис эсерлерини ярата. Эгер де И. Гаспринский «Молла Аббас» романында хаялий бир улькени, саба кунешининъ нурлары киби назик ве незакетли инсанларынен ярашыкълы диярны тасвирлеген, кенди миллетини бойле бир муджизевий улькенинъ саиби олмасына арз эткен олса, «Кунь догъды» [2] эсеринде белли бир дередже реализм усулыны къулланып аджы акъикъатны тасвирлемеге арекет эте, миллий пакликнинъ не дередже мукъаддес олгъаны-ны тасвирлемеге тырыша. Бу шейни биз дюльбер, айны заманда вакъиалар ве адиселерге толу бир эфсане шеклинде язылгъан «Арслан къыз» [2-4] эсеринде де коремиз.
Икяедеки вакъиалар Къашгъар виляетининъ Учьтурфан шееринде олып кече. Шеерни Чин аскерлери ве Къалмыкъ Меджуслары сарып ола ве токътамайып атеш ачып отуралар. Шеерден чыкъмагъа арекет эткенлерининъ тутып, башларыны кесип, мызракъкъа санчып исарда огълан мусульманларгъа косьтерилир эди.
Бу алны корьген мусульманлар даа зияде рухтан тюшелер. Къашгъардан ярдым келе-джегине ишанч ёкъ эди. Чинлернинъ къыршавында къалып, ачлыкътан телеф олмакъ хавфы кунь-куньден артып бара. Муасаранынъ 27-нджи куню Чинлилерининъ башы Чи Линг Учьтурфан шеерининъ сакинлерини теслим олмагъа меджбур эткен мектюп ёллай. Мектюпни шеернинъ шейхи Иззет-атагъа алып келелер ве меджлис чагъырып эр кесни тюшюнджеге далдыралар. «Не ишлемели?» деген суальге ич бир кимсе джевап берип ола-май. Меджлис мектюпни бир къач саат муакеме эткен сонъ, чинлилернинъ теклифине разы оладжакъ вакъытта - меджлиске къомшу одада динълеп отургъан он алты - он еди яшлы Иззет-атанынъ екяне къызы олгъан Гульджемаль кирип келе ве: «Эй, мусульманлар, рух-сетсиз меджлиске киргеним ичюн аип этменъиз, деп риджа эте. Бельки де мен ашханеде къазан башында отурмакъ керектирим, лякин бу куньлер адий куньлер дегиль, бельки де бизим махшеримиздир», - деди.
Анълагъаныма коре меджлис теслим олмагъа къарар чыкъараятыр... Чинлилер бизге аман ве афу береджегине эминсинизми? Бундан отуз сене эвель Яркент вакъиасыны унут-манъыз. Бичаре Яркентлилерге аман береджек олып эр кесни къатиль этип къадын къызла-рымызны эсир этип ырыз-намысларыны бербат этмеген эдилерми? Къашгъардан ярдым (имдат) келеджеги белли дегиль, лякин келмейджеги де белли дегиль де! Умютсиз олып эджель ве къатильден къоркъуп джанымызны къуртакъаджакъ оламыз.
Мен теслим оладжакълардан дегилим. Атам къаршы олмаз иншАллах. Чинлернинъ са-рымындан кечип Къашгъаргъа ве керек олса дигер виляетлерге барып, алымыздан хабер айтып, бельким имдат да алып келирим. Эй, меним севимли бабаджыгъым! Дюньяларджа наз ве севги иле осьтюрген Гульджемальни Чинге джарие олгъаныны, истейсинъизми? Эй, джемаат, теслим олмайыкъ. Алтмыш-етмиш кунлюк ашайтымыз бар.
Душман уджюм иле шеэрге кирип оламайджакъ. Етмиш кунюмиз даа бар: Аллах риза-сы иле мен сагъ-селямет барып келирим дей де, Арслан къыз эки-учь куньден ёлгъа чыкъаджагъыны, эгер де учь куньден Чинлилер башыны мызракъкъа санчып косьтермесе-лер, селямет кечкенимни анъларсынъыз - деди де, меджлистен чыкъты. Бабасы ве меджли-сте отургъанлар Гульджемальнинъ айткъанына шашып къалалар, ве - Аферин, бу къызгъа... Ер юзюнде булунгъан фериштелернинъ бири будыр. Бу арслане бизни душ-мандан къуртараджакътыр дедилер. Бабасынынъ козьяшларына бакъмайып, Гульджемаль хавфлы сеферге азырлана. Бир къызда бу къадар гъайрет ве къоркъу олмагъанындан эр ки-шилерде де къоркъу къалмагъан эди. Джумле эалининъ агъзындан Гульджемальнинъ ба-тырлыгъы ривает олунмакъта эди.
Арслан къыз Чин къаравулларындан сагъ-селямет кечмек ичюн, йыкъылгъан теккенинъ минаресине чыкъып, куньде дурбиннен душманнынъ арекетлерини козетип, озюне ёл къы-дыра эди. Неде олса буюк тедарик корип, тапанджа ве къылычнен къуралланып, атнынъ аякъларына сес чыкъармамасы ичюн кийиз ве чул сарып, эр кеснен хайырлашып, дуалар алып узакъ ве хавфлы ёлгъа чыкъты.
Эльбетте, Къашгъаргъа бармакъ ичюн догъру кеткен ёл муафаза этильгени себебинден айланчыкъ ёлнен кетмек керек олды. Амма гедже къаранлыгъындан юрьген сонъ, бирин-
джи душман чалашы расткеле ве о ердеки эки къаравулны бир къуршуннен атып ольдюре, чюнки эки къуршун атылса шамата чыкъаджагъы белли эди. Ондан сонъ Гульджемаль тю-фекни къуршунгъа толдурып ёлуны девам этти.
Шаркъий Тюркистаннынъ эписи шеерлери экиге - Эскишеер ве Янъы шеерге болюнген эдилер. Эскишеерде мусульман эалиси, янъи шерде исе чин мемурлары ве аскерлери яшар эдилер.
Гульджемаль шеерге киргенинен мектюплерни теслим этип Учьтурфаннынъ алыны ай-тып берди ве имдат сорады ве ярдым олмайджагъыны дуйды, чюнки Эскишеернинъ мемурлары чинлерден рюшветлер алгъаны ичюн де чинлернинъ къолунда эди. Амма бир шейлер япмакъ керек эди.
Джума куньлери базарлар ве джадделер зияде къалабалыкъ ве адам толу эди, шеернинъ джумле къадынлары да ювунмакъ ичюн аммамларгъа барып озьара меджлислер этер эдилер. Гульджемаль да яхшыджа кийинип, йигитке ляйыкъ къылыч ве тапанджанен силяла-нып базаргъа чыкъа ве бираз долашкъан сонъ, къадынлар аммамларынынъ бирининъ къаршысына бара ве артындан энди тюшкенлерини дуя ве къадынлар аммамына кирип кете.
Лякин бираздан сонъ аммамнынъ къапусына къадылар, акъсакъаллар топланып бир къартны ёллап анда йигит урбасында кирген Гульджемальни чыкъмагъа давет этелер. Эгер чыкъмаса агъыр джеза кореджегини айталар. Амма аммамнынъ къапусынынъ артындан къадынлар бу ерде эр киши олмагъаныны, лякин бираздан сонъ олып кечкен вакъианы ай-таджакъларына сёз берелер.
О арада Гульджемаль устюнден йигит урбаларыны чыкъарып къадынларны тынчлан-дыра ве бу ерге насыл макъсатнен кельгенини анълата.
Эр кез Арслан къызнынъ агъызына бакъып къалып не ишлемек кереклигини сорагъан сонъ, агъа-къардашларыны, джумле йигитлерини ве озьлери де душмангъа къаршы чыкъмагъа сёз бердилер. Шу арада аммамджы къартчыкъ Арслан къызгъа къызыл байракъ узатты. Байракънынъ устюнде «Аллах» сёзю язылы эди.
Аммамдан чыкъкъан къадынлар эвлерине ёл алдылар, Арслан къыз исе къолунда бай-ракъ Джума Джами азбарына меджлиснинъ топлашувына кете.
Джума намазындан сонъ силялы халкълар мейдангъа ве базаргъа чыкъып топланып башладылар. Эр ер аскерлер толды.
Арбийлер меджлисни кечирген сонъ, Янъышеерге уджюм этеджеклерини айтып, саба эрте сеферге чыкъмагъа къарар бердилер.
Саба эрте Къашгъарнынъ эки къапусындан аскерлер тышарыгъа чыкъып, буюк мей-данда арбий сафлар тертип эттилер.
Мусульманларнынъ арекетини корьген Чинлер топ атмагъа башлайлар, мензиль узакъ олгъаны ичюн топнынъ зияны ёкъ эди ве къуршундан къоркъкъан адам ёкъ эди. Акъшам олмаздан Янъышеер алынды. Эки кунь азырлыкъ корьген сонъ бу аскерлер иле Гульджемаль Къашгъардан чыкъып Учьтурфангъа таба ёл алдылар. Учьтурфанны сарып алгъан Чин аскерлери Янъышеер мусульман эллине тюшкенини эшиткен сонъ Учьтурфандан чыкъып кериге чекильди. Шеер къыршавдан къуртулды. Ойле этип Гульджемальнинъ девъюреклиги ич бир шейден къоркъмайып озюни халкънынъ мудафасына багъышлангъан, XV асырда Франсанынъ садыкъ къызы Джанна Деаркнынъ косьтерген къараманлыгъына ошай. Бизим кунюмизде бойле къараманлыкълар япылса, халкъымызнынъ келеджегине буюк умютлер олур эди. Афсус ки, бизим кунюмизде яшларымыз арасында озьлерини халкъ такъдири ичюн феда эткен бойле Арслан къызлар ве йигитлер корюнмей.
Эскилик ве янъылыкъ, яманлыкъ ве яхшылыкъ арасындаки кескин курешни акс эттир-ген бу эсеринде И.Гаспринский бизге бизим эфсанелер ичине комюлип кеткен къадимий кечмишимиз акъкъында икяе этип къальбинде «Хуб-уль Ватан мин эль-иман» - «Ватан севгиси имандандыр». Иманы огълан инсан неге къадыр олгъаныны бойле инсанлар - ол-сун къадын, олсун деликъанлы - эр заман миллетни айдынлыкъкъа, адалет багъчасына алып чыкъкъан джетемени олгъаныны, бойле джетеменлери олмагъан миллет тарихнинъ чатырман ёлларына махкюм олгъаныны косьтермеге арекет эте.
Бугуньде-бугунь биз аятымызнынъ эр бир саасында бойле джетемен инсанларгъа, къудретли шахысларгъа, айдын уфукъларгъа ве айдын келеджекке мухтадж дегильмизми? И.Гаспринскийнинъ япкъан ишлери, миллет огюндеки хызметлери, публицистикасы нефиз эсерлерининъ земанивийлиги де ишбу суальге береджек я да беребиледжек джевабымыз-нынъ ичинде гизлидир.
Михраблар ве оджакъларымыз огърунда курешимиз девам этеркен, биз И. Гасприн-скийге текрар-текрар къайтаджакъмыз, онынъ язгъанларыны даа дефаларджа саифелей-джекмиз, бугюнь ве ярын догъаджакъ суаллеримизге джевапларны алмагъа тыры-шаджакъмыз.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
1. Гаспринский И. Французские письма / И. Гаспринский - Симферополь: Доля, 2003. - 224 с.
2. Гаспринский И. Арслан-къыз. Кунь догъды / И. Гаспринский; тертип этиджи Ф. Зиядинов; уму-мий ред. Ю. Къандым, арап уруфатындан кирильджеге чевирген Т. Киримов. - Симферополь: Оджакъ, 2004. - 193 с.
3. Гаспринский И. Арслан-къыз / И. Гаспринский // «Терджиман». - 1893, 2 апреля (№ 12), 25 апреля (№ 14), 9 мая (№° 16), 16 июля (№ 23), 23 июля (№ 24); 1894, 7 января (№ 1), 14 января (№ 2), 30 января (№ 4), 11 февраля (№ 6), 18 февраля (№ 7).
4. Gasprali Ismail. Roman ve hikayeleri. Seçilmiç eserler. I c. / haz. Y. Akpinar, B. Orak, N. Muradov. -Istanbul: Ötüken, 2003. - 476 s.
