Гидромелиоратив иншоотларнинг геодезик асосни куриш
хусусиятлари ва аниклиги
Саттиев Юнусбек Шахобиддинович syunusbek77@gmail. com Андижон кишлок хужалиги ва агротехнологиялар институти
Аннотация: Ушбу маколада гидромелиоратив объектларни лойих,алашларни амалга ошириладиган худуднинг топографик планини тузиш ва янгилаш учун зарур ишларни бажариш, учун таянч геодезик асос куриш. Йирик масштабдаги съёмкани энг тезкор, самарали ва истикболли усулда бажариш учун геодезик асбоб ускуналарнинг аниклиги курсатилган.
Калит сузлар: тахеометрик съёмка, нивелирлаш, трассалаш, тапографик съёмка, геодезик асос
Characteristics and accuracy of construction of the geodetic basis for water reclaiming structures
Satiev Yunusbek Shakhobiddinovich syunusbek77@gmail. com Andijan Institute of Agriculture and Agrotechnologies
Abstract: In this article, the topographical plan of the area where the design of hydromeliorating objects will be carried out and the necessary work for updating, building a basic geodetic basis. The accuracy of geodetic equipment is shown for the fastest, most efficient and promising way to carry out large-scale surveying.
Keywords: tacheometric survey, leveling, tracing, topographic survey, geodetic
base
Маълумки геодезик тармоклар узини вазифаси ва ахдмиятига караб куйидагиларга булинади: давлат геодезик тармоклари; зичлаш геодезик тармоклари ва съёмка тармоклари.
Давлат геодезик тармоFи куйи даражадаги геодезик тармокларни ривожлантириш учун асос сифатида хизмат килади. Давлат геодезик тармоFи планли ва баландлик тармокларига булинади. Планли тармок триангуляция полигонаметрия ва трилатерация усулларида, баландлик тармок эса, геометрик ва тригонометрик нивелирлаш усулларида курилади.
Зичлаш геодезик тармоклари давлат геодезик тармок пунктларини янада зичлаш максадида ривожлантириладиган 1 ва 2 разряд триангуляция ёки полигонаметрия тармокларидан иборат.
Геодезик съёмка тармоклари. Теодолит йуллари съёмка геодезик тармоFи берилган масштабдаги топографик съёмкани бажаришни таъминлайдиган даражагача геодезик тармокни зичлаш ва турли максадлардаги курилиш ишларида геодезик асос сифатида курилади. Съёмка тармоFи теодолит йули (планли тармок) ва теодолит - нивелир йули пландлик ва баландлик тармоклари куринишида барпо этиши мумкин. Теодолит йули ёпик ёки очик купбурчаклардан ташкил топиб, уларни бурилиш нукталари урни жойда махкамланиб, координаталари бир системада аникланган булади. Теодолит йули нукталари съёмка килинадиган майдонда бир хил ораликда, бир - биридан куринадиган хамда нукталар орасидаги томонлар узунлигини улчаш учун кулай жойда танланади. Йул томонлари узунлиги съёмка масштабига боFлик белгиланган кийматлардан ошмаслиги керак. Масалан, 1:500 учун 0,8 км; 1:1000 - 1,2 км; 1:2000 - 2,0 км; 1:500 - 4 км йул пунктларидан энг камида 1, 2 таси давлат геодезик пунктларига боFланиши кузга тутилади. Жойни куриб чикиб булгач, йул нукталари махкамланади.
Гидромелиоратив иншоотларни барпо этишда бажариладиган топографик съёмка ва инженерлик -геодезик, хамда режалаш ишлари учун давлат геодезик тармокларга боFланган съёмка геодезик асос курилади.
Унча катта булмаган худудларни съёмка килишда таянч тармок 1 ёки 2 разряд полигонометрия, хамда III-IV класс нивелирлаш полигонлари куринишида курилади, съёмка асоси эса теодолит-нивелир йуллари утказиш буйича барпо этилади.
Кичик худудлар (2,5 км2 гача) съёмкаси геодезик асос куринишида барпо этилиши мумкин.
Геодезик тармокларнинг зичлиги съёмка масштаби, рельеф кесими баландлиги, шунингдек курилишни ташкил килиш, иншоотлар, инженерлик коммуникация тармоклари ва бошкалардан келгусида фойдаланиш максадларида геодезик, мелиоратив, ер ишлари ва бошка турдаги ишларнинг талаб килиниши даражаси билан белгиланади.
Геодезик асосларнинг зичлиги умумийдан хусусийга караб амалга оширилади, шунингдек юкори синфдан (разряд) куйи синфга караб бажарилади. Замонавий дальномерлар ва бурчак улчаш геодезик асбобларидан фойдаланган холатда куп боскичли геодезик ишларни кискартириш ва битта синфга оид тармокларни ривожлантиришга эриши имкони туFилди.
Битта синфга оид тармокларнинг керакли зичлиги (бир разрядли тармокларда) томонлар узунликларини камайтириш билан эришилади.
Топографик - геодезик съёмка асосини тузиш учун давлат геодезик ва нивелир тармок пунктлари уртача зичлиги куйидагича булиши керак:
• 1:5000 масштабдаги съёмка худудларида 20-30 км2 майдонда триангуляция ёки полигонометриянинг битта пункти ва 10-15 км2 майдонда битта нивелирлаш репери булиши керак;
• 1:2000 масштабдаги ва ундан йирик масштаблардаги съёмка худудларида 5-15 км2 майдонда триангуляция ёки полигонометриянинг битта пункти ва 5-7 км2 майдонда битта нивелирлаш репери булиши керак.
Тадкикот объектида режалаштирилган геодезик планли асос лойихаси, таянч геодезик тармокларни яратиш шунингдек, тармоклар зичлигини таъминлаш максадларида амалга оширилиши кузда тутилган. Шу билан бирга юкорида кайт этилган талаблар "Асака ташламаси" даги лойихалаш ва куриш ишлари жараёнларини геодезик маълумотлар билан таъминлаш ва талаб килинган пунктлар зичлиги даражасини таъминлаш максадида инобатга олинган.
Ушбу объектда тармокларни зичлаштириш максадида планий асосни барпо этиш учун теодолит йули утказиш режалаштирилган. Теодолит йули тармокларини лойихалаш жараёнида максадга мувофик йулларни утказиш вариантларини танлаш, марказларни махкамлаш, кузатишларни амалга ошириш ва натижаларни кайта ишлаш кузда тутилган.
Планли геодезик асосни аниклиги. Топографик съёмкалар ва режалаш ишлари учун мулжалланган геодезик асосни олди хисобининг хусусияти шундан иборатки, нафакат улчашларни нисбий хатолиги, энг мухими чекли кийматлари съёмка масштаби ёки режалаш аниклиги билан чегараланган, мутлок хатолар кийматларини инобатга олиш зарурлиги хисобланади. [11]
Шунинг учун триангуляция тармоклари учун катта булмаган томонлари ва узунликлари чегараланган полигонометрик ва нивелир йулларини лойихалашига туFри келади.
Геодезик асос аниклигини хисоблаш учун асосни ривожлантириш уч зинали деб кабул киламиз:
1) таянч тармок: триангуляция ёки полигонометрия; кичик худудларда эса юкори аникликдаги I разряд полигонометрияси;
2) зичлаш тармоFи: I ёки II разряд полигонометрияси, уларни алмашувчи аналитик тармоклар;
3) съёмка тармоклари: теодолит йуллар, микротриангуляция тармоклари.
Х,ар бир тармок бир-бирига боFланмасдан ривожлантирилади, унда хар бир
зинадаги улчаш хатолари (m¡, m2, mз)ни хисобга олиб, пункт урнини умумий урта квадратик хатолиги m куйидагига тенг деб кабул киламиз
m = Jm2 + m2 + m\
(1.1)
Таъкидлаш жоизки, юкори зиналардаги улчашлар хатолари куйи зиналар учун бошла^ич хатолар кийматлари булиб хисобланади. Ушбу хатолар таьсири остида тармок деформациясини камайтириш максадида талаб киламизки, ушбу зинада улар барча улчашлар хатоларининг умумий таьсирига нисбатан k марта кам булсин, яьни
_шулч (1.2)
^бош ^
Маьлумки, геодезик пунктнинг урнини умумий хатолиги m куйидагилардан ташкил топган
m2 = т^ш + ^лч (1.3)
Унда, (1.2) формулани инобатга олган холда (1.3) ифодани куйидагича ёзишимиз мумкин
Г~Г (1.4)
(1.4) формуладан аникликни ошириш коэффициенти k куйидаги ифодадан топилади
k = ШуРт (1.5)
Jm2-m?лч
Агар асос пунктлари урнининг умумий урта квадратик хатоси m ни 1:М масштаб планида 0,2 мм га тенг деб кабул килсак, унда алохида зиналардаги хатолар куйидагиларни ташкил килади [4]:
m_ 0,2мм*М (1.6) m2= (1.7) тз= (1.8)
k2*Q 0,2мм*М 0,2мм*М
k*Q Q
бу формулаларда Q куйидагига тенг
(1.9)
Бизнинг мисолда "Асака ташламаси" худудида лойихалаш ва куриш ишларини утказишида масштаби 1:500 план учун k=1,5 булганда (1.6), (1.7) ва (1.8) кура куйидагиларни хосил киламиз: m1= ±3,5 см; m2= ±5,2 см; m3=± 7,8 см.
Агар k=2 деб кабул килсак, унда mi= ±2,2 см, m2= ±4,4 см, m3= ±8,8 см, яьни асосларнинг биринчи ва иккинчи зиналарини ривожланишидаги аникликларига талаб ошади. [10]
Шунингдек, 1:500 масштабда катта худудларни съёмка килишда тенглаштирилган таянч тармоклари (биринчи зина)даги пунктлар урнининг хатолиги эса, уртача 5-6 см гача йул куйилади, шунда йуллардаги боFланмасликлар эса 2-2,5 маротаба куп булиши мумкин ва уларнинг йул куярли кийматлари 0,3 ва айрим холатларда 0,4 м гача ошиши мумкин.
Бошлаетич пунктларга таянадиган теодолит йулларининг йул куярли узунлигини хисоблаш. Айтиш жоизки, жорий умумхатмий йурикномаларда [5, 6] худудни майдони ва мулжалланган топографик масштабига караб геодезик асосни ривожлантириш тартиби ва унинг барпо этиш схемалари келтирилган. Лекин шундай холатлар булиши мумкинки, жойдаги шароит урнатилган коидалардан озмунча четланишини талаб килади. Унда мутахассис асоснинг кайси бир боскичини яратишидан таьминланадиган аникликни туFри хисоблашларини билиш керак ва бажарилган ушбу хисоблашлар асосида мувофик улчаш услубларини эьтироф этиш мумкин.
Шу боис, хисоблаш асосига кабул киламизки, геодезик асоснинг якуний боскичи булиб, теодолит йуллари съёмка нукталари хизмат килади ва уларнинг чекли нисбий хатолиги 1:2000 ни ташкил этади.
Объект худудида планли геодезик асос барпо этиш учун коллектор буйлаб теодолит йули Focus 4 электрон тахеометри ёрдамида утказилди. Бу эса уз навбатида нукталарининг планли уринларини тез ва керакли аникликда улчашга имкон беради. Шунда улчашлар аниклиги куйидагиларни ташкил этди: бурчак улчаш аниклиги - 5", масофани улчаш аниклиги 2 мм - 3 мм/км. Бу курсатгичлар анъанавий асбоблар ёрдамида бажарилган улчашлар аниклигидан анча юкори хисобланиб, вактни 30 - 40% тежашига имкон беради. [9]
Геодезик асосни барпо этиш хусусиятлари ва аниклигини бахолаш максадида, куриладиган планли асосни анъанавий теодолит йул утказиш хамда электрон тахеометр оркали йулдаги улчаш ишларини амалга оширилиб, улчаш натижалари тахлил килиниб, аникликлари бахоланди.
Утказилган теодолит йулини оптик теодолит асбоби билан бажарилганда йулнинг аниклигини куйидагини формулалар оркали бахолашимиз мумкин [ 7].
Теодолит йул томонларининг уртача узунлиги.
бу ерда n - теодолит йул томонлари сони,
[S] - теодолит йулини бош ва охирги нукталари орасидаги масофа. Агар n - 16, [S] - 5016.2 м деб кабул килсак, (1.10) кура уртача йул узунлиги куйидагига тенг булади
Теодолит йулининг охирги нукта урнини аниклашда кутиладиган урта квадратик хатоси куйидаги формула оркали аникланади
(1.10)
5 =
[S] _ 5016,2 п 16
= 313,51 м
(111)
бу ерда, - масофани улчаш урта квадратик хатоси, шр - бурчак улчаш урта квадратик хатоси.
Агар ш5 - 5 см, шр - 30" деб кабул килсак, унда (1.11) кура теодолит йулининг охирги нукта урни куйидагига тенг булади
302 16 + 3 г
= 2о0б2бР ^ ~~1+Г' [501б'2]2 = 5'07
Теодолит йулининг охирги нуктасини кундаланг силжишини куйидаги формулалар оркали аниклаш мумкин.
(1.12)
m« = —£
Р м
п + 3
Q =
12
12 \
L (113)
=
L (1.14) ^s (1.15)
бу ерда, L - теодолит йулини умумий узунлиги.
Аган n - 16, [S] - 5016.2 м, ms - 5 см, шр - 30", L - 5532 м, Турт - 2000 деб кабул килганда (1.12), (1.13), (1.14), (1.15) га кура теодолит йули охирги нуктасини кундаланг силжиши куйидагиларга тенг булади:
ms 1 1 1
= 0,33 м, Q = 2,15 м,= 0,033 м,— = , >
и ' ' , S s 9500'2000 ^ 9500
Айнан шу теодолит йулида улчаш натижаларни электрон тахеометр Focus 4 оркали бажарилганда куйидаги натижалар х,осил килинди.
Агар n - 7, [S] - 5016.2 м деб кабул килганда, (1.1) кура теодолит йул томонларини уртача узунлиги куйидагига тенг булди
[S] 5016.2 5 = — =-= 716,6 м.
п 7
ms - 3 мм, шр - 5" деб кабул килганда, унда (1.2) кура теодолит йулининг охирги нукта урнини аниклашда кутиладиган урта кувадратик хатоси куйидагига тенг булди
52 7 + 3
м2 =32 + 2062652-■—•Р01м]2 = 3 мм .
Агар n - 7, [S] - 5016.2 м, ms - 3 мм, шр - 5", L - 5532 м, Турт - 30000 деб кабул килганда (2.12), (2.13), (2.14), (2.15), (2.16) га кура теодолит йулининг охирги нуктасини кундаланг силжиши куйидагиларга тенг булади:
mu = 0,24 м, Q = 2,15 M,ms = 0,034 м,^= —— 1
u ^ s S 147535 300000 147535
Ушбу формулалар оркали хдсобланган натижалардан куриш мумкинки теодолит йулдаги улчаш жараёнлари оптик теодолит ва улчаш лентаси оркали бажарилганда теодолит йулининг охирги нуктаси урни аниклашда кутиладиган урта квадратик хатолик 5,42 см билан топилган булса, замонавий Focus
4электрон тахеометр оркали бажарилганда эса бу хатолик 3 мм аникликни ташкил килди, бундан ташкари теодолит йулининг охирги нуктасини кундаланг
силжишини урта квадратик хатоси оптик теодолитда ^^ > ^^ натижани берса электрон тахеометр оркали бажарилганда эса, —1— > —1— ни ташкил этди.
^ ^ ^ ^ '30000 147535
Масалада келтирилган маълумотлардан шуни куриш мумкинки, х,исоблашлар натижалари буйича шуни таъкидлаш утамиз, анъанавий асбобларга Караганда замонавий геодезик асбобларда бажарилган улчашлар 40-50 % юкори аникликни беради, иш унумдорлигини эса, 30-40% га оширишига имкон беради.
Хулоса килиб шуни таъкидлаш жоизки, ерларнинг мелиоратив хрлатини яхшилаш учун хизмат киладиган коллектор-дренаж тармокларини кайта куриш ишларида замонавий геодезик асбобларидан фойдаланиш жуда катта кулайликларни юзага келтирибгина колмай, вактни тежаш ишчи кучини камайиши ва иш самарадорлигини ошишига хизмат килади.
Фойдаланилган адабиётлар
1. Бойков В.Н., Федотов Г.А., Пуркин В.И. Автоматизированное проектирование автомобильных дорог на примере IndorCAD/Road Москва, 2005.
2. Федотов Г.А. Инженерная геодезия. М., «Высшая школа», 2004.
3. Охунов З., Ер тузишда геодезик ишлар Т., «Янги аср авлоди», 2004
4. Левчук Г.П., Новак В.Е., Лебедов Н.Н. Прикладная геодезия. М., ,,Недра'', 1983.
5. Курилиш учун махдндислик геодезия вддирувлари ШНК 1.02.08-09.
6. Поликашечкин А. И. Геодезическо-маркшейдерское обеспечение. Строительстве подземных сооружений в городах. М., Недра'', 1990
7. Лебедов Н.Н. Курс инженерной геодезии. М., Недра'', 1974.
8. Курилиш учун топографик карта ва планларни тузиш хдмда купайтириш. ШНК 1.02.21-09
9. Yunusbek, S., & Rakhmatillo, S. (2022). THE ROLE OF GEODESY WORK IN THE DESIGN OF PUMP STATIONS. Universum: технические науки, (4-11 (97)), 48-50.
10. Sattiyev, Y. S., & Sirochov, A. M. O. G. L. (2022). YERLARNING MELIORATIV XOLATINI YAXSHILASHDA, GEODEZIK ISHLARNING AXAMIYATI. Academic research in educational sciences, 3(7), 91-95.
11. Саттиев, Ю. Ш., & Абдумуталипова, Х. (2021). КОСМИК СУРАТЛАРДАН ФОЙДАЛАНИБ ТУПРОК ШУРЛАНИШИНИ АНИКДАШ ВА МОНИТОРИНГ КИЛИШ УСУЛЛАРИ. DEVELOPMENT ISSUES OF INNOVATIVE ECONOMY IN THE AGRICULTURAL SECTOR, 239.
12. Шерматов, Р. Ю., Ишанкулов, З. М., Саттиев, Ю. Ш., & Абдулхаков, Ф. Х. (2021). ОБЕСПЕЧЕНИЕ БЕЗОПАСНОСТИ УЧКУРГАНСКОГО ГИДРОУЗЛА НА РЕКЕ НАРЫН. Главный редактор: Ахметов Сайранбек Махсутович, д-р техн. наук; Заместитель главного редактора: Ахмеднабиев Расул Магомедович, канд. техн. наук; Члены редакционной коллегии, 25.
13. Uralov, B., Li, M., Qalqonov, E., Ishankulov, Z., Akhmadi, M., & Maksudova, L. (2021). Hydraulic resistances experimental and field studies of supply canals and pumping stations structures. In E3S Web of Conferences (Vol. 264, p. 03075). EDP Sciences.
14. Саидходжаева, Д. А., Саттиев, Ю., & Ишонкулов, З. (2020). Application of modern innovative technologies in the regulation of water consumption and calculation of single-walled hydraulic structures. Актуальные научные исследования в современном мире, (2-2), 80-85.
15. Базаров, Д. Р., Муаллем, Н., Нишанбаев, Х. А., Улжаев, Ф., Норкулов, Б. М., Курбанова, У. У., & Эшонкулов, З. (2018). Влияние двойного регулирования стока на морфометрические и гидравлические параметры русла реки Амударья. Аграрная наука, (11-12), 70-77.