Научная статья на тему 'ГЕОГРАФИЯДА РАЙОНЛАШТИРИШ. МАМЛАКАТНИ ТРАНСПОРТ-ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ'

ГЕОГРАФИЯДА РАЙОНЛАШТИРИШ. МАМЛАКАТНИ ТРАНСПОРТ-ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
95
14
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
РАЙОНЛАШТИРИШ / ТРАНСПОРТ - ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАШТИРИШ / ИқТИСОДИЙ РАЙОН / “КОНУССИМОН” ЙЎНАЛИШ / БОТАНИКА-ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАР / НЕФТ -ГАЗЛИ МИНТАқАЛАР

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ниязов А. А.

Мазкур мақолада географик районлаштириш, унинг аҳамияти, шунингдек мамлакатдаги мавжуд районларнинг айримларига тўхталиб ўтилган. Мамлакатни транспорт - географик районлаштириш бўйича таклифлар илгари сурилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ZONING IN GEOGRAPHY. THE ISSUE OF TRANSPORT-GEOGRAPHICAL ZONING OF THE COUNTRY

This article focuses on geographic zoning, its importance, as well as some of the existing regions in the country. Proposals for transport and geographical zoning of the country have been put forward.

Текст научной работы на тему «ГЕОГРАФИЯДА РАЙОНЛАШТИРИШ. МАМЛАКАТНИ ТРАНСПОРТ-ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ»

DOI 10.5281/zenodo.8247616

Ниязов А.А.

Чирчиц давлат педагогика университети ицтисодий ва ижтимоий география ихтисослиги докторанти

ГЕОГРАФИЯДА РАЙОНЛАШТИРИШ. МАМЛАКАТНИ ТРАНСПОРТ-ГЕОГРАФИК РАЙОНЛАШТИРИШ МАСАЛАСИ

Аннотация. Мазкур мацолада географик районлаштириш, унинг ауамияти, шунингдек мамлакатдаги мавжуд районларнинг айримларига тухталиб утилган. Мамлакатни транспорт - географик районлаштириш буйича таклифлар илгари сурилган.

Калит сузлар: районлаштириш, транспорт - географик районлаштириш, ицтисодий район, "конуссимон" йуналиш, ботаника-географик районлар, нефт -газли минтацалар.

Niyazov A.A.

doctoral candidate in the field of Economic and Social Geography

Chirchik State Pedagogical University

ZONING IN GEOGRAPHY. THE ISSUE OF TRANSPORT-GEOGRAPHICAL ZONING OF THE COUNTRY

Annotation. This article focuses on geographic zoning, its importance, as well as some of the existing regions in the country. Proposals for transport and geographical zoning of the country have been put forward.

Key words: regionalization, transport - geographic regionalization, economic region, "conical" direction, botanical-geographical regions, oil and gas regions.

Географиянинг энг мухим хусусиятларидан бири бу урганилаётган объектни районлаштириш масаласи булиб, бунда объект турли боFликлик ва узига хосликларидан келиб чикиб алохида худуд(минтака)ларга ажратилган холда урганилади.

Районлаштириш - география тизимидаги фанларда кулланиладиган илмий тадкик этиш методи булиб, у географик кобик ёки унинг айрим кисмларининг худудий табакаланишини, табиат ва жамият уртасидаги таъсирнинг табиий ва ижтимоий-иктисодий жараёнларини аниклаб беради. Районлаштиришнинг иктисодий, иктисодий-географик, табиий географик хамда хусусий табиий-географий(геоморфологик, иклимий, гидрологик, геоботаник, зоогеографик ва б.)каби турлари мавжуд. Районлаштириш

массшатибга кура, майда, урта ва йирик масштабли, куйилган вазифасига кура умумилмий ва амалий булиши мумкин.

Табиий географик районлаштириш - ер юзасининг ички бирлиши ва табиатининг узига хос хусусиятига эга худудий булинмалари системаси. Табиий географик районлаштириш - табиий географиянинг синтез шаклларидан бири, яъни узига хос илмий таджик килиш жараёнидир. Унинг объекти - турли таксономик кийматга эга булган худудий комплекслар. Вазифаси эса, шу комплексларни аниклаш, харитага тушириш ва маълум тартиб билан тавсифлаб беришдан иборат.

Иктисодий - ижтимоий географияда мамлакатни иктисодий районлаштириш анча кенг таркалган.

Иктисодий районлаштириш иктисодий географиянинг, "район" тушунчаси умуман география фанининг бирламчи, бош тушунчасидир. Районсиз, бир жойдан иккинчи жойнинг фаркисиз, худудий тафовутсиз география фанининг узи хам булмайди. Иктисодий районлар худудий мехнат таксимотининг натижаси сифатида объектив мавжуддир.

Иктисодий район, иктисодий географик район - табиий ва иктисодий шароитлари бир хил ва халк хужалиги тарихан таркиб топган, ихтисослашган ишлаб чикаришга эга булган худуд, мамлакатнинг худудий ишлаб чикариш мажмуасидан иборат бир кисми. Х,ар бир иктисодий район узининг етакчи, асосий тармокларига эга булиб, бу тармоклар иктисодий районнинг иктисодий киёфасини белгилайди, айни пайтда, хар бир иктисодий районда шу районнинг етакчи хужалик тармоFига хизмат киладиган, уни тулдирадиган ёрдамчи тармоклар хам булади. Иктисодий райондаги асосий омил худудий ижтимоий мехнат таксимотидир. Шу таксимот туфайли айрим районлар ишлаб чикаришнинг маълум тармоклари буйича ихтисослашади, район доирасида ва районлараро иктисодий алокалар амалга ошади. Илмий жихатдан туFри ташкил этилган иктисодий районлар хадк хужалиги сохаларини ривожлантириш ва уни туFри бошкаришга ёрдам беради, миллий хужалик тизимининг худудий тузилмасини кулайлаштиришга, давлатнинг минтакавий сиёсати вазифаларини хал этишга хизмат килади.

Хрзирги даврда Узбекистон миллий иктисодиётининг худудий таркиби куйидаги 6 та асосий иктисодий районлар даражасида курилади:

1. Тошкент иктисодий райони -Тошкент шахри ва Тошкент вилояти таркибида:

2. Мирзачул иктисодий райони - Жиззах ва Сирдарё вилоятлари;

3. ФарFOна иктисодий райони -Андижон, Наманган ва ФарFOна

вилоятлари:

4. Зарафшон иктисодий райони -Бухоро, Навоий ва Самарканд

вилоятлари:

5. Жанубий иктисодий район - Сурхондарё ва К,ашкадарё вилоятлари:

б.Куйи Амударё иктисодий райони - K,оракалпоFистон Республикаси ва Хоразм вилояти.

Шу билан бирга айрим тор йуналишлар доирасида хам районлаштиришни амалга оширишлар мавжуд булиб, бу урганилаётган объектни янада чукуррок тадкик этиш, таккослаш, тахлил килиш, харитасини тузишга имкон беради.

Мисол учун, худудни гидромодуль районлаштириш мавжуд булиб, гидромодуль районлаштириш - худудни таксономик бирлик майдонларга булиш булиб, унинг максади ер ва сув ресурсларидан унумли фойдаланиш ва у ерларда илмий-асосланган суFориш тартибларини куллаш, хамда экинлардан юкори хосил олишдир.

Районлаштириш худудни бошкариш, фаолиятни ташкил этиш ва назорат килиш имкониятларини хам оширишидан келиб чикиб, унинг сиёсий ахамияти хам каттадир.

Мисол учун, Узбекистон Республикасининг 5 та харбий округларга булинишида уларнинг географик жойлашуви маъмурий-худудий чегаралар доирасидан ташкил этилганлиги намоён булади.

Хдрбий округлар - операцион йуналишларда мамлакат хавфсизлиги ва худудий яхлитлигини таъминловчи асосий харбий-маъмурий бирлик хамда умумкушин тезкор-стратегик худудий бирлашмасидир.

Узбекистон Республикаси худудида 5 та харбий округ ташкил этилган.

Булар:

1. Шимоли-Fарбий(K,оракалпоFистон Республикаси, Хоразм вилояти худудлари);

2. Жануби^арбий(Бухоро, Навоий, Кдшкадарё ва Сурхондарё вилоятлари худудлари);

3. Марказий(Самарканд, Жиззах ва Сирдарё вилоятлари худудлари);

4. Тошкент(Тошкент шахри ва Тошкент вилояти худудлари);

5. Шаркий(Андижон, Наманган ва ФарFOна вилоятлари худудлари). Шунингдек мамлакатни сейсмик жихатдан районларга булиб чикиш хам мухим ахамиятга эга саналади. Сабаби, йирик иншоатларни лойихалаштириш ва жойлаштиришда мазкур районлаштиришни хисобга олиш, ундан келиб чиккан холда лойихалаш-курилиш ечимларини ишлаб чикиш максадга мувофик булади. Бу эса сейсмик хавфсизликни таъминлаш масаласида уз урнига эга.

Мамлакатни ботаника-географик нуктаи назаридан хам районлаштириш катта ахамиятга эга саналади. Бунда тегишли худудларни геологик тарихи, флораси, усимликларнинг таксономик таркалиши урганилиб, тахлил этилади. Бундай урганиш, халк хужалигини жойлаштиришда, хусусан, кишлок хужалигини, туризмни ташкил ва ташкил этишда хисобга олинади.

Узбекистонни ботаник-географик районларга ажратишни баъзи олимлар 2 та провинцияга, яъни Урта Осиё тоFли провинцияси ва унинг округлари хамда Турон провинцияси ва унинг округларига булиб таджик этишни таклиф этишади. (1-расм)

нпг мчг

МО ЧУ 1Г *1»1Г

1-расм. Ботаник-географик харита.

Шунингдек мамлакатдаги, фойдали казилмаларнинг жойлашувидан келиб чикиб, унинг худудини турли минтакаларга булиш(районлаштириш) хам мавжуд. Масалан мамлакатимизда куйидаги нефт-газли минтакалар ажратилади:

1. Устюрт; 2.Бухоро-Хива; 3. Жануби^арбий Х,исор; 4. Сурхондарё; 5. ФарFона.

Демак, юкоридаги маълумотлардан аён булмокдаки, районлаштириш барча йуналишларда мавжуд. Бу эса кайд этилганидек худудни урганишни, назорат килишни, таккослашни, маълумотларни умумлаштиришни, ривожлантириш буйича чора-тадбирлар ишлаб чикишни, иктисодиёт объектларини туFри жойлаштиришни таъминлайди.

Иктисодий-ижтимоий географиянинг бир тармоFи булган транспорт географиясида хам районлаштириш масаласи долзарблик касб этмокда. Сабаби, мамлакатимизда иктисодий, географик, сейсмик, харбий, гидрологик, геологик районлаштиришлар мавжуд булган холда транспорт нуктаи назаридан районлаштириш тугал амалга оширилмаган.

Транспортнинг тарихий ривожланиши ва жойлашиши узига хос транспорт -ктисодий районларини вужудга келтирган. Улар йуллар билан таъминланганлиги, юк ва йуловчи ташиш курсаткичларига кура бир -биридан фаркланади.

Минтакаларнинг узгаро фаркланиш хусусиятлари уларнинг географик урни хам мазкур минтакаларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланиш йуналишларидир.

Узбекистон Республикаси транспорт минтакаларини(интеграл иктисодий районлар турига мос холда) олтита транспорт-иктисодий районларига ажратиш мумкинлигини транспорт географияси буйича олим А.А.Исаев илгари суради. А.А.Исаевнинг таклиф этадиган транспорт -иктисодий районлари мамлакатнинг иктисодий районлари билан мос келади.

Транспорт сохаси саноат ва кишлок хужалигига нисбатан географияда кам урганилган ва урганилаётган йуналиш эканлиги билан ажралиб туришини мамлакатимиз иктисодий-ижтимоий географиясининг забардаст олими А.Солиев алохида кайд этиб утади.

Шунингдек А.Солиев иктисодий географияда транспорт линиялар, йул, йулаклар сифатида унинг колган объектларини - ареал, тугун ва марказларни боFлаб туришини, транспорт тури ва тизими хар кандай худуднинг ривожланганлик, узлаштирилганлик курсаткичини, худудий мехнат таксимотини амалга оширувчи, иктисодий район ва ишлаб чикариш мажмуаларини шакллантирувчи мухим омил эканлигини келтиради. Олим узининг илмий изланишларидан келиб чикиб, мамлакатимизнинг транспорт хужалигидаги "географик геометрияси"ни мисоллар ёрдамида асослаган.

Мисол учун: Самарканд (Жума) - Бухоро (Когон) - К,арши (Кашкадарё станцияси), Сирдарё - Жиззах -Ховос учбурчаклари, ФарFона халкаси (Кукон - Наманган - Андижон -МарFилон - Кукон) кабилар. Баъзан, бу йуналишлар темир ва автомобиль йуллар биргаликда жойлашган булиб, улар биргаликда худудни янада мустахкамрок бирлаштириши ("михлаши")ни кайд этган.

Олим илмий хулосаларида табиий географик микёсдаги ФарFOна халкаро халкасини кушни мамлакатлардаги Хужанд ва Ушни хам бирлаштиришини, Газучок - Урганч йуналиши Дошховузга боFланишини, Тахиатош (Нукус) халкаси хам геосиёсий ахамият касб этишини илгари сурган. Шунингдек, Туркманобод - Питнак - Учкудук -Навоий "трапецияси", КоракалпоFистондаги Турткул - Нукус - КУнFирот -Чимбой "конуссимон" темир йулини, автойуллар географиясида Самарканд -Гузор -Шахрисабз - Самарканд халкасини ахамиятларини келтириб утган.

Агар мамлакатимиздаги темир йулларнинг худудий жойлашуви ва бошкарув нуктаи назаридан булинишини урганадиган булса, у хозирда 6 та темир минтакалари(узел)га булинган. Жумладан: Ку^ирот, Бухоро, Тошкент, Кукон, Карши ва Термиз темир йул минтакаларидир.

Мамлакатимиздаги темир йул линиялари билан асосий автомобил йуллари, кувурлар ва электр узатиш линиялари параллел утказилганидан келиб чикадиган булса, мамлакатни транспорт - географик

районлаштиришни айнан иктисодий - географик районлаштириш билан мос тарзда тахлил килиш ва киёслаш бизнингча етарли булмайди.

Зеро, иктисодий районлар доирасида транспорт - географик районлаштиришни мос тарзда урганиш худудлар уртасидаги узаро боFликлик(масалан Тошкент шахри, Тошкент вилояти, Сирдарё вилояти ва Жиззах вилояти)ни ёки улар уртасидаги фарклиликни(К,ашкадарё вилояти ва Сурхондарё вилояти) ва бошка куплаб хусусий жихатларини "унутилиб" колишига олиб келади.

Юкоридагилардан келиб чикиб, биз томонимиздан мамлакатимизни транспорт - географик районлаштиришда куйидаги таклифни янада чукуррок урганиб, куриб чикиш илгари сурилади:

1.ФарFOна транспорт-географик райони(ФарFOна, Наманган ва Андижон вилоятлари);

2. Тошкент транспорт-географик райони(Тошкент шахри, Тошкент, Сирдарё ва Жиззах вилоятлари);

З.Зарафшон транспорт-географик райони(Самарканд, Навоий, Бухоро вилоятлари);

4. К,ашкадарё транспорт -географик райони(К,ашкадарё вилояти);

5. Сурхондарё транспорт -географик райони(Сурхондарё вилояти);

6.Шимоли^арбий транспорт-географик райони(K,оракалпоFистон Республикаси, Хоразм вилояти).

Албатта, мазкур таклиф кушимча урганишларни, тахлил ва солиштиришларни амалга оширишни талаб этади. Бу эса вакт хамда соха мутахассисларимизнинг изланишлари билан боFлик жараёндир.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Isayev A.A."Transport geografiyasi" Toshkent. «MUMTOZ SO'Z» 2019. 152

2. Махаммадалиев, Р. Й., & Ниязов, А. А. (2021). Узбекистон Республикаси темир йул транспортининг ривожланиши тарихи ва истикболи. Academic research in educational, 2(2), 707-720. https://doi.org/10.24411/2181-1385-2021-00255

3. Солиев А. Узбекистон географияси (Узбекистон иктисодий ва ижтимоий географияси. Т.: "Университет". 2014. - 404 б.

4. Тожибаев К.Ш., Бешко Н.Ю., Попов В.А. Ботаническая география Узбекистана: Методические подходы и итоги разработки современной схемы районирования. Узбекистон География жамияти ахбороти53 -жилд, 2018 йил

5.https://www.uzbekistonmet.uz/uploads/9ea61927-5953-b008-c7b5-304ca389f9b0_media_11.jpg

6.https ://qomus. info/encyclopedia/cat-r/rayonlashtirish-uz/

7.https://qomus.info/encyclopedia/cat-t/tabiiy-geografik-rayonlashtirish-uz/

8.https://kun.uz/78377495?q=%2F78377495

9.https://railway.uz/uz/interaktivnye_uslugi/skhema_dorog/

10.https://nuz.uz/ekonomika-i-finansy/42040-transportnaya-strategiya-uzbekistana-i-stanovlenie-institutov-dlya-realizacii-edinoy-transportnoy-politiki.html

11.https://qomus.info/encyclopedia/cat-i/iqtisodiy-rayon-uz/

12.https://www.facebook.com/uzgeolcom.uz/photos/a.953705764783840/20477 16735382732/?type=3&locale=bg_BG

13.https ://uz.wikipedia. org/wiki/Harbiy_okruglar

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.