CC BY
1
Gulimmatov I.B. Urganch davlat universiteti "Geodeziya, kartografiya, geografiya"kafedrasi dotsenti, g.f.f.d(PhD).
Xaytimmatov S.X. Urganch davlat universiteti "Geodeziya, kartografiya, geografiya"kafedrasi o'qituvchisi
Davlatova S.H. Urganch davlat universiteti "Geodeziya va geoinformatika" mutaxasisligi 1-bosqich magistratura talabasi
GEOGRAFIK AXBOROT TIZIMLARIDAN FOYDALANISHNING IJTIMOIY-HUQUQIY MASALALARI
Annotatsiya: Ushbu maqolada geografik axborot tizimlarining rivojlanishi, boshqa sohalar bilan integratsiyasi hamda qo'llanilishining ijtimoiy huquqiy masalalari tahilil qilingan.
Kalit so 'zlar: axborot texnologiyalari, geografik axborot tizimlari, huquqiy asos, ijtimoiy talablar.
Gulimmatov I.B. (PhD) docent of the Department"Geodesy Cartography and Cadastre" Urganch State University Khaytimmatov S.Kh. teacher of the Department of "Geodesy Cartography and Cadastre" Urganch State University Davlatova S.H. Urgench State University 1st stage master's student, specialty "Geodesy and Geoinformatics"
SOCIO-LEGAL ISSUES OF USING GEOGRAPHIC INFORMATION
SYSTEMS
Abstract: This article analyzes the socio-legal issues of the development, integration with other areas, and application of geographic information systems.
Keywords: information technologies, geographic information systems, legal framework, social requirements.
Kirish. Jahon miqyosida axborot texnologiyalarining rivojlanishi hamda jamiyat hayotining deyarli barcha sohalariga kirib kelishi, resurslarni monitoring qilish, baholash, tahllil qilish, boshqarishda keng qo'llanilishi natijasida, ulardan
foydalanishning ijtimoiy, axloqiy va huquqiy asoslarini ishlab chiqish ehtiyoji yuzaga kelmoqda. Axborot texnologiyalari rivojlanishi va boshqasohalar bilan integratsiyasi natijasida esa yangi geoinformatsion texnologiyalar kabi yo'nalishlar shakllandi. Geografik axborot tizimlari fazoviy ma'lumotlarni raqamlashtirish, saqlash, tahrirlash, uzatish, baholash, kartalashtirish, modellashtirish kabi funksional xususyatlarga ega dasturlar majmuasidir.
Bugungi kunda soha yutuqlari tabiiy, iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy masalalarni hududiy jihatlarini tadqiq qilish hamda hukumat boshqaruv tarmoqlarida foydalanilmoqda. Albatta har bir texnologiyadan foydalanishda o'ziga xos qonun qoidalar, ijtimoiy talablar yoki huquqiy asosga amal qilish talab qiladi.
Asosiy qism. Geografik axborot tizimlarida (GAT) ko'pincha ma'lumotlar to'plash, tahlil qilish va bo'lishish jarayonlarida yuridik muammolarni kelib chiqadi. Ushbu muammolar keng doirada bo'lishi mumkin, masalan, maxfiylik, intellektual mulk huquqlari, ma'lumotlarning aniqligi va GATga oid boshqaruv tizimlari va boshqalar. Quyida GAT texnologiyalarini tadbiq qilish va uning faoliyati bilan bog'liq ba'zi huquqiy masalalari tahlil qilinadi (1-rasm).
Maxfiylik
Mualliflik va Intellektual mulk huquqlari
GAT bilan bog'liq asosiy MaMuniotlarning aniqligi va sifati GAT ma'lumotlar bazalariga kirish
yuridik muammolar (masalalar): Atrof-muhitni boshqarishning huquqiy asoslari Boshqaruvga munosabat
GATdagi axloqiy masalalar
Transchegaraviy huquqiy masalalar
1 i mm GAT lui iHdfljiUi M« ftijfl—ulrtili )iii|i heMfa— hn«q1j (>■■ Irttt)
GAT texnologiyasi ko'pincha geografik ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilishni o'z ichiga oladi, bu esa shaxslar yoki tashkilotlar bilan bog'lanishi mumkin. Albatta tasvirlanayotgan geofazoviy ma'lumotlar biron jimoniy yoki yuridik shaxsga oid bo'lishi mumkin. Bu holat subyektning ma'lumotlari ochiq yoki yopiq ekanligi kabi jihatlar inobatga olinishi lozim bo'lib, ba'zi ma'lumotlar maxfiy xarakterga ega bo'ladi. Asosiy maxfiylik bilan bog'liq muammolar quyidagilardan iborat:
• Joylashuvni kuzatish: GPS va mobil texnologiyalarning ishlatilishi shaxslarning harakatlari va faoliyatlarini aniqlashi mumkin. Agar bu to'g'ri boshqarilmasa, maxfiylik huquqlarini buzishi mumkin.
• Geofazoviy ma'lumotlar va shaxsiy ma'lumotlar: Geofazoviy ma'lumotlarni shaxsiy identifikatorlar bilan birlashtirishda maxfiy
ma'lumotlarning oshkor bo'lishi xavfi mavjud. Masalan, biror kishining uy manzilini yoki kundalik faoliyatlarini karta tasvirlash maxfiylikni zid bo'lishi mumkin.
• Kuzatuv: Jamoat va xususiy tashkilotlar GAT texnologiyalarini kuzatuv yoki monitoring maqsadlarida ishlatganda, xususan, rozilik olinmasdan buni amalga oshirishda yuridik muammolar yuzaga kelishi mumkin.
• Ba'zi mamlakatlarda bunday ma'lumotlar Umumiy Ma'lumotlarni Himoya qilish Regulyatsiyasi (GDPR) kabi qonunlar bilan himoyalangan, bu esa shaxsiy ma'lumotlarni to'plash, ishlatish va bo'lishish bo'yicha qat'iy qoidalarni belgilaydi.
GAT texnologiyalari ma'lumotlari ko'pincha turli tomonlar (davlat agentliklari, xususiy kompaniyalar yoki ilmiy tadqiqot muassasalari) tomonidan yaratiladi va ularga tegishli bo'ladi. GAT ma'lumotlarini yaratish va ulardan foydalanish bilan bog'liq huquqlar muhim yuridik masala hisoblanib, ular mualliflik, intelektual mulk huquqi, ma'lumotlarning aniqligi va xatoligi uchun javobgarlik kabi shakllada yuzaga keladi:
• Mualliflik: GAT ma'lumotlari kim (kimlar) tomonidan yaratilgan va ularni tarqatish huquqi kim (kimlarga) ga tegishli? Jamoat agentliklari yoki xususiy kompaniyalar GAT ma'lumotlarini to'plash va tahlil qilishda, ma'lumotlarga kirish imkoniyatini cheklash, foydalanish uchun to'lovlar talab qilish yoki ma'lum shartlarda bepul tarqatishga ruxsat berishlari mumkin.
• Intellektual mulk huquqlari: GAT ma'lumotlari, xaritalar, dasturlar va modellar mualliflik huquqi yoki patentlar bilan himoyalanishi mumkin. GAT ma'lumotlarini bo'lish yoki tarqatish paytida foydalanuvchilar litsenziya shartnomalariga rioya qilishlari va yaratuvchilarning intellektual mulk huquqlarini hurmat qilishlari shart.
• Ma'lumotlarning aniqligi va xatoligi uchun javobgarlik: Agar GAT mahsuloti xatoliklar (masalan, noto'g'ri xaritalash yoki noaniq geografik ma'lumotlar)ni o'z ichiga olsa, javobgarlik masalasi yuzaga keladi. Agar ma'lumotlar shaharsozlik, favqulodda holatlar boshqaruvi yoki ko'chmas mulk baholash kabi sohalarda qarorlar qabul qilishda ishlatilsa, kim javobgar ekanligi aniq bo'lishi lozim. Masalan, biron ishlab chiqarish obyektini joylashtirishda hududni baholash jarayoni shaffofligi va ma'lumotlarning aniqligiga mutaxassislar javobgar sanaladi.
GAT texnologiyasi geografik ma'lumotlarga asoslanadi, bu ma'lumotlarning aniq va yangilangan bo'lishi kerak. Agar GAT ma'lumotlari xato yoki to'liq bo'lmasa, bu yuridik muammolarga olib kelishi mumkin:
• Ma'lumotlarning aniqligiga talablar: Ko'plab davlat agentliklari va biznesmenlar GAT ma'lumotlariga qarorlar qabul qilishda tayanadi, shuning uchun bu ma'lumotlarning sifati va aniqligi juda muhim. Yuridik masala shundaki, noto'g'ri ma'lumotlar foyda yoki zarar keltirishi mumkin, masalan, ekologik baholashlar, yerdan foydalanishni rejalashtirish yoki ko'chmas mulkni baholashlarda.
• Noaniq ma'lumotlar uchun javobgarlik: Agar biror kishi GAT ma'lumotlariga tayanib zarar ko'rsa, unda javobgarlik masalasi yuzaga keladi. Bunday xatoliklar uchun kim javobgar ekanligini aniqlash ko'pincha murakkab bo'ladi.
GAT ma'lumotlarining kimga kirish huquqi va ulardan foydalanish huquqi borligini belgilash katta yuridik masala hisoblanadi:
• Ommaviy va shaxsiy kirish: Hukumatlar ko'plab GAT ma'lumotlarini yig'adi va saqlaydi va bu ma'lumotlar bepul yoki cheklangan holda bo'lishi turli xil yondashuvlarga ega. Har xil mamlakatlarda bu ma'lumotlarni bo'lishish yoki tarqatish bo'yicha qonunlar bir-biridan farqlanadi.
• Ma'lumotlar bazalariga erkin kirish huquqi: Ko'plab mamlakatlarda davlat tomonidan yig'ilgan GAT ma'lumotlariga fuqarolar erkin kirishini ta'minlovchi qonunlar mavjud, Biroq, ba'zi istisnolar mavjud, agar ma'lumotlar Strategie ahamiyatga ega bo'lsa yoki maxfiy xaraterli deb hisoblansa.
GAT ko'pincha atrof-muhitni boshqarish, resurslarni taqsimlash, yerdan foydalanish va zonalash jarayonlarida ishlatiladi. Ammo, atrof-muhit bilan bog'liq GAT foydalanishdagi yuridik masalalar mavjud:
• Yerdan foydalanish va zonalash hquuqiy jihatlari: GAT ko'pincha yer foydalanishini va qurilishni baholashda ishlatiladi. Agar zonalash tartib-qoidalari GAT texnologiyalari asosida tuzilgan xaritalar ma'lumotlari bilan qarama-qarshi bo'lsa yoki yer egalari o'z mulkini chegarasi va boshqarish holati bilan bog'liq masalalar mavjud bo'lsa, bunday jarayonlarda yuridik muammolar yuzaga kelishi mumkin.
• Ekologik ta'sirni baholash (EIA): GAT ko'pincha ekologik holatni baholash uchun ishlatiladi, bu esa ba'zi loyihalarni tasdiqlashdan oldin GAT texnologiyalarida baholash mavjud huquqiy asosga mos amalga oshirilishi kerak.. Xato yoki to'liq bo'lmagan ma'lumotlar yuridik da'volarga yoki loyihalarning kechikishiga olib kelishi mumkin.
Hukumatlar ko'pincha GAT ma'lumotlarini yaratish va foydalanish uchun boshqaruv tizimlarini o'rnatadi. Bu boshqaruv tizimlari muayyan sanoatlar yoki qo'llanilishlar uchun aniq bo'lishi mumkin:
• Xarita standartlari va litsenziyalash: Masalan, K artografiya davlat ilmiy ishlab chiqarish korxonasi GAT ma'lumotlari qanday yaratilishi va tarqatilishi kerakligini belgilovchi standartlarga ega bo'lishi mumkin. Ushbu standartlarga rioya qilmaslik yuridik muammolarga olib kelishi mumkin.
• Federal va davlat qonunlari: Ba'zi mamlakatlarda GAT ma'lumotlaridan foydalanishga oid maxsus qonunchilik tizimlari mavjud, masalan, jamoat salomatligi, transport yoki favqulodda holatlarni boshqarish sohalarida. Bu qonunlarga rioya qilish yuridik oqibatlardan saqlanish uchun zarur.
Ba'zan global miqyosda GAT texnologiyalari tadbiqi qilinishida huquqiy jihatlardan tashqari, axloqiy muammolar ham mavjud. Masalan, GAT ilovalarida ishlatiladigan ma'lumotlar noto'g'ri yoki ijtimoiy tengsizliklarni aks ettirishi mumkin. Misol uchun, shaharsozlik yoki politsiyada qo'llaniladigan GAT
texnologiyalari irqiy yoki iqtisodiy tafovutlarni aks ettirishi mumkin, bu esa huquqiy muammolarga yoki kamsitish bo'yicha da'volarga olib kelishi mumkin.
GAT ko'pincha global miqyosda qo'llaniladi, bu turli milliy qonunlarga rioya qilishda qiyinchiliklarga olib kelishi mumkin.
• Xalqaro ma'lumotlarni uzatish: Mamlakatlar o'rtasida geofazoviy ma'lumotlar almashinlilganda yoki xalqaro geoma'lumotlar bazalaridan foydalanishda muayyan cheklovlar, talablar asosida faoliyat amalga oshiriladi. Masalan, xalqaro kelishuvlarga asosan mamlakatlar chegaralari, xalqaro qatnov, tranzit yo'llar, umumfoydalailadigan obyektlar va hakozolar.
• Yurisdiksiya masalalari: GAT ma'lumotlari bilan bog'liq huquqiy nizolar bolsa, qaysi mamlakat qonunlari qo'llanilishini aniqlash qiyin bo'lishi shart. Masalan hududlar bo'yicha nizolar (Melvin yoki Folklend orollari, Kuril orollari) biron hududning nomini ozilishi va boshqa holatlarda xalqaro darajada muammolar yuzaga kelishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, GAT texnologiyalari bilan bog'liq ijtimoiy huquqiy masalalar ko'p qirrali va murakkabdir. Ular maxfiylik muammolari, ma'lumotlarga egalik, intellektual mulk, ma'lumotlarning aniqligi, me'yoriy hujjatlarga muvofiqlik va axloqiy jihatlarni o'z ichiga oladi. GAT texnologiyalari rivojlanishda davom etar ekan, bu muammolar GAT mutaxasislaridan mas'uliyatli, adolatli va amaldagi qonunlarga muvofiq foydalanishni ta'minlash uchun doimiy huquqiy asoslar va himoya choralarini talab qiladi.
Foydalnilgan adabiyotlar
1. Harlan J. Onsrud "Geographic information legal issues" Advanced geographic information systems - Vol. II https://www.eolss.net/sample-chapters/c01/E6-72-03-02.pdf
2. Boltayev T.X., Raxmonov Q., Akbarov M.S. "Geoaborot tizimining ilmiy asoslari" O'quv qo'llanma. Toshkent. 2015.
3. Гулямова Л.Х., Сафаров Э.Ю., Абдуллаев И.У., "Геоахборот тизимлари ва технологиялари" Укув крлланма 2 кисм Тошкент - Университет 2013.
Internet manbalar
4. https://www.oxfordbibliographies.com/display/document/obo-
9780199874002/obo-9780199874002-0284.xml
5. https://www.researchgate.net/publication/220693201 Geographic Information
Science Mastering the Legal Issues
