УУК:796.083
ГОЛБОЛЧИЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА ТИКЛОВЧИ ВОСИТАЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ САМАРАДОРЛИГИ
Педагогика фанлари буйича фалсафа доктори п.ф.б.ф.д. (PhD) доцент в.б.
Л.Б.Собирова
Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети Чирчик шахри, Узбекистон [email protected] https://doi.org/10.5281/zenodo. 7530100 Аннотация Маколада, голбол спорт машгулот ва мусобакаларидан кейин тикловчи воситаларни куллаш оркали кузи ожиз ва заиф курувчи шахсларни кам харакат мушак фаолияти фаоллигини ошиширишда comfort plus DM 2100 ускунадан фойдаланиш ва ушбу ускунани куллаш оркали олинган натижалар самарадорлигига эътибор каратилган.
Калит сузлар: Голбол, паралимпия, заиф курувчи, адаптив, нозология, спорт таснифлар, comfort plus DM 2100,тиковчи восита, жисмоний имконияти чекланган, машгулот, самарадорлик.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ ПРИМЕНЕНИЯ ВОСТАНАВЛИВАЮЩИХ СРЕДСТВ ПРИ
ПОДГОТОВКЕ ИГРОКОВ В ГОЛБОЛ Аннотация Статья посвящена эффективности использования оборудования comfort plus DM 2100 в повышении активности слабовидящих и незрячих людей имеющих низкую мышечную активность за счет использования восстановительных средств после спортивных тренировок и соревнований в Голболе.
Ключевые слова: Голбол, Паралимпияда, слабовидищие, адаптивная физическая культура, нозология, спортивная классификация, comfort plus DM 2100, средства востановления, лица ограничеными возможностями, спортивные занятия, эфективность.
THE EFFECTIVENESS OF THE USE OF RESTORATIVE AGENTS IN THE
PREPARATION OF GOLBOL PLAYERS Аnnotation The article is devoted to the effectiveness of using comfort plus DM 2100 equipment in increasing the activity of visually impaired and blind people with low muscle activity through the use of restorative means after sports training and competitions in Goalball.
Keywords: Goalball, Paralympics, visually impaired, adaptive physical culture, nosology, sports classification, comfort plus DM 2100, means of rehabilitation, persons with disabilities, sports activities, effectiveness.
КИРИШ
Узбекистонда параспорт турлари буйича спортчиларни укитиш ва тайёрлашнинг барча даражаларида спорт махоратини оширишда билим беришнинг инновацион методларини ишлаб чикиш, илгор педагогик технологияларни жорий этиш ва амалиётда куллашга каратилган илмий-тадкикотлар утказиш, параспорт буйича кобилиятли ёш спортчиларни аниклаш хамда улар орасидан халкаро спорт майдонларида муносиб иштирокини таъминлашга каратилган ва профессионал спортчиларни тайёрлаш махорати ва куникмаларини ривожлантиришга йуналтирилган замонавий хдмда самарали укитиш дастурлари ва усулларини ишлаб чикиш, илгор педагогик технологияларни амалиётга жорий этишга йуналтирилган илмий-тадкикотлар утказиш ва параспорт буйича кобилиятли
ёш спортчиларни халкаро спорт майдонларида муносиб иштирокини таъминлашга каратилган бугунги кун сох,а мутахассислари олдига улкан вазифаларни куймокда.
Узбекистонда заиф курувчи ва кузи ожиз булган шахсларни голбол машгулот ва мусобакалардан кейин тикловчи воситаларни саралаш ва организмга таъсирини илмий асослаш бугунги кунда долзарб масалалардан бири х,исобланади.[1;2-3б, 2; 3-4-б].
Тадкикот максади голбол спорт машгулот ва мусобакаларидан кейин comfort plus DM 2100 ускунасидан фойдаланиш оркали куриш кобилиятида нуксони бор шахсларни кам хдракатлилигини олдини олиш ва мушаклар фаолиятини тиклашдан иборат.
Тадкикот вазифалари голболчиларни жисмоний ва физиологик х,олатини аниклаш;
- кузи ожиз ва заиф курувчи шахсларни машгулот ва мусобакалардан кейин организм фаолиятини кайта тикловчи воситаларни саралаш ва куллаш;
- голболчиларни кам хдракатли ва мушак фаолиятини фаоллаштириш восита меъёрларини ишлаб чикиш.
ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ
Илмий-услубий адабиётларни урганиш ва тах,лил килиш, педагогик кузатув, педагогик назорат, педагогик тестлаш, антропометрия, машгулот жараёнининг тах,лили, педагогик тажриба, comfort plus DM 2100 инструментал усуллардан фойдаланилди.
Спортчилар организмини жисмоний иш бажаргандан сунг дастлабки х,олатга келтириш ёки тиклаш голболчиларни тайёрлаш тизимида мух,им ахдмиятга эга булган компонентлардан биридир. Голболчилар тайёрлаш тизимида спортчилар организмини тиклаш, укув юкламаларининг хджми ва интенсивлиги максимал кийматларига етгач ва янада ортиб бориши улар организмини юкламаларга мослашуви буйича муваффакиятсизликка олиб келиши мумкин. Тикловчи воситалар кундалик хдётда ва окилона кун амалиётида ишлатилади. Шугулланувчиларда голбол машгулот юкламаси ва мусобакалардан олдин ишлашни рагбатлантириш, келгуси ишларни х,исобга олган х,олда организмни тикланиш ва орттирилган жарохдтларни бартараф этиш, организмни тиклаш асосида кейинги ишга тайёрлаш хдмда кам харакатли мушак фаолиятини фаоллаштириш масалалари кузда тутилади. Жисмоний юкламаларни голболчилар организмига меёрлашда шугулланувчиларга юкори талаблар куяди. Бу омиллар мусобакаларга тайёргарлик куришда тикланишнинг педагогик, тиббий-биологик ва психологик воситаларидан фойдаланиш лозимлигини курсатади. Илмий тадкикот натижалари шуни курсатмокдаки, тикланиш воситаларидан факат максадга мувофик ва тизимли фойдаланиш голболчиларга уз соглигини яхшилаш, иш самарадорлигини ошириш ва узок йиллар давомида юкори спорт формасини саклаш имконини беради. Голбол спорт турида спорт натижаларига эришиш хдмда яхшилашга ёрдам берувчи асосий омиллардан бири укув юкламаларининг хджми ва шиддатини машгулотлар давомида оширишга каратилгандир. Голбол спортида шугулланувчиларни укув юкламаларининг х,ажми ва интенсивлигини ошириш муддатсиз давом эта олмайди. Энг юкори натижани курсатишга интилиш организмни функционал тизимларининг кенгайиши ва катта юкламалар сабаб келиб чикадиган патологик х,одисаларнинг юзага келишига олиб келиши мумкин. Амалиёт шуни курсатадики, тикланишнинг энг самарали тизими факат педагогик, биомедикал, психологик воситалар ва усуллардан мураккаб фойдаланиш мумкин, аммо голболчиларни тайёрлашда катта микдордаги тикловчи воситалар адаптив жисмоний тарбия ва спорт назарияси ва методикаси сохдсида укув юкламалари ва тиклаш чора-тадбирларининг окилона нисбатида изланишларни талаб килади. Электр массаж юкори частота ва кучланишдан фойдаланишни
уз ичига олади, лекин (кадар 650 микроампер), танадаги ёкимли сезгилар паст курсатгичга сабаб булади. Спорт фаолиятида, одатда, энг кенг ва катта мушак гурухлари: корин, орка ва сонлари стимулацияга сабаб булади. Электр массаж учун юкламаларни таксимлаш мушак гурухларининг мукобил ишлашини таъминлайди. Электропунктура заиф тугридан-тугри оким билан терининг электр фаол нукталарини рагбатлантиришдир. Фаол нукталарни аниклаш организмнинг алохида нукталарида терининг каршилигини улчайдиган махсус курсатмалар ёрдамида амалга оширилади. Голбол билан шугулланувчиларнинг организмига электропунктур усуллар ёрдамида таъсир этиш "асаб тизими" нинг кузгалиши ва ингибирланишининг мувозанатсизлигини бартараф этиш имконини беради. Тикланиш воситаларидан фойдаланиш хар бир машгулот режасининг ажралмас кисмидир. Тикланишнинг педагогик воситалари укув машгулотларининг микро, мезо ва макроциклларида индивидуал тайёргарликлардан кейин хам куллаши мумкин. Машгулотларда шиддатли ва хажмли машгулотлар олиб борилганда, югурувчилар тез-тез мушакларда огрикларга дуч келишади. Бу мушак толалари яллигланиши билан боглик булади. Бундай холатда, машгулот юкламаларини камайтириш ва даволаш лозим. Машгулот ва мусобака жараёнида электрофорездан фойдаланиш асосида организмни тиклашни тавсия этамиз. Чунки, голбол спорт тури билан шугулланувчилар организмини тиклаш ва кейинги ишга тайёрлашда ушбу аппарат бошка тикловчи воситаларга нисбатан анча самаралирок хисобланади. Голбол спорт тури билан шугулланувчиларнинг организмини "Comfort plus DM 2100" ускунаси ёрдамида тиклаш гамда кам харакатли мушаклар фаолиятини яхшилашга эътибор каратилди. Биз томонимиздан голболчиларни организмини тиклаш хамда кам харакатли мушаклар фаолиятини фаоллаштиришда "Comfort plus DM 2100" ускунаси ёрдамида тиклашга эътибор каратдик. Ушбу ускунани кулайлик тарафи, бу ускуна бошкаларига нисбатан анча самаралидир. "Comfort Plus DM 2100" ускунаси Туркия давлатида ишлаб чикарилган. "Comfort Plus DM 2100" ускунасидан фойдаланишнинг асосий максади саралаш ва финал боскичлари оралигида, машгулот ва мусобакалардан кейин мушакларни бушаштириб, кам харакатли мускулларни фаоллаштириб кейинги юкламага организмни тиклашдан иборат. Бу асбоб инсон организмининг 92 та мушак кисмига элетро массаж оркали тикланиш имкониятини беради. Биз ушбу ускунани спорт амалиётида куйидаги тартибда ишлатдик.
Унинг ишлаш тартиби куйидагича:
- бош ва буйин кисмлари учун 5 дакикадан 15 дакикагача кунда 1-2 махал;
- гавданинг орка кисми учун 5 дакикадан 15 дакика кунда 1 махал;
- елка кисми учун 5 дакикадан 15 дакика кунда 1-2 махал;
- бел кисми учун 5 дакикадан 15 дакика кунда 1 махал;
- оёкнинг сон кисми учун 5 дакикадан 15 дакика кунда 3 махал;
- оёкнинг тизза кисми учун 5 дакикадан 15 дакика кунда 2 махал;
Голбол билан шугилланувчи киз ва угил болаларнинг жисмоний холатига караб электро массаж турлари 3,5- дакикдан 15 дакикагача машгулотлардан кейин кулланилди. Юкори босим билан ишлатилганда (бироз огрикли, аммо куринадиган мушаклар харакати) миядаги тана огрикни назорат килиш тизимини фаоллаштиради. Организмда огрикни колдирувчи ва организмда кон айланишини яхшиловчи эндорфин моддалар ишлаб чикариш фаоллашади. Бу эса спортчилар организмини кейинги ишга самарали тайёрлаш имкониятини оширади.
1-Расм. Голболчиларни тайёрлашда тикловчи воситаларни куллаш услубияти
Изоу: Голболчиларнинг жисмоний уолатига цараб электормассаж турлари уамда вацт меъёрларини тугри тацсимлашга эътибор царатиш лозим.
Comfort Plus DM 2100 асбобининг вазифалари цуйидагилар:
- мускулларнинг цисцариши ва бушашиши томирларга насос таъсирини досил цилади ва цон айланишини тезлаштиради, уни тартибга солади.
- югуриш, сакраш даракатларини бажариш жараёнида огрицни цолдириш ва таъна буйлаб огриц таъсирини камайтиради.
- бу органлар дужайраларида энергия аламашинувини тартибга солади ва уларнинг нормал ишлашини таъминлайди.
- уни цуллаганда организмдаги асаб тугунлари ва бошца айрим моддалар ишлаб чицишни дамда уз-узидан уз-узидан организмни тиклаш жараёни кузатилади.
- асаб тизимига электрон тузилмани боглаш билан организмда моддаларни ишлаб чицариш тезлашади ва организм узини осонроц тиклаш имкониятига эга булади.
^олаверса спорт мусобацаларининг саралаш ва финал мусобацалари олдидан бу ускунани ишлатиш асосида спортчилар организмини кейинги ишга тайёрлайди.
ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ ВА МУ^ОКАМА
Спортчи организмини педагогик тиклашда юклама таъсирининг ортишини инобатга олиб, энергия сарфидан кейин тугри цуллаш мумкин. Бунда турли катталикдаги юкламаларни тиклаш оралицлари билан олиб борилади. УЖТ ва МЖТ даги шиддатли машцлардан кейин машгулотлар якунида тикловчи воситаларни цуллаш зарур. Микроциклларда машгулотлар дафтанинг тегишли кунларида маълум муддатга режалаштирилади. Спортчилар тайёрлаш тизимида юцори малакали спортчиларни тайёрлаш машгулот жараёнида тикловчи воситаларни цуллаш жуда мудимдир. Чунки,
эртанги кундаги иш самараси бугунги кунда кулланилган тикловчи воситаларни кулланиш самарадорлигига боглик. Урта масофага югурувчиларни машгулот жараёнида тикловчи воситаларни куллаш спортчиларни эртанги кунида улар организмида юзага келадиган чарчок холатини олдини олиш ёки чарчокни узокрокка суриши билан ифодаланади. Биз томонимиздан ишлаб чикилган ушбу тикловчи машклар мажмуаси болдир, сон, елка ва буйин хамда кул мушакларида кулланилади. Релаксация машклар - мушакларнинг тулик ёки кисман бушашиши билан боглик дам олиш жараёни хисобланади. Ушбу машклар мажмуаси жисмоний тайёргарлик даражасини оширишга, юкламадан кейин тулик тикланишига, уларда иш унумдорлиги ортишига ва тикланишга самарали таъсир курсатади.Тикловчи машклар мажмуасини ишлаб чикишда спортчиларни ёши, уларни тайёргарлик даражасини инобатга олинган. Биз ушбу тикловчи воситалар комплексини тайёргарлик, мусобака ва утиш даври жараёнларида амалиётга татбик этдик. Педагогик кузатувлар асосида биринчи машгулотдан иккинчи машгулотга спортчилар организмини тикланиш холатини кузатдик. Кузатувлар натижасида тадкикот олди тажриба гурухига олинган 12 та спортчидан 6 таси тулик тикланиб машгулотга тайёр эканлигини кузатилди. Биз ишлаб чиккан релаксацион машклар мажмуасини куллаганимиздан сунг бу курсаткич 12 та спортчидан 10 тасида кейинги машгулотга тулик тайёр эканлиги педагогик тажрибамиз давомида кузатилди. Спортчилар машгулотга тулик тикланмай келиш окибатида куйидагилар кузатилади: организмни ортикча зурикиши, спорт натижасини пасайиши, тез чарчаш холати, жарохатларни келиб чикиши асосий сабабларидан эканлигини айтиб утишимиз мумкин. Тикловчи воситаларнинг машгулот жараёнининг турли даражаларида самарали таксимланиши куп жихатдан спортчиларнинг жисмоний тайёргарлигини яхшилаш ва юкори спорт натижаларига эришишни белгилайди. Спортчилар организмида тикланиш жараёнларининг энг мухим психофизиологик жараёнлар булиб, унинг механизми шундан иборатки, мушак фаолиятидан кейин юкори шиддатдаги жисмоний фаолиятни таъминлайдиган функционал тизимлар ишида тескари узгаришлар содир булади. Чарчаш ва тикланиш жараёнларининг оптимал комбинацияси организмнинг жисмоний зурикишга доимий ва узок муддатли мослашишининг физиологик асосидир. Шунинг учун машгулот ва мусобака юкламаларидан сунг турли тикловчи восита ва усуллардан фойдаланиш спортчиларни тайёрлашнинг мухим кисми хисобланади. ХУЛОСА
Хулоса килиб айтганда чарчаш натижасида спортчилар организмида зурикиш жараёнлари содир булиб, улар организм функционал холатининг бузилишига олиб келади. Шунинг учун спорт машгулотлари ёки мусобакалардан сунг тиклаш воситаларини куллаш спортчини кейинги ишга тайёрлашга имкон яратади. Спорт машгулотларида чарчок-физиологик хавфсизлик механизми хисобланиб организмни хаддан ташкари зурикишдан химоя килади ва шу билан бирга, машгулотлардан сунг, мослашувнинг ривожланишига ёрдам беради, рагбатлантиради, тананинг ишчанлик кобилиятини янада такомиллаштиради. Бу факат чарчаш даражасида бажарилган ишга мос келади. Х,ар бир спортчи организмдаги узгаришларни уз вактида аниклаш уз соглигини хар куни кузатиши керак. Шундай килиб, машгулотлар спортчининг функционал имкониятларини оширади,мушаклар фаолиятини фаоллаштиради.
Фойдаланилган адабиётлар.
1. Узбекистан Республикаси Президентининг 2021-йил 18-майдаги "Паралимпия харакатини ривожлантиришга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида"ги П^-5114-сон карори.
2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021-йил 5-ноябрдаги "2024-йил Париж шахрида (Франсия) булиб утадиган XXXIII ёзги Олимпия ва XVII Паралимпия уйинларига спортчиларимизни комплекс тайёрлаш тугрисида"ги П^- 5281-сонли карори.
3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2022 йил 14-октябрдаги "Узбекистон Миллий паралимпия кумитаси хузуридаги Паралимпия спорт турлари буйича мутахассисларни тайёрлаш институти фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори.
4. 2022 йил 21 -23 октябрь булиб утган Узбекистон чемпионатининг баённомаси.
5. L.B.Sobirova O'zbekistonda golbol sport turini ommalashtirish orqali ko'rish qobiliyatida nuqsoni bor shaxslar harakat faolligini rivojlantirish uslubiyati // scientific progress. 2022. №4.
6. L.B.Sobirova O'zbekistonda golbol sport turini ommalashtirish orqali ko'rish qobilyatida nuqsoni bor shaxslar harakat faolligini rivojlantirish. Fan sportga ilmiy nazariy jurnal 2022. №2.
7. Л.Б. Собирова Методика развития физической подготовки студенток с ограниченными возможностями при помощи специальных средств физической культуры. Ilm sarchashmalari ilmiy nashr 3/2022. 113-116-b.
8. Л.Т.Давлатова "Согломлаштириш технологияси" Услубий кулланма Т-2021.