CC BY
0UO'T. 631.624.316.424
GIDROELEKTR STANSIYASINI AVTOMATLASHTIRILGAN BOSHQARUV VA NASOSLARNI TIZIMIGA ULASH
Holbayev Doniyor Juraboyevich PhD. Dotsent teacher. Namangan Institute of Engineering and Technology. holbayev [email protected]
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 2-maydagi №2947 sonli "2017-2021-yillarda gidroenergetikani yanada rivojlantirish chora-tadbirlari dasturi to'g'risida"gi qarorga muofiq, respublikamiz aholisini elektr energiyaga bo'lgan extiyojini qayta tiklanuvchi energiya manbalari hisobiga qondirish maqsadida bir qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Yangi ekologik toza ishlab chiqish quvvatlarini tashkil etish, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish negizida amaldagi gidroelektr stansiyalarni texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash, ilg'or innovasion xorijiy tajribalarni izchil o'zlashtirish, xududlardagi daryo va kanallar suvlarining energetik ko'rsatkichlarini aniqlash hamda samarali konstruksiyalarni joriy etish soha olimlari oldida turgan dolzar masalalardan hisoblanadi. Gidrotexnik konstruksiyalar zanjiri elektr energiyasi hosil qiluvchi generatorlarni harakatga keltiruvchi gidroturbinaning kuraklariga (lopast) kiruvchi suvning kerakli bosimini ta'minlaydi.
GES larda zarur suv bosimi to'g'onning qurilishi natijasida hosil bo'lib, u daryoning ma'lum joydagi konsentratsiyasiga yoki suvning tabiiy oqimiga (derivatsiyasiga), yoki to'g'onning ham, derivatsiya'ning ham birgalikda ishlatilishiga olib keladi. Barcha quvvat uskunalari GES binosida joylashadi. Mashina zalida suv oqimining energiyasini to'g'ridan to'g'ri elektr energiyasiga aylantiradigan gidroagregat qurilmalari va qo'shimcha uskunalar joylashtiriladi: gidroelektrostansiya boshqaradigan va ishina nazorat qiladigan qurilmalar, transformator stansiyasi, taqsimlovchi qurilmalar va boshqalar.
GESlar hosil bo'lgan quvvatga qarab quyidagicha bo'linadilar:
• Kuchli - 25 MW va undan yuqori ishlab chiqaradigan;
• O'rta - 25 MWgacha; • Kichik - 5 MW gacha.
GESlarning quvvati suv bosimi va sarf tezligiga, shuningdek, ishlatiladigan turbinalar va
generatorlarning samaradorligiga bog'liq. GESning o'ziga xos xususiyati tabiiy omillarga qarab siklik imkoniyatlari bilan belgilanadi. GESning yillik, oylik, haftalik yoki kunlik ishlash sikllari mavjud bo'ladi. Gidroelektrostansiyalar suv bosimidan maksimal foydalanish bo'yicha quyidagicha bo'linadi:
• yuqori bosimli - 60 metr va undan ko'p bo'lgan; • o'rta bosimli
- 25 metrdan boshlab 60 metrgacha;
• past bosimli - 3 metrdan to 25 metrgacha.
GESlarda ishlatiladigan turbinalarning ishlash prinsipi bir xil.
Bosim ostidagi suv (suv bosimi) aylana boshlagan turbina kuraklariga kiradi. Mexanik energiya elektr energiyasi hosil qiluvchi gidro generatorga uzatiladi. Turbinalar ayrim texnik xarakteristikalari bilan bir qatorda kameralari - po'lat yoki temir-beton bilan farqlanib, turli suv bosimi uchun mo'ljallangan bo'ladi.
Yuqori bosimli gidroelektr stansiyalarida metall spiral kamerali kovsh (chelaksimon) va radial-o'qli turbinalar, o'rta bosimli GESlarda aylanma kurakli va radial-o'qli turbinalar, past bosimli gidroelektr stansiyalarida temir-beton kameralarda aylanma-kurakli turbinalar ishlatiladi.
Gidroelektrstansiyalar tabiiy resurslardan foydalanish tamoyiliga ko'ra quyidagilarga bo'linadi:
Daryobo'yi gidroelektrstansiyalarida suv bosimi daryoni butunlay to'sib turadigan to'g'on o'rnatish yoki undagi suv sathini talab darajasiga ko'tarish yo'li bilan yaratiladi. Bunday
gidroelektrostansiyalar tog', daryolarida, daryobo'yi torroq, siqilgan joylarda quriladi. Suv bevosita GES turbinalariga beriladi.
To'g'on - yon gidroelektr stansiyalarida to'g'on butunlay to'silganda suv bosimi ham yaratiladi, gidroelektr stansiya binosi to'g'on ortida, uning quyi qismida joylashgan bo'ladi.
Daryobo'yi gidroelektr stansiyalariga nisbatan yuqori bosimga ega bo'lgan suv turbinalarga maxsus bosimli tunnellar orqali beriladi.
Derivatsion gidroelektr stansiyalarida derivatsiya yo'li bilan kerakli suv konsentratsiyasiga erishiladi. Suv bevosita GES binosiga beriladi.
Gidroakumlyatsiya qiluvchi GESlarda (GAES deb yuritiladi) gidroelektrostansiyalarda hosil bo'lgan elektr energiyasi to'planib, cho'qqi (pik) yuklari paytlarida ishlatiladi. Yuklamalar yuqori bo'lmagan vaqtida GAESlar tashqi energiya manbalaridan nasoslar sifatida ishlaydi, chunki uning narxi yuqori yemas (masalan, kechasi) va suvni maxsus jihozlangan yuqori hovuzlarga pompalaydi. Yuqori yuklamalar paytlarida ulardan suv bosim quvuriga kiradi va turbinalarni haydaydi.
Gidroelektr stansiya tarkibiga shlyuzlar, kema ko'targichlar, baliq o'tqazish, sug'orish suv olish inshootlari va boshqalar kirishi mumkin. Qayta tiklanadigan tabiiy resurslardan elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun foydalaniladi, shuning uchun ishlab chiqarilayotgan elektr energiyasining yakuniy tannarxi boshqa turdagi elektr stansiyalaridan foydalanilganda past bo'lib, atmosferaga zararli chiqindilar bo'lmaydi.
Biroq, gidroelektr stansiyasini faqat katta suv bosimini yaratish mumkin bo'lgan joylarda qurish mumkin. Bu holda yaratilgan suv omborlari odatda katta yer maydonini to'ldiradi, ba'zan bu ekologik muvozanatning buzilishiga olib keladi.
Avtomatlashtirish tizimi nasos stansiyasiga ulangan jarayon xavfsizligining yuqori darajasini ta'minlaydi. Barcha nasos uskunalari avtomatik boshqaruv tizimi tomonidan nazorat qilinadi.
Bunday yondashuv muvaffaqiyatsizliklarning birinchi nuqsonli ishlash belgilarini aniqlash va nasos qurilmasini xavfsiz avarariya holatga o'tkazish imkonini beradi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi operatsion uskunalarning bloklanishini nazorat qiladi va rejadan tashqari to'xtash xavfini kamaytiradi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimiga ulanishdan tashqari stansiya va barcha nasos uskunalari disperslangan bo'lishi mumkin. Dispetcherlik opsiyasini yoqish nazorat va o'lchash qurilmalarini avtomatik rejimda ishlashini yig'ish va joriy tahlil qilishni sozlash imkonini beradi.h, natijada avtomatlashtirilgan va dispetcherlik stansiyalari yanada samarali ishlaydi.
Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimi algoritmlari tufayli nasos inventarizatsiyasini va uning barcha parametrlarini va ko'rsatkichlarini nazorat qilish mumkin. Avtomatik nazorat tufayli "asosiy nasos dvigatel" va "zaxira" nasoslari kerakli ketma-ketligida amaldagi algoritm orqali ishlatish imkoniyatiga ega bo'ladi.
Ma'lumot yig'ishdan tashqari, olingan ma'lumotlar tahlil qilinadi va arxivlanadi. Ular asosida amalga oshirilgan ishlarning to'g'ri hisob-kitoblari va tahlilini amalga oshirish mumkin bo'ladi.
1- rasm. Nasos stansiyasini avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimiga ulash sxemasi
2-rasm. Avtomatlashtirilgan nasos stansiyasining tuzilmaviy sxemasi Nasoslarning xizmat muddatini bir necha marta oshirish, shuningdek, muhimi energiya
tejamkorligini ta'minlash (yuqori texnologiyali va energiya'ni tejaydigan bo'lish) uchun
dvigatelning aylanish tezligini nazorat qilish kerak bo'ladi.
Quvvatga qarab nasoslar uch fazali 38GV tarmog'i yoki 3-10 kV yuqori kuchlanishli (o'rta kuchlanishli) elektr ta'minoti bilan ishlaydilar.
38G V elektr motorlar uchun uch fazali chastota o'zgartkich juda keng sinflari mavjud, lekin faqat ikki yo'l bilan bir chastota o'zgartkichlar (chastota o'zgartkichi) yordamida yuqori voltli dvigatellarni nazorat qilish mumkin.
1. Tranzistorli yuqori kuchlanishli chastotali o'zgartirgichlar, tezlikni nazorat qilish diapazoniga (1:50) va yuqori samaradorlikka egadirlar.
2. Quyidagi komponentlarni o'z ichiga olgan ikki transformatorli sxemaga ko'ra: pog'onali transformator, uch fazali chastotali o'zgartirgich, sinusli filtr va pog'onali transformator bilan farqlanadi.
2- rasm. a) Chastota o'zgartkichni ikki transformatorli sxemasida ulanishi; b) Chastota o'zgartkichini nasosga ulanish sxemasi
Zamonaviy (NS) stansiyalari quyidagi himoya va avtomatlashtirish turlari bilan jihozlanishi kerak:
• suv ta'minoti tizimida o'rnatilgan bosim yoki sarfni saqlash;
• elektr uzilishlardan keyin kuchlanishni ta'minlanish nazoratini va ishlashini tiklash;
• haddan tashqari yuklamalardan himoyalash;quruq ishlash rejimidagi himoya'ni ta'minlach;
• bir nasos to'xtab qolganda boshqasiga avtomatik ravishda o'tish;
• nasoslarning bir xil ish vaqtini ta'minlash uchun nasosdan nasosga o'tish;
• maksimal samaradorligini ta'minlash uchun nasoslar o'rtasida avtomatik yuklamani bir xil tarqatish;
nasos stansiyasini nosozligi va diagnostikasini indiqatsiya qilish.
Elektr nasos stansiyalarida ishlashni boshqarishning ikki asosiy turi mavjud, ya'ni kaskad va chastotalarni boshqarish.
Kaskadning ishlashini boshqarish paralel o'rnatilgan nasoslarni (odatda 2 dan 4 gacha) yoqish va o'chirish orqali ta'minlanadi. NSda rostlashning bu turidan foydalanganda, qanchalarda manevr va iqtisodiy ko'proq bo'lsa, shuncha ko'proq nasoslarni o'z ichiga qamrab olgan bo'ladi.
Chastotani boshqarish bilan nasoslarning aylanish chastotasini chastota o'zgartkichi (CHP) yordamida o'zgartirish orqali NSning ish unumdorligi o'zgartirishga erishiladi. Chastotali rostlashdan foydalanilganda. nasoslarning chala ishlash rejimida ishlashini optimallashtirish orqali ishlash samaradorligini sezilarli darajada oshirish imkonini beradi.
REFERENCES
1. Doniyor Kholboev, A'zam Mamakhanov, Olimjon Sarimsakov; Preparation and testing of an experimental version of the device for controlling the parameters of the air fan parameters of the cotton pneumatic transport operating mode. AIP Conf. Proc. 23 June 2023; 2789 (1): 040137. https://doi.org/10.1063/5.0145815
2. A'zam A.Mamakhanov, Doniyor J.Kholbaev; Preliminary Study on the Hydroelectricity Efficiency Generated from the Water Flow through Reservoir Distribution Pipes in the Chartaq Reservoir. Jour of Adv Research in Dynamical & Control Systems, Vol. 12, 05-Special Issue, 2020. https://doi.org/10.5373/JARDCS/V12SP5/20201824
3. D. Kholboev., A. Mamakhanov., O. Sarimsakov., "Study of the possibility of reducing electricity consumption by control of air ventilator parameters in pneumatic transportation of cotton"// European Scholar Journal (ESJ) Vol. 3 No.3, March 2022
4. Д. Юсупов, Э.Беркинов, Д.Холбаев. Олий таълим муассасаларида мухдндислик фанлари- ни укитишда ахборот технологияларининг урни. Международный научный журнал Киев. № 1/2016 й ISSN 2410-213X КВ № 20971-10771P
5. B.S.Yuldashev, E.X.Bozorov, D.Holbayev. Investigation of the processes of formation of two and three nucleon systems in 16op-impact at 3.25 a gev/c Scientific journal "Fundamentalis scientiam" (Madrid, Spain) Международный научный журнал. Испания ISSN 1817-5368 VOL. 1 №28/ 2019 y. pp 52-55
6. А.А.Мамахонов, Д.Холбаев. Сув омборлари таксимлаш кувурларидан чикаётган сувларнинг энергия самарадорлигини аниклаш. НамМТИ илмий-техника журнали www.nammti.uz 2019-йил.
7. Дехконов Г.Д., Д.Холбаев. Электрохимическая активация водных сред "Экономика и социум" №12(67) 2019 www.iupr.ru
8. Д.Ж.Холбаева, С.Абдуазизова, Д.Ж.Холбаев Моделирования в matlab для обучения предмета переходные процессы. "Экономика и социум" №5(72) 2020 www.iupr.ru
9. Э.Шарибаев, М.Тулкинов, Д.Ж.Холбаев. Анализ устойчивости энергетической системы в обучении предмета переходные процессы. "Экономика и социум" №5(72) 2020 www.iupr.ru
10. Э.Шарибаев, М.Тулкинов, Д.Ж.Холбаев. Использование солнечных и ветряных электростанций малой мощности. "Экономика и социум" №5(72) 2020 www.iupr.ru
11. Махмудов Б, Д.Ж.Холбаев. Гелио коллекторные устройства и группировка. "Экономика и социум" №12(79) 2020 www.iupr.ru
12. A. Мамахонов, Д.Ж.Холбаев. Сув омборлари сувининг потенциал энергиясидан хавфсиз ва самарали электр энергия олишда, сифонли, вакуум х,олатида ишловчи кувур утказгичлардан фойдаланишнинг назарий тадкикотлари. "Узбекгидроэнергетика" илмий-техник журнали, 2020*№4 (8)
13. A. Мамахонов, Д.Ж.Холбаев. Preliminary Study on the Hydroelectricity Efficiency Generated from the Water Flow through Reservoir Distribution Pipes in the Chartaq
Reservoir. Jour of Adv Research in Dynamical & Control Systems, Vol. 12, 05-Special Issue, 2020 журналига чоп этилди.
14. A.Mamaxonov, А.Каримов. Theoretical research on the use of siphoned, vacuum-operated pipelines to obtain safe and efficient electricity from the potential energy of reservoir water. International Journal of Future Generation Communication and Networking Vol. 13, No. 4, (2020), pp. 236-245
15. A'zam Mamaxonov, Olimjon Sarimsakov, Doniyor Kholbayev. Preparation and testing of an experimental version of the device for controlling the parameters of the air fan parameters of the cotton pneumatic transport operating mode. Problems in the Textile and Light Industry in the Context of Integration of Science and Industry and Ways to Solve Them AIP Conf. Proc. 2789, 040137-1-040137-5;https://doi.org/10.1063/5.0145815 Published by AIP Publishing.
16. A. Мамахонов, Д.Ж.Холбаев. Сув омборлари таксимлаш курулмаларидан чик;аётган сувларнинг энергия самарадорлигини аниклаш. Узбекгидроэнергетика" илмий-техник журнали, 2021*№1 (9)
17. A. Мамахонов, Д.Ж.Холбаев. Наманган вилояти тог олди худудлари гидроиншоатларининг энергетик курсаткичларини аниклаш ва самарали микро ГЭС курилмалари параметрларини хисоблаш. "Узбекгидроэнергетика" илмий-техник журнали, 2021*№2 (10).
18. D.Otamirzayev, Doniyor Kholbayev. The Role of Energy Technologies in The Development of Agriculture. European journal of life safety and stability (ejlss) issn 2660-9630 www.ejlss.mdexedresearch.org Volume 6, 2021 www.ejlss.indexedresearch.org
19. A.Mamaxonov, O.Sarimsaqov D. Holbayev. Paxta pnevmotransporti quvurida havo zichligi va tezligining o'zgarishini nazariy yo'l bilan tekshirish. Машинасозлик илмий-техника журнали Scientific and technical journal machine building Махсус сон №1, 2021 й. 221-225 bet Www.andmiedu.uz.
20. A.Mamaxonov, O.Sarimsaqov D. Holbayev. Paxta pnevmotransporti uskunasida savo tezligining quvur ko'ndalang kesimi bo'yisha taqsimlanishi. NamDU Ilmiy axborotnomasi maxsus son №-3 2021 y. 38-44 bet.
21. D. Holbayev. Paxta pnevmotransporti ish rejimini invertor qurulmasi yordamida bir me'yorda boshqarish orqali sinovdan o'tkazish. Tashkent "Research focus" international scientific journal volume 1 ISSUE 3 2022 y 162-166 bet.
22. D. Holbayev. Paxta pnevmotransporti uskunasida havo tezligining quvur ko'ndalang kesimi bo'yicha taqsimlanishini drossellar yordamida boshqarish. Tashkent "Research focus" international scientific journal volume 1 ISSUE 3 2022 y. 16-20 bet
