Научная статья на тему 'ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИНГ АҲАМИЯТИ ВА УНИНГ 16-17 ЁШЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ФАОЛИЯТИ ШАРОИТИДА НАМОЁН БЎЛИШИ'

ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИНГ АҲАМИЯТИ ВА УНИНГ 16-17 ЁШЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ФАОЛИЯТИ ШАРОИТИДА НАМОЁН БЎЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
56
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Fan-Sportga
Область наук
Ключевые слова
СПЕЦИАЛЬНАЯ ВЫНОСЛИВОСТЬ / СПЕЦИАЛЬНАЯ ИГРОВАЯ ВЫНОСЛИВОСТЬ / СОРЕВНОВАТЕЛЬНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ / ТЕХНИКО-ТАКТИЧЕСКИЕ ДЕЙСТВИЯ / ОБЪЁМ ТЕХНИКО-ТАКТИЧЕСКИХ ДЕЙСТВИЙ / ЭФФЕКТИВНОСТЬ ТЕХНИКО-ТАКТИЧЕСКИХ ДЕЙСТВИЙ

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Шермуҳаммедов А. Т.

Мақолада футбол спорт турида спортчиларнинг махсус чидамлилик тайёргарлиги билан боғлиқ саволлар ўрганилган. Мусобақа шароити вақтида 16-17 ёшли футболчиларда ўйин чидамлилигини намоён бўлиши тадқиқ этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИНГ АҲАМИЯТИ ВА УНИНГ 16-17 ЁШЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МУСОБАҚА ФАОЛИЯТИ ШАРОИТИДА НАМОЁН БЎЛИШИ»

Массовая физическая культура и спорт

Катта укитувчи

А.Т. ШЕРМУХДММЕДОВ1,

'Узбекистан давлат жисмоний тарбия ва спорт университети, Чирчик; ш.

ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МАХСУС ЧИДАМЛИЛИГИНИНГ АДАМИЯТИ ВА УНИНГ 16-17 ЁШЛИ ФУТБОЛЧИЛАРНИНГ МУСОБАКД ФАОЛИЯТИ ШАРОИТИДА НАМОЁН БУЛИШИ

Аннотация

В статье были изучены вопросы, касающиеся специальной выносливости спортсменов в футболе. Была исследована специальная игровая выносливость футболистов 16-17 лет в процессе соревновательной деятельности.

Ключевые слова. Специальная выносливость, специальная игровая выносливость, соревновательная деятельность, технико-тактические действия, объём технико-тактических действий, эффективность технико-тактических действий.

Annotation

Маколада футбол спорт турида спортчиларнинг махсус чидамлилик тайёргарлиги билан боглик саволлар урганилган. Мусобака шароити вактида 16-17 ёшли футболчиларда уйин чидамлилигини намоён булиши таджик этилган.

Калит сузлар. Махсус чидамлилик, уйин чидамлилиги, мусобаца фаолияти, техник-тактик уаракатлар, техник-тактик уаракатлар уажми, техник-тактик уаракатлар самарадорлиги.

О CN О CNI

го та ■с о о.

Муаммонинг долзарблиги. Мамлакатимизда спорт турлари ичида футбол спорт турини ривож-лантириш масалаларига хар доим давлат сиёсати даражасида эътибор каратилиб келинган. Футбол-ни ривожлантириш юзасидан ишлаб чикилган ва хаётга татбик этилган катор карор ва фармонлар спорт турини тараккий этишга замин яратиб келди. Натижада, терма жамоамиз хамда клубларимиз-нинг бир мунча савиясини ортишига ва халкаро микёсдаги макомини оширишга эришилди.

Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг 2019 йил 4 декабрь кунидаги "Узбекистонда футболни ривожлантиришни мут-лако янги боскичга олиб чикиш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПФ-5887-сонли Фармонини эълон килиниши ва уни хаётга фаол таргиб этиш замири-да, якин йиллар ичида узбек футболини янада янги ривожланиш боскичига олиб чикиш каби асосий вазифалардан бирини хал этиш назарда тутилган (1). Бунга эришиш эса, "Узбекистонда футболни 2030 йилгача ривожлантиришни янги боскичга олиб чикиш концепцияси" асосида амалга оши-рилиши назарда тутилган. Концепция доирасида бир катор вазифаларни хал этиш билан бирга, футболчиларни мусобака фаолияти жараёнининг самарадорлигини кескин яхшилаш масаласи бора-

сидаги вазифалар хам алохида уз урнига эга.

Футболчиларнинг мусобака фаолияти жараёни хусусиятлари, доимий тарздаги вазиятларни узга-риши, организмга таъсир этадиган юкламаларнинг турли куринишларда булиши, иш бажаришни дам олиш билан доимий алмашиниб бориши билан тавсифланади. Бунда футболчи томонидан амалга оширилиши керак буладиган техник-тактик харакатлар хам турли куринишларда ва турли нисбатларда амалга оширилиб борилади. Битта уйинда кузатилган техник-тактик харакат пара-метрларини акс эттирадиган курсаткичлар, мисол учун, уларнинг хажми ёки самарадорлик курсат-кичлари, иккинчи учрашувда бошкача куринишни хосил килиши мумкин. Бир учрашувнинг курсат-кичлари иккинчи учрашувнинг курсаткичларига куп холларда тугри келмайди. Бу холат футболни яна бир бор бошка спорт турларидан тубдан фарк килиши, ностандарт вазиятларга бой спорт тури эканлигини изохлайди. Уз навбатида, бу омиллар футболчининг жисмоний ва функционал имко-ниятига нисбатан талаблар юкори эканлигини билдириб, бу холат, айникса, бугунги кунда тобора катта ахамият касб этиб бораётганлигини таъкид-лаш уринли.

Махаллий олимларимизнинг таъкидлашича,

28

e-mail: [email protected]

№2-2020

Массовая физическая культура и спорт

замонавий футболнинг хусусиятларидан келиб чициб, уцув-машгулотларнинг тузилмасини уз-гартириш хамда футболчилар тайёргарлигига нисбатан талабларни ошириш лозимлиги курсатиб утилади (3).

Футболчининг чидамлилиги бу уринда асосий эътиборни талаб этувчи масалалардан хисоблана-ди. Айницса, махсус куринишдаги харакатларни амалга оширишда, унинг махсус чидамлилиги биринчи уринга чицади. Футболчининг махсус чидамлилиги мураккаб ва куп компонентли булиб, дифферентлашган машгулот таъсирларини талаб этади.

Футболда уйиннинг давомийлиги куп лолларда 90 дацицадан хам куп булишини (цушимча тайм-ларда иштирок этиш хисобига) инобатга олсак, футболчининг махсус чидамлилиги унинг уйин фаолияти якунидаги натижасига куп жихатдан боглиц эканлигини англашимиз цийин эмас.

Юцоридаги холатлардан келиб чициб, шуни таъкидлаш лозимки, бугунги кунда футболда спортчиларнинг тайёргарлигини ташкил этувчи-лари ичида, уларнинг уйин чидамлилигини акс эттирувчи масалалар юцори ахамиятга эга.

Тадкикотнинг максади: 16-17 ёшли футбол-чиларнинг мусобаца шароитида уйин чидамлилиги тайёргарлигини урганиш.

Тадкикот ишининг вазифалари:

- мавзуга тегишли махсус илмий манбаларни урганиш ва тахлил этиш;

- 16-17 ёшли футболчиларнинг мусобаца фаолияти жараёнида уйин чидамлилигини акс эттирувчи техник-тактик харакатларнинг хажми ва сифат курсаткичларини аницлаш.

Тадкикот ишининг усуллари: мавзуга тегишли илмий-услубий адабиётлар тахлили, мусобаца фаолияти жараёнини педагогик кузатиш усуллари, тупланган натижаларни математик-статистик тах-лил этиш усуллари.

Тадкицотни ташкил этилиши. Тадцицотлар давомида ёш футболчиларнинг мусобаца фаолияти жараёнлари педагогик кузатиш ва тахлил этиш усуллари ёрдамида урганиб борилди. Педагогик кузатиш ишлари Тошкент шахар биринчилиги мусо-бацаларида иштирок этиб келаётган Тошкентнинг "Пахтакор" футбол академияси 16-17 ёшли футбол жамоасининг учрашувларида амалга оширилди.

Тадцицотларимиз олдига цуйилган асосий вазифалардан бири, мусобаца шароити вацтида уйин фаолияти спецификасини аницлашдан иборат

булган. Бунда уйин чидамлилиги курсаткичлари билан бевосита боглиц булган мусобаца фаолия-тининг самарадорлик курсаткичлари хам тахлил этиб борилди.

Футбол учрашуви вацтида футболчиларни уйин чидамлилигини акс эттирувчи курсат-кичларни аницлаш учун олиб борилаётган куза-тиш ишлари давомида учрашув булимларининг хар 15 дацицалик вацтлари ичида футболчилар томонидан амалга ошириладиган техник-тактик харакатларни махсус цайд этиш йули билан диктофонга ёзиб борилган. Сунгра, тупланган маълумотлар махсус цайдномаларга кучириб туширилган хамда тупланган натижаларни математик-статистик тахлил этиш усуллари ёрдамида цайта ишланиб, уйин чидамлилигини акс эттирувчи харакатлар хажми ва самарадорлик курсаткичларини аницлашга эришилган.

Тадкикот ишининг натижалари. Футболда махсус чидамлилик деганда, футболчининг маъ-лум уйин режимларида мушак фаолиятини амал-га оширишда вужудга келиб борадиган чарчаш аломатларига царши кураша олиш цобилиятлари тушунилиб, бунда спортчи томонидан амалга ошириладиган техник-тактик харакатларнинг самарадорлиги хам вацт утиб бориши билан па-саймаслиги керак (7).

Футболчиларнинг махсус чидамлилигини тузилмасини ташкил этувчилар бир цанча булиб, уни куйидаги шакллар ташкил этади: аэроб чидамлилик, анаэроб чидамлилик, аралаш, яъни аэроб-анаэроб чидамлилик, анаэроб гликолитик холатни акс эттирувчи масофавий тезкор чидамлилик, тезкор спринт чидамлилиги (анаэроб креатинфосфаткина-зали холат иш бажариш). Бу чидамлилик шакллари билан бир цаторда, амалиётда яна бир чидамлилик шакли - уйин чидамлилиги хам фарцланади. Уйин чидамлилигининг кейинги йилларда, айницса, спорт уйинларида ахамияти ортиб бормоцда.

Хрзирги кунда замонавий спортда спортчининг техник-тактик тайёргарлиги даражасига нисбатан талабларни тобора ортиш тенденцияси кузатилаёт-ганлигини инобатга оладиган булсак, айнан уйин чидамлилигини етарли даражада шакллантириш масаласи бугунги кунда ахамият касб этаётганли-гини англаш цийин эмас.

Мусобаца фаолияти самарадорлиги хар цан-дай спорт турида тугридан-тугри спортчининг жисмоний тайёргарлиги ва хусусан, махсус жисмоний сифатларни цай даражада ривожлан-

о о

го га ■с о о.

№2-2020 е-шаП: [email protected] 29

ганлигига боглиц булади. Олиб борилган урга-ниш ишлари натижалари курсатишича, турли даражали тайёргарликка эга узбек футболчила-рининг мусобаца фаолияти жараёнини тахлил этиш натижалари, куп сонли футболчиларнинг жисмоний тайёргарлик даражалари, замонавий футбол талабларига мос келмаётганлигини кур-сатмоцда (4). Бу каби камчиликларни бартараф этиш, футболчиларнинг махсус тайёргарлик даражасини ошириш мацсадида, машгулотлар хажми ва уларнинг шиддатини ошириш, машгу-лотларда махсус воситалар, яккакураш харакат-лари нисбатларини ошириш, махсус куч ва бошца махсус сифатларни ривожлантириш тадбирлари-ни нафацат тайёргарлик даврида, балки мусобаца даврининг уйинлараро циклларида хам давом эттириш кераклиги каби тавсиялар махаллий мутахассислар томонидан эътироф этилади (5).

Махсус илмий манбаларни тахлил этиш натижалари шуни курсатмоцдаки, машгулот-мусобаца тизимида спортчининг тайёргарлик томонлари узаро бир-бири билан боглиц холда, интеграл тарзда булади. Футбол уйини жамоавий характер-га эга, шу сабабли мусобаца фаолияти давомида куп сонли техник-тактик харакатларни бажариш, махсус жисмоний сифатларни ривожланганлигига боглиц булади.

Замонавий футболда футболчининг асосий харакатланиш цобилиятларидан бири айнан унинг уйин чидамлилиги хисобланади ва у уйиндаги мушак фаолияти вацтидаги жисмоний чарчоц аломатларига царши курашиш билан изохланади (Лисенчук Г.А. 2003, Шамардин А.И. 2000). Шу билан бирга, уйин чидамлилиги, уйиннинг ностан-дарт шароитларида маълум шиддатларда узоц вацт давомида иш бажара олиш цобилияти сифатида хам бахоланади (8).

Шуни таъкидлаш керакки, уйин чидамлилиги футболчининг интегратив жисмоний цобилияти сифатида, маълум куринишдаги тизимлаштирил-ган бахолашни талаб этади. Лекин масаланинг бу жихатини тадциц этиш натижалари, бу борадаги из° ланишларни давом эттириш кераклигини курсатиб берди. Хусусан, футболчиларнинг уйин чидамли-^ лигини назорат цилишда амалиётга ишончли тест-^ ларни жорий этиш кераклиги маълум булмоцда.

Шу уринда айтиш жоизки, футболчиларнинг о. уйин чидамлилигини мусобаца фаолияти шаро-I итларида бахолаш узига хос мураккабликларни § келтириб чицаради. Чунки футбол спорт тури ху-

Массовая физическая культура и спорт

сусиятлари: айтиш керакки, турли куринишлардаги техник-тактик харакатлар, хакамлик, куп сонли амплуа уйинчиларини хисобга олиш омилларининг мавжудлиги, уз урнида футболчиларнинг уйин чидамлилигини бахолашда ва аницлашда цийин-чиликларни тугдиради.

16-17 ёшли футболчиларнинг спорт махорати куп жихатдан уларнинг ёш хусусиятлари, спорт тайёргарлигининг восита ва усуллари, машгулот ва мусобаца юкламаларининг хажми ва шиддати хамда техника ва тактикадаги хар тарафламалик каби омиллар билан асосланади (2).

Шахсий олиб борилган педагогик кузатиш ва тахлил этиш ишлари натижасида маълум булдики, 16-17 ёшли футболчиларни мусобаца фаолияти тузилмасини ташкил этувчи асосий харакат - турли куринишлардаги "туп узатиш" харакатлари хисобланди.

"Пахтакор" жамоасида туп узатиш техник-тактик харакатлар хажми жами техник-тактик харакат-ларнинг 49,2-54,8 %ини ташкил этди. Бунда жами туп узатиш харакатларининг 20-23 % - "орцага ва ёнга цисца туп узатиш" харакатларига, 19-22 % - "цисца ва урта масофага олдинга туп узатиш" харакатларига, 3-4,3 % - "олдинга харакатланиб кетаётган шеригига туп узатиш" харакатларига, 2-2.8 % - "олдинга узоц масофага туп узатиш" харакатларига хамда 3-4.2 % харакатлар - "кескин узатмали туп узатиш харакатларига" тугри келди.

Кузатувдаги футболчиларнинг мусобаца фао-лияти вацтида, уларнинг уйин чидамлилигини акс эттирувчи харакатларнинг хажм курсаткичлари учрашувнинг биринчи 15 дацицалик вацт оралиги ичида умумжамоа хисобида 103 та техник-тактик харакатни ташкил этди. Бу биринчи булимда жами амалга оширилган харакатларнинг 31.1%ига тугри келади. Харакатларнинг самарадорлик курсаткичи 73.1 % га тенг булди. Учрашувнинг иккинчи 15 дацицалик вацт оралигида харакатлар сони 132 та техник-тактик харакатни (39.7 %) ва 70.2 % самара-дорлик курсаткичини ташкил этди. Учрашувнинг учинчи 15 дацицалик вацт оралигида харакатлар сони 97 та техник-тактик харакатни (29.2 %) ва самарадорлик курсаткичи 62.6 % ни ташкил этди.

Иккинчи булимнинг 15 дацицалик вацт ора-лигидаги футболчилар томонидан амалга оширилган харакатларининг хажми ва сифат курсаткичлари цуйидаги куринишни хосил цилди: биринчи 15 дацицаликда харакатлар хажми 114 та техник-тактик харакат (37.7 %) ва самарадорлик курсаткичи

30 e-mail: [email protected] №2-2020

Массовая физическая культура и спорт

66.4 %; иккинчи 15 дакикалик вакт оралигида харакатлар хажми 102 та харакат (33.7%) ва сама-радорлик курсаткичи 62.5 %; учинчи 15 дакикалик вакт оралигида харакатлар хажми 86 та харакат (28.4 %) ва самарадорлик курсаткичи 59.3 %.

Булимларда амалга оширилган харакатлар хажми ва сифат курсаткичлари орасида хам сези-ларли тафовутлар аникланди. Кузатилган учрашув-ларда футболчилар томонидан биринчи булимда уртача 332 тадан техник-тактик харакатлар (жами харакатларнинг 53 %и) амалга оширилиб, уларнинг самарадорлик курсаткичи 68.6 %ни ташкил этган булса, иккинчи булимда футболчилар жами 302 маротабадан техник-тактик харакатларни (жами харакатларнинг 47%и) амалга ошириб, уларнинг самарадорлик курсаткичлари уртача 62.7 % ни ташкил этди.

Тахлилларнинг курсатишича, 16-17 ёшли фут-болчиларнинг мусобака фаолияти тузилмасида энг куп амалга оширилган техник-тактик харакатлар -"туп узатиш" харакатларини ташкил этди. Ле-кин бу харакатни бажаришда хам футболчилар томонидан куп сонли нуксонларга йул куйилди. Мисол учун, "узок масофага туп узатиш" харакат-ларининг самарадорлик курсаткичлари 52-54%ни ташкил этди, холос. "Олдинга харакатланиб ке-таётган шеригига туп узатиш" харакатларининг самарадорлик курсаткичлари 55-58%ни ташкил этди. ^ужум харакатларини ташкил этишда фой-даланилган "ракибни алдаб утиш" техник-тактик харакатларининг самарадорлик курсаткичлари хам паст куринишларда булди. Бу харакатда самарадорлик курсаткичлари уртача 62%ни ташкил этди. Бошка техник-тактик харакатларни футболчилар томонидан бажарилишида хам куп сонли нуксон-

ларга йул цуйилган холда мусобацалашиш амалга оширилганлиги ва харакатларни булимлар сунгига бориб сезиларли даражада камайиб борганлиги аницланди.

Хулоса. Махсус илмий манбаларни тахлил этиш натижаларининг курсатишича, футболчилар-ни - махсус чидамлилик тайёргарликлари ичида уларнинг уйин чидамлилигининг ахамияти юцори хисобланади ва бу замонавий футболни тобора шиддатлашиб бораётганлиги холатида, айницса, юцори ахамиятга эга.

Шахсий педагогик кузатиш ва тахлил ци-лиш ишлари натижаларининг курсатишича, футболчиларнинг тайёргарлик тизимидан урин олган уйин чидамлилиги даражаси футболчи-ларда етарли даражада шаклланмаган. Чунки футболчилар томонидан амалга оширилаётган техник-тактик харакатларни бажаришда, самарадорлик курсаткичлари булимлар охирига бориб 7.1%дан 10.5 %гача камайиб бораётганлиги бундай хулоса цилишга асос булади. Шу билан бирга, харакатлар хажмининг учрашув булим-ларининг охирига келиб сезиларли нисбатларда камайиб бориш холатлари хам, футболчиларда махсус уйин чидамлилигининг етарли даражада шаклланмаганлиги хулоса цилишга асос булади. Айницса, иккинчи булимнинг сунгги 15 дацица-лик вацт оралигида амалга оширилган харакатлар хажми биринчи 15 дацицалик вацт оралигида амалга оширилган харакатлар хажмидан 10-13%га кам булиб бораётганлиги, тайёргарликни самарали ташкил этиш йулларини излаш ва амалиётга жорий этиш масалалари борасида тегишли тадцицот ишларини фаол тарзда олиб бориш кераклигини билдиради.

АДАБИЁТЛАР:

1. Узбекистан Республикаси Президентининг "Узбекис-тонда футболни ривожлантиришни мутлако янги боскичга олиб чикиш чора-тадбирлари "^рисида"ги ПФ 5887-сонли Фармони. 2019 йил 4 декабрь.

2. Голомазов С.В. Футбол: проблемы адаптации техники / С.В. Голомазов, Б.Г. Чирва - М.: Спорт-экспресс, 2000. - 31 с.

3. Исеев Ш.Т., Мелзиддинов Р.А. Анализ уровня специальной физической подготовленности футболистов в межигровых циклах соревновательного периода. Фан-спортга. - 2012. - № 1. - с. 26-30.

4. Исеев Ш.Т., Юсупов Н.М. Оценка уровня функциональной подготовленности юных футболистов 16-18 лет. ТАЪУМ, FAN VA INNOVATSIYA. Маънавий-маърифий, илмий-услубий журнал. Ташкент, № 2, 2015.

5. Исеев Ш.Т., Курязов Р. Анализ уровня физической

подготовленности футболистов Узбекистана. Фан-спортга.

- 2018. - № 3.- с. 35-39.

6. Лисенчук Г.А. Управление подготовкой футболистов / Г.А. Лисенчук. - Киев: Олимпийская литература, 2003. - 271 с.

7. Никитин Д.В. Оптимизация планирования специализированных упражнений в учебно-тренировочном процессе высококвалифицированных футболистов: дис. ...канд. пед. наук: 13.00.04 / Д.В. Никитин. М.: РГБ, 2003. - 106 с.

8. Тюленьков С.Ю. Методика этапного контроля физической работоспособности футболистов / С.Ю. Тюленьков // Теория и практика физической культуры. - 2001. - №11.

- с. 37-38.

9. Шамардин А.И. Функциональная подготовка футболистов: автореф. дисс. канд. пед. наук / А.И. Шамардин. -Волгоград, 2000. - 24 с.

№2-2020 e-mail: [email protected] 31

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.