CC BY
117
УДК 4т(03) с. КЕНЧАЕВ,
ББК 81.2 Я.'92 М. КЕНЧАЕВА
ТАРКИБ^ОИ ФРАЗЕОЛОГИ ДАР ‘ТИЁС-УЛ-ЛУГОТ”
Вохидхои фразеологй чун категорияи махсуси лугавй хусусиятхои нихоят гуногуну мухталифи лафзй доранд ва бо вучуди чун моли тайёри забон махсуб шуданашон, хамчунин вобаста ба вижагихои маъноию сохториашон метаво-нанд чилохои нав ба нав пайдо кунанд. Асоситарину мухимтарин сарчашмае, ки тобишу чилохои маънии онхоро нишон дода метавонанд, фархангхо ва бавижа фархангхои тафсирй мебошанд. Махз онхо имкони тафсиру маънидоди хамата-рафаи вохидхои лафзй, аз чумла фразеологизмхоро дороанд (1, с.134; 2,с.14; 4,
3,с.17; 7,с.13; 8, с. 219; 13).
Яке аз чунин фархангхое, ки дар онхо вохидхои фразеологй тафсири чолиб гирифтааст, “Гиёс-ул-лугот”-и Мухаммад Гиёсиддини Ромпурй мебошад (4, с.3-5; 5; 7; 14; 15).
Маълум аст, ки фразеологизму навъу намуди гуногун доранд. Яке аз онхо дар забоншиносии точик бо номи таркибхои фразеологй маълум аст (6,с.176). Профессор Х. Мачидов онхоро ба “таркибхои синтаксисии шахшуда ва ба хук-ми ифодахои рехтаву устувори забон табдилёфта” (8, с.37) хисобида, таъкид на-мудааст, ки онхо мисли унсурхои дигари фразеологй маънои яклухту бутунро ифода менамоянд.
Х. Хусейнов ва К. Шукурова вайро вохидхои фразеологии озод хонда, шарх додаанд, ки “онхо дар таркиби калимахо нисбатан озод меистанд ва маънои яклухти онхо ба маънои яке аз калимахо вобастагй дорад” (13, с.34). Аз ин чихат онон ба иборахои озоди синтаксисй хеле каробат доранд. Яке аз чузъхояшон тагйирпазир буда, вайро бо вожаи дилхоху мувофики максад иваз кардан мумкину чоиз аст. Шарти мухим дар устувории як чузъи асосист. Бояд кайд намуд, ки бо шуморахо таркиби фразеологй хеле зиёд сохта мешудаанд, ки чанде аз онхоро баррасй хохем кард. Вохидхои фразеологие низ чой дода шудаанд, ки харду таркибашон аз шумора иборатанду бо пайвандак баста шудаанд ва панчу чахор (киноя аз нух фалак ё панч хавос ва чахор табъ (11, с. 168), саду чахордах (мурод аз сурахои ^уръон, ки саду чахордах аст, ё он ки саду чахордах калби чахордах сад бошад; машхур аст, ки дар вучуди одамй хазору чахорсад банд аст ва хар банд барои фоидаи дигар аст (12, с.7), намунаи онхост. Панчу чахорро метавон истилохи нучумшиносй ё марбут ба он номид, зеро аз ташрех бармеояд, ки он ифодагари нух фалак, нух табакаи олам будааст. Мисли шумораи аввал саду чахордах низ шумораи микдорй буда, дар сохтани таркибхои фразеологй иштирок дорад.
Дар “Гиёс-ул-лугот” таркибхои фразеологии гуногунсохт низ дучор гарди-данд, ки чанде аз онхо бо як пешоянд+як калимаи мустакилмаъно (ба дуним ба маънии ду пора (11, с.348) сохта шудаанд.
Профессор Х. Мачидов дуруст кайд кардааст, ки мухимтарин вижагии таркибхои фразеологй устувории сохтории онхост (9, с.38; 10, с.12). Вожахои хамтаркиби ин унсур колаби рехтаи фразеологиро ташкил медиханд ва онхо низ чун моли тайёри забон танхо дар ин ё он шакли муайян хусусияти фразеологй зохир менамоянду баробари тагйир додани чузъхо ё яке аз онхо вохиди озоди синтаксисй падид меояд. Маъмулан яке аз таркибхо устувор буда, бори маъниро ба худ мегирад ва таркибхои дигар метавонанд тагйир ёфта, чун вохидхои ёвар хизмат намоянд. Дар асари мавриди тахкик вохидхои фразеологии аз як пешоянд ва калимаи мустакилмаъно таркибёфта аз сари даст (11, с. 50), бар сари ман (11, с.128), бод дар мушт (11, с.109) камтар дучор гаштанд ва тобишхои маъноиашон низ беш нестанд. Маълум аст, ки пешоянди “аз” ба сарчашмаи амалу холат ё вокеа далолат мекунад. Дар фарханг таркиби фразеологии “аз сари даст” бо такя ба “Фарханги Рашидй” чун ифодагари “бетааммул ва чуст ва чалд” (11, с.50) омадааст. Таъкид бояд намуд, ки худи ибораи сари даст низ ба маънии зайл чой дода шудааст: “филфавр ва чолокй; ва билоизофат (яъне сардаст) ба маънии хакир ва камъиёр; ва номи чубдасти каландарон” (11, с.418). Чун ибора бо ду маънй (зуд, бетаъхир, саривакт, хамзамон) ва чун вожаи мураккаб ба се маънй (хакир, дарачаи сой ва холисии металли кимматбахо; чубдасти каландарон) корбаст мешудааст.
^олаби нишондода бо пешоянди “ба” сохта шудааст: “ба дуним”-ро Ром-пурй таъкид менамояд, ки дар “Бахори Ачам” ба маънои “ду пора” шарху эзох дода шудааст (11, с.348). Вале пешоянди “аз” бо вожахои дигар хамтаркиб гашта, дар бунёди бисёр вохидхои фразеологй иштирок намудааст.
Таркибхои фразеологии лугат бештар бо пешояндхои “ба”, “бар”, “бо”, “дар” сохта шудаанд. Пешояндхои “ба” ва “бар” вазифаи маъмулии хешро адо намуда, ба самте равона шудани харакату холатро далолат кардааст: Ба бинй расидан (11, с.117), ба кор бурдан (11, с. 139), ба паркор будан (11, с.117), ба сар шудан (11, с. 133), ба рох бурдан (1, с.128), ба коим рехтан (11, с. 138), бар баногуш задан (11, с.127), бар ангушт печидан (11, с.128), бар мижгон давидан (11, с.127), бар об бастан (11, с.128), бар ру давидан (11, с.127), бар ру истодан (11, с.127), бо худ барнаёмадан (11, с. 114), дар бар овардан (11, с.331) ва г.
Гунанокии пешояндхо ё калимахои мустакилмаъно хам ба назар расид: Ба чашм // Бар чашм (11, с.126). Дар як катор вохидхои фразеологй чузъхои мустакилмаъно тагйир ёфтаанд: Дар кор кардан // Дар кор гирифтан (11, с.331-332).
^олаби дуюм аз калимаи мустакилмаъно+пешоянд+калимаи мустакилмаъно таркиб ёфтааст: Даст бар дил (11, с.335), даст бар руи даст (11, с.334), мах бар кухон (12, с.325), гуш то гуш (12, с.200), пой дар гил (11, с. 159), сабз дар сабз (11, с.409), сар дар хаво (11,с. 417).
Пешоянди содаю аслии “дар” барои ифодаи махаллу макони ходисаю вокеа, объекту нишонии сухан хизмат кардааст. Вохидхои фразеологии ин колаб асосан сечузъа буда, пешоянд дар мобайни таркиб чой гирифтааст: Таркиби “даст бар дил” (11, с.335) хусусияти соматикй пайдо намуда, дар лугат ба таври
зайл маънидод гардидааст: “киноя аз бекарор ва мyзтариб, зеро ки хар киро дил метапад, даст бар дили худ мегузорад; ва дар “Шаръ-yш-шyаро” ба маънии очиз; ва даст бар дил гузоштан ба маънии тасаллй кардан низ омада ва манъ кардашуда ва боздошташуда” (11, с.335). Бо такя ба ташрехи муаллифи “Муста-лахот” бекору муаттал буданро Мухаммад Fиёсидини Pомпyрй бо таркиби “даст бар руи даст” ифода намудааст, ки мухаффафи даст бар руи даст гузошта нишастан мебошад. Маълум аст, ки даст бар дил гузоштан ибораи фразеологии феълист. Пешоянди “аз” дар байни калимахои дак ва дилбар омада, “номи фанне аз куштй” (11, с.339)-ро ифода кардааст (Дак аз дилбар).
Мах бар кухон киноя аз рушноии хира, тунук, гайридоимй ва ноустувору ноаён мебошад. Дар “Fиёс-yл-лyгот” чун номи суруд (12, с.325) маънидод гардидааст. Мах вожаи душакла буда, дар шакли мох маъмултар аст.
Миёни мардум ва дар забони адабии муосири точикй таъбирхои сар то сар , аз аввал то охир, аз ин тараф то он тараф ва г. машхур аст. Дар фарханги мав-риди омузиш таркиби гуш то гуш ба маънои “аз ин тараф то он тараф”, “аз ду чониб” истеъмол гардидааст.
Таркиби сабз дар сабз (11, с.409) низ “номи навое аз мусикй” ифодагари андар чизе, аниктараш мусикй андар мусикие будан аст.
Таркибхои пой дар гил (гирифтор ва хайрон (11, с. 159), сар дар хаво (ба маънии мушток ва парешон ва овора (11, с.417) барои ифодаи холати ногувор, нохинчор, гайримуътадил, гайримукаррарии шахс корбаст гардида метавонад ва дар натичаи киёсу монандкунии холат, ходисаю вазъият пайдо гардидааст.
Дар таърихи забони адабии точикй ва забони муосири точикй дар адабиёти бадей ва нутки хамарузаи мардум вохидхои фразеологии бо колаби калимаи мустакилмаъно+пайвандак+калимаи мустакилмаъно (сечузъа) сохташуда фаро-вон кор фармуда мешаванд, зеро онхо яке аз воситахои хуби муассирй, латофату зарофат касб намудани фикранд. Дар асар низ бо колаби мазкур вохидхои фразеологии зиёд чудо карда шуданд. Мисоли бисёре бо пайван-дакхои пайвасткунандаи пайихами “-у”, “ва” фаровон ба кор рафтаанд. Онхо баробари аз лихози сохт якхела буданашон аз чихати таркиббандии калимахои мустакилмаънояшон, хаммаъноию хамнишиниашон гуногун ва чолибу кобили тахлиланд. Масалан таркибхои даку лак (1, с.339), лагу даг (12, с.212), шадду мадд, касу ку (12, с.169), карман ва арман (12, с.166) аз чихати вазну кофия бо хам омада бошанд, бархе бинобар хаммафхуму наздикмаъно буданашон хамтаркиб гардидаанд: солиман ва гониман (11, с.404), чабр ва мукобала (11, с.228). Баъзеи онхо ба муродифоти чуфт ё худ чуфтмуродифот каробат дошта, хамвазну хамоханганд. Гурухи дигарашон мушту дарафш (киноя аз амри пурдушвор (12, с.268), обу гил (киноя аз колаби башарй -11, с.17), обу равган (такаллуф кардан дар суханорой (11, с. 18), ошику маъшук (ду нигини мутагоируллавн, ки дар як ангуштарй бошад (12, с.36), радду бадал (суханхои качвокач, ки дар холати бахсу мукобара бар забон оранд (1, с.368), Pаъсy Занаб (он чи дар осмон аз такотуъи минтакаи фалаки чавзахар ва моили сурати мори бузург ба хам расад як тарафашро Pаъс гуянд ва тарафи дигарро Занаб; ва инро тиннини фалак низ гуянд; ва сохиби “^омус” гуяд, ки тиннини сафедест дар осмон, ки танааш дар шаш бурч аст ва думаш дар бурчи хафтум ва сайр
MeKyHag HyH KaBOKu6u caHepa (11, c.361), ca63y HHMca63 (gy HaBt a3 paHru ca63, kh aKe 6aroaT ca63 6omag Ba gurape hh3 ca63 6omag mohj 6a 3apgH; Ba MapgyM a3 hobokh^h cepy HHMcep ryaHg; Ba 6a ^oh MyBaxxaga Ba 30h Myt^aMa 6a xap gy ^o Tax,TOHH Ba pou MyxMam xoHaHg (11, c.409), capy Kop (xoxum Ba Kop; hh ^a$3u cap 6a MatHHH MaH^y xoxum acr (11, c. 419), HaKy HOHa (naK $aKH ac^a^, 3aHax Ba HOHa 3a^aH; KHHoa a3 ko6h^hht Ba ucTetgog (11, c.262), HamMy Hapor (khhoh a3 ca6a6u 6hhoh Ba capMoau 6acopaT (11, c.260), myMy^aH Ba HcTHK^o^aH (hcthk-^o^aH KHHoa a3 KapgaHH Kope 6a 30th xyg 6e HTTH6ot Ba pa^OKaTH gurapoH Ba myMy^aH, atHe 6uTra6at Ba 6a naHpaBHH gurape 6a Kope gapoMagaH, HyHOHHH nogmoxe To6eu nogmoxe maBag, ^aMetu yMapou xaMpoxam hh3 Myretu oh nogmoxu ro^u6 maBaHg. Ba Hac6u ^a$3H myMy^ Ba hcthk^o^ 6a ^uxaTH oh acT, kh 6a Max&raau xyg gap TapKu6u xo^ BOKet mygaacT (11, c.471), TaBtaH Ba KapxaH (Kagpe xym Ba Kagpe HOxym (12, c.30), ^o Ba HataM (xap gy xap^H эt^о6aнg; ^o 6apou Ha$H Ba hhkop 6a MatHuu He Ba Hear; HataM (6apou hc6ot Ba uKpop, 6a MatHHH ope Ba 6a^e (12, c.205) a3 Boxaxou 3ugMatHO TapKu6 e$Ta, xycycuaTH Myra3ogxou ^y^TucTetMO^po coxu6 ramTaaHg. MueHH MapgyM Tat6upe MatMy^ acT: Ca.roMaTpo raHHMaT ^03hm acT; X,ap kh ca.roMaT acT, ypo raHHMaT ^03hm acT; Co.mMHBy raHHMaT Ba r. MypaTTu6 ryHau co^HMaH Ba roHHMaHpo OBapga, “6a MatHHH gap oh xo^, kh ca^OMaT6omaHga Ba raHHMaTopaHga” (11, c.404) mapx gogaacT.
^ap xaMau acapxou gacTypH TatKug Merapgag, kh naHBaHgaKxou naHBacT-KyHaHgau naHuxaM aKcapaH MeTaBOHaHg xaMgurappo HBa3 HaMoaHg Ba ^aH6au xaMBa3H^aruro Ha3guKBa3H$aruamoH 3ueg acT. Ammo xycycuaTxou yc^y6uBy ^yHKcuoHa^HH a.roxHgaamoH 6okh MeMOHag. ^ap yp^uaT xaM ohxo xaMgurappo 3yg-3yg HBa3 MeaMoaHg. ^ap ^apxaHru MaBpugu Tax^ra hh3 HaHgHH Boxugxou $pa3eo^orue OBapga mygaacT, kh BocuraH TapKu66aHguamoH naHBaHgaKxou «Ba», «y» Me6omag. Mat^yM MemaBag, kh gap 3aMOHH Tat.m$H ^yraT hh3 naHBaHgaKH «y» $ap0B0H MycTatMa^ 6ygaacr. .HKe a3 HyHHH TapKu6xo gaKy ^aK (11, c.339) 6yga, 6hho 6a Tampexu MyxaMMag FuecugguHH PoMnypH ryHau Myappa6u gaKy ^aK acT Ba 6a MatHOH caxpou 6eruexy 6ego^y gapaxT Ba HOo6og ucTetMO^ MemygaacT. ^ap acap ryHau gurapu gap XypocoH MatMyrnapu TapKu6u Ma3Kyp ^aKy gaK (12, c.212) hh3 6a MatHOH xaMBop3aMHHy caxTH 6eruex, gapaxT ^oh goga myga, H^OBa rapgugaacT, kh oh ac^aH ^ary gar acT. Ammo 6a aKugau MycaHHH^, kh ^aKy gaKpo a3 ^aKy gaK 6ap OMagaacT Meryag, po3H mygaH gymBop acT.
A3 gy Ka^HMau apa6uu magg Ba Magg 6o naHBaHgaKH “y” TapKu6u maggy Magg (11, c.458) coxTa mygaacT Ba 6a MatHOH matHy mapa^, matHy maBKaT, o6pyBy эtтн6оp MycTatMa^ 6ygaacT. Ac^aH hh Boxaxo 6a xaM Ha3guKMatHO 6ygaaHg.
fflagg H^ogarapu aMajiu cypaTrupu^TaBy 6apry3opramTa 6yga, MycaHHH^H acap MeHHropag, kh “6u^^aTx Ba Tamgugu go^ (atHe magg) gap apa6H 6a MatHHH ycryBop KapgaH” (11, c.458). Oh MyBO^HKH Ta6t 6a^aHgy nacT KapgaHH HarMa, gapo3 KamugaHH obo3po xaM H^oga MeKapgaacT. ^ap “OapxaHru ^axoHrupH” 6a MatHHH pocT Ba 6a^aHg KapgaHH HarMa OMagaacr. Ea umopau MypaTTH6u “Fuec-y^-^yroT” MaB^OHO Mcy^u KaBca^ gap “fflapxu Ax^okh HocupH” HaBHmTaacr, kh “magg” ucTHxpo^H HarMau Boxugu 6acuTa acT”. ^ap “Haporu xugoaT” TatKug mygaacT, kh 6a hcth^oxh ^opcueH gapo3 KamugaHH obo3 Ba xypy$ acT, ^hxo30 magg KapgaHH 3aM3aMa 6a MatHHH gapo3 KamugaHH 3aM3aMa acT” (11, c.458).
Ч,узъи дуюми таркиб мадд мушаддад буда кашиш, дарозшавй, тулкашй, дердавомй, нигоху назари бардавом ва хатти рости амудиро мефахмонад. Дар асар ишора рафтааст, “биззам ва ташдиди доли мухмала (яъне мудд)” номи паймона; ва он назди ахли Ирок ду ратл бошад” (12, с.244).
Х,арчанд ки ин вожахо чун омонимхо чойгузинй кардаанд, аммо байни онхо наздикии маъной ба назар мерасад. Лаппиш хурда баланд шудани сатхи об хам кашола ёфтани он аст.
Шадду мадд низ маънои мачозй гирифта, ифодагари пасту баланд шудан, дигаргун шудан, тагйир ёфта истодани овоз, ду холати мухолифи хамдигар, боло рафтани обрую эътибори шахс гардидааст.
Дар забон калимахои чуфтистеъмол зиёданд ва онхо бо тарзу тарику мавридхои мухталиф истеъмол гардида, хар лахза бо тобиши маъноии тозае чило карда метавонанд. Мафхуми хешу табор, наздику пайванд, ёру чура бо таркиби фразеологии касу ку низ ифода мешаванд ва ин дар ‘Тиёс-ул- лугот” “ба маънии акрабо ва руфако” эзох дода шудааст (12, с. 168). Дар забони муосири точикй гунаи дигари он “бекасу ку ” баръакси он маънй фаровон истифода мегардад.
Бино ба акидаи динй рузе, ки хамаи мурдагон зинда шуда, аз гур мехезанд ва аз кору кирдорашон хисобот медиханд, рузи чазо, явмуддин, рузи хисоб, рузи хашр фаро мерасад ва онро миёни мардум рузи киёмат мехонанд. Дар лугат хамин мафхум бо таркиби баъсу нашр ифода гардидааст, яъне ин таркиб бо ибораи рузи киёмат хаммаъно шудааст. Вожаи баъс дар алохидагй “ба маънои барангехтан ва гохе чун киёмат фахмида мешавад ” (11, с. 137).
“Нашр буйи хуш; ва дигарбора сабз шудани гиёх; ва буридани чуб бо арра; ва густурдан ва фош кардани хабар” (12, с.343). Баъсу нашр фарогир, хамагир, оламгир шудан, фаро расидани рузи киёмат будааст.
Самтхои чугрофй, суву тарафхои олам, атрофу акнофи мо бо калимаю истилохоти мухталиф ифода мегарданд ва дар асар вохиди фразеологии “карман ва арман” ё карману арман бар муродифи магриб ва машрик омадааст (12, с.166) ва карман бо магриб, арман бо машрик муродиф аст. Мутаассифона ин муродифхои архаистии самтхои чугрофй тамоман ба дахри фаромушй монда, имруз барои кулли сохибзабонон бегонаанд. Баръакси чанд таркиби пешин калимахои мазкур тавассути пайвандаки пайвсткунандаи “ва” хамтаркиб шудааст. Мафхуми бисёриву фаровонй ва зиёдй бо калимаю иборахои гуногун ифода мешаванд. Дар лугат таркиби тиму рим (12, с.29) ба маънои моли бисёр тафсир шудааст. Туву Худо (11, с.213) хам чун моддаи алохидаи лугатй омадааст. Онро хангоми касамхурй кор мефармудаанд ва бо гунаи ту ва Худо низ маъмул будааст. Таркиби мазкур бо хар ду пайвандак дар истифода будааст.
^олаби дигар аз калимаи мустакилмаъно+бандаки изофй+калимаи мустакилмаъно таркиб ёфтааст: Боги мурод (11, с. 110), боги назар (11, с. 110), боги на-сим (11, с.113), бадахши музоб (11, с.121), базми сангин (11, с.131), бадахши му-зоб (11, с.121), багдоди кухна // багдоди хароб // багдоди холй (11, с. 137), базми сангин (11, с.131), сари даст (11, с.418), сари пай (11, с.424), сари танхо (11, с.417).
Дар фарханги мавриди назар якчанд таркибхои фразеологии изофй низ чой дода шудааст. Бо вожаи сар бештар аз 10 вохиди фразеологии изофй мавчуд аст
ва 3-тои он таркиби фразеологист. Вожаи сар бо калимаи танхо омада (сари танхо) “якка ва мунфарид”, бо даст хамтаркиб шуда (сари даст) “филфавр, чолокй; ва билоизофат (яъне сардаст) ба маънии хакир ва камъиёр; ва номи чубдасти каландарон” (11, с.418), дар хамтаркибй пай (сари пай) сари по задан (яъне ба маънии пушти по задан ва ба по чизеро рад кардан)-ро ифода кардааст.
Дар миёни мардум таъбири куну накун маъмул аст (8, с.97). Онро Pомпyрй дар колаби таркиби кун-макун оварда, чунин шарх додааст: “ба маънии амру нахй, ки хукумат иборат аз он аст” (12, с. 180). Кун сигаи амрии асоси замони гу-заштаи феъл буда, шакли масдариаш кардан аст. Макун шакли инкории он буда, тавассути пайвандаки пайвасткунандаи пайихами “-у” шакли тасдикй ва инкории айни як вожа таркиби фразеологиро ташкил додааст.
Як навъи кимореро бо номи нух-сездах ёд мекардаанд ва миёни хиндуён бо номи нав-терахй маълум будааст (12, с.360). Он аз шуморахои микдории якй ва дахй таркиб ёфта, бо нимтире хамтаркиб шуда, чунин ном гирифтааст. Х,илол-хилол пора-пора, лахт-лахт гуфтан будааст. Дар алохидагй он мохи нави то серузаро ифода менамояд. Мухаммад Fиёсиддини Pомпyрй афзудааст; “ин маъхуз аз халал аст, ки ба маънии камй ва заъифй бошад; ва дар истилохи форсиён ба маънии тароши нохун низ омада, чаро ки он низ ба сурати халол бошад; ва хам киноя аз пиёла” аст (12, с.396). Бино ба маълумоти сохиби лугат таркиби онак-онак вохиди ишоратй буда, лахза ба лахза, соат ба соат, торафтро мефахмонидааст. Х,амчунин ба маънои обилаи бадани одам низ фахмида мешудааст (11, с.28).
Бояд кайд кард, ки дар забоншиносии точик колаби фразеолгизмхои бо нимтире хамтаркибшударо ба ишора нагирифтаанд, вале модоме ки онхо мавчуданд, бо дарназардошти вижагихои лугавиашон мансуби гурухе бояд донист. Аз чихати вижагихои морфологй онхоро калимахои таркибии такрор меноманд, дар лексикология-чй? Дар лексикология ё худ вожашиносй низ бояд тасниф шаванд. Мо онхоро ба катори таркибхо ё фразеологизмхои тасвирй шомил донистем. Зеро онхо дорои маънои лугавию грамматикй буда, вобаста ба мавриду бардошти сухан тобишхои гуногунро сохиб мегарданд, вале чихати таъкиду таклидиашон бештару аёнтар аст. Масалан, таркиби нарм-нарм мах-сули такрори вожаи мустакилмаъно буда, хусусияти лугавиашро махфуз дош-тааст. Дар фарханг ин вожа ба маънии охиста-охиста шарху эзох дода шудааст (12, с.340). Он ба тарзи амалу харакат далолат менамояд: нар-нарм гап задан, нарм - нарм кадам гузоштан, яъне бо мулоимат ва г.
Маълум аст, ки нидо хиссиёту хаячон ва муносиботи субъективиро ифода менамояд. Аз ин чихат нидоро ба императивию (амрию) эмотсионалй (эхсосй) чудо менамоянд. Нидохои императивй амру фармон, огохй, даъват, шакку шубха, хайру маъзур, табрику тахниятро ифода месозанд. Нидохои эхсосй шодиву хурсандй, гаму андух, тааччуб, афсус, надомат, тарсу харос, кахру газаб, тахкир, писханду истехзо барин хиссиёти мусбату манфиро ифода месозад (3, с.237). Дар китоб як катор вожахое чой дода шудаанд, ки дар таркиби таъкидиву такрорй омада, ифодагари чунин эхсосот гардидаанд: пах-пах (11, с.170), тай-тай (11, с.220), хах-хах (11, с.318), ков-ков (12, с. 158).
Ташрехи вохидхои мазкур чолиб аст, зеро нидои пах-пахро у чун муродифи вах-вах ва маъхуз аз вох-вох хисобида, на танхо калимаи тахсин ва тахсини мутлак, балки воситаи ифодаи тахсини хайратомехта хисобида, баромадашро туркй медонад. Мусанниф вожаи таркибии тай-тайро шарх дода, менигорад, ки нидоест мутрибону муганниён ва раккосон хангоми ракс ба забон оранд. Ин охангро раккосони хинд бо калимахои тата-тхай ифода мекарданд. У меафзояд: “ба касри хар ду тои фавконй ва хар ду ёи маъруф (яъне тй-тй) талаб кардани мургбачагонро барои дона; ва дар забоне аз хуруфи инкор аст, чунончи дар форсй не-не” (11, с.220). Таркиби мазкур дар хар кучову дар хар забон ва шевахои он метавонад гуногун бошад, аслан дар забони точикии муосир ва миёни бархе аз мардумони точик бар ивази тй-тй калимаи ту-ту ва бех-бехро кор мефармоянд.
Чун ифодагари тахсину офарин ва хасанот вожаи хах ва мукаррару таркиби он хах-хах мавриди тафсир карор дода шудааст, вале аз чй бошад, ки онро бо вох-вох ва бисёр хуб як донистааст. Нидои дигар ков-ков мебошад, ки маънии чусту чуй ва кобидан (кофтан)-ро доштаасту чун овоз додан низ фахмида мешудааст (11, с.258). Ков асоси замони гузаштаи феъл буда, аз ковидан, кобидан, кофтан бунёд гирифта, ба чуз кофту коб, чусту чу боз маънии кандан масалан, замин канданро низ ифода мекунад ва ин маънихо дар лугат ташрех ёфтааст. Аммо дар хамин колаб он таркиби мазбут ва устувор гардидааст.
Зимни шарху эзохи вохидхои лугатй дар мавридхои алохида (мисли калимаи боло) вожаю ибора ё таркиби эзохиро бо ягон вохиди хамгуни забони хиндй киёс кардани мураттиб бори дигар шаходати онанд, ки у фархангашро барои форсигуёни хинд таълиф карда, асосан он вожахоро интихоб намудааст, ки миёни онон номаълуму номафхум будааст.
Х,амин тавр тахлили вохидхои фразеологии “Fиёс-yл-лyгот” собит менамояд, ки дар он таркибхои фразеологй бо маънихои гуногуну мухталиф исти-фода ва тафсир гардидаанд. Зимни тафсир мураттиб маънии шумораи зиёди вожаю таркиб ва иборахоро барои форсигуёни хинд равшану возех сохтааст, ки бархе аз онхо чилои фразеологй пайдо намудаанду миёни авом номафхум буда-анд. Таркибхои фразеологй дар чахор колаби мазкур мавриди истеъмол карор гирифтаанд.
Каяидвожа^о: фразеология, mаркибуои фразеологй, Fиёс-ул-лугоm, хусусияmуои сохmорй-манmщй ва маъной, mаснифоmи mаркибуои фразеологй, шибуи цораи Хинд
Пайнавишт:
1. Айнй, С. Куллиёm / С. Айнй. - Душанбе: Ирфон, 1976. -Ч. 12: 564с.
2. Бобоцонова, Д. Чанбаи лугавию сохmории вожауои сермаънои сомаmикй / Д. Бобоцонова. - Хуцанд: Хуросон, 2011. - 168с.
3. Граммаmикаи забони адабии уозираи mоцик, ц. 1. - Душанбе: Дониш, 1995. - 356с.
4. Fиёсов, Н. И. Назаре ба фаруанг ва фаруангнигории mоцик / Фахри Каввос. Фаруанги Каввос. - Хуцанд: Нури маърифаm, 2003. - С. 3-17.
5. Джалолова, Ф.А. Языковедческие воззрения в “Гияс-ал лугоmе” Мухаммада Гиясиддина Ромпури / Ф.А. Джалолова. -Худжанд, 2011.- 23с.
6. Камолиддинов, Б. Муродифоmи синmаксисй ва уусни баён / Б. Камолиддинов. -Душанбе: Маориф, 1986.- 132с
7. Щосимова, М. Н. Таърихи забони адабии тоцик /М.Н. Косимова. - Душанбе, 2003.490с.
8. Маджидов, Х. Фразеологическая система современного таджикского литературного языка /Х. Маджидов. - Душанбе: Деваштич, 2006. -409с.
9. Мирзоёров, Ф. Н. Грамматические комментарии в таджикских тольковых словарях Х1Х-ХХ вв./ Ф.Н. Мирзоёров. - Душанбе, 2011. - 216с.
10. Орзу, С.А. Чароги %идоят / С.А. Орзу. -Душанбе: Ирфон, 1992. - 288с.
11. Ромпури, Мухаммад Гиёсиддин. Гиёс-ул-лугот. / М.Г. Ромпури. - Ч. 1. - Душанбе: Адиб, 1987.- 460с.
12. Ромпури, Мухаммад Гиёсиддин. Гиёс-ул-лугот / М.Г. Ромпури. -Ч. 2. - Душанбе: Адиб, 1988.- 416с.
13. Хусейнов, Х., Шукурова, К. Лугати термищои забоншиноси / Х. Хусейнов, К. Шукурова. - Душанбе: Маориф, 1983. -256с.
14. Шарипова, Г. Фразеологические единицы в “Самаки айар": автореф. дисс.... на соиск. канд. филол. наук: 10.02.22/ Шарипова Гулчехра. - Душанбе: ТНУ, 2013.-23с.
Reference Literature
1. Aini S. Collection of Works. - Dushanbe: Irfon, 1976, V.12.
2. Bobodjonova D. Dictionary Streamline Concerned with the Semantic Structure of Somatic Vocabulary. -Khudjand: Khuroson, 2011.
3. Grammar of Modern Literary Tajik Language.-V.l. -Dushanbe: Donish, 1995.
4. Ghiyosov N.I. View of Tajik Dictionaries and Lexicography / Fahri Kavvos. Kavos Dictionary. -Khudjand: Light of Education, 2003. -pp.3-17.
5. Djalolova F.A. Linguistic Outlooks in “Ghiyos-ul-Lugot” by Mukhammad Ghiyasiddin Rompuri. - Khudjand, 2011. -23pp.
6. Kamoliddinov B. Syntactical Synonyms and Discourse Culture. -Dushanbe: Enlightenment, 1986.
7. Kosimova M.N. The History of the Tajik Literary Language. - Dushanbe, 2003. -490pp.
8. Madjidov Kh. Phraseological System of Modern Tajik Literary Language. -Dushanbe: Devashtich, 2006.
9. Mirzoyorov F.N. Grammatical Commentaries in Tajik Explanatiry Dictionaries of the XlX-th - XX-th cc. - Dushanbe, 2011.
10. Orzu, Sirojuddin Alikhon. Lodestar. - Dushanbe: Irfon, 1951.
11. Rompuri Mukhammad Ghiyosiddin. Ghiyos Dictionary. -V.1. -Dushanbe:Writer, 1987.
12. Rompuri Mukhammad Ghiyosiddin. Ghiyos Dictionary. -V.2. - Dushanbe: Writer, 1988.
13. Khuseynov Kh., Shukurova K. The Dictionary of Linguistic Terms. -Dushanbe: Enlightenment, 1983.
14. Sharipova G.F. Phraseological Units in “Cunning Samat”. Synopsis of dissertation aspiring for Candidate's degree: 10.02.22. -Dushanbe:TNU, 2013
15. Sharifova F. Lexical Peculiarities in “Revelation of Mystery” by Khudjviri. -Dushanbe: Irfon, 2011.
Фразеологические сочетания в “Гиёс-ул-лугот”Мухаммада Гиёсиддина Ромпури
Ключевые слова: фразеология, фразеологические сочетания, «Гияс-ул-лугот», структурнологические и семантические особенности, классификация фразеологических структур, Индо-Пакистанский регион
В статье рассматриваются структурно-логические и семантические особенности фразеологических структур в толковом словаре “Гиёс-ул-лугот" Мухаммада Гиёсиддина Ромпури. Авторы, анализируя более 100 фразеологических сочетаний данного словаря, приходят к выводу, что Ромпури уделяет особое внимание интерпретации рассматриваемых сочетаний. В словаре приведены в основном такие сочетания, которые употреблялись в Индо-Пакистанском регионе. Произведена лексико-семантическая и структурно-грамматическая класификация фразеологических сочетаний словаря, что дало возможность определить не только их лексикографические, но и фразеологические особенности.
Phraseological Combinations in Mukhammad Ghiyosiddin Rompuri s “Ghiyos-ul-lugot”
Key words: phraseology, phraseological combinations, “Ghiyos-ul-Lugot”, structural-logical and semantic peculiarities, classification of phraseological structures, Indo-Pakistani region
The article dwells on structural-logical and semantic peculiarities of phraseological structures in the interpretation dictionary “Ghiyos-ul-Lugot” by Mukhammad Ghiyisiddin Rompuri. Having analyzed over 100 phraseological combinations included into the dictionary the author comes to the conclusion that Rompuri pays special attention to the interpretation of the combinations considered. In the dictionary those combinations are mainly adduced which were used in Indo-Pakistani region. The author worked out lexico-semantical and structural-grammatical classification of phraseological combinations registered in the dictionary that enabled him to determine not only its lexicographical specificities, but phraseological ones either.
Роцеъ ба муаллифон:
Кенцаев Солибой, номзади илщои филология, дотсенти Донишго^и давлатии %уцуц, бизнес ва сиёсати Тоцикистон (Чум^урии Тоцикистон, ш. Хуцанд)
Кенцаева Мануче^ра Солибоевна, сармуаллимаи кафедраи забони модари ва усули таълими Коллеци омузгории Донишго^и давлатии Хуцанд ба номи акад. Б. Гафуров (Чум^урии Тоцикистон, ш. Хуцанд)
Сведения об авторах:
Кенджаев Солибой, кандидат филологических наук, доцент Таджикского государственного университета права, бизнеса и политики (Республика Таджикистан, г. Худжанд)
Кенджаева Манучехра Солибоевна, старший преподователь кафедры таджикского языка и методики преподавания педагогического колледжа Худжандского государственного университета им. акад. Б. Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд)
Information of the authors:
Kendjayev Soliboy, Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Tajik State University of Law, Business and Politics (Tajikistan Republic, Khudjand)
Kendjayeva Manuchekhra Saliboyevna, senior teacher of the department of the Tajik Language and Methods of Teaching of the pedagogical colledge under Khudjand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khudjand)
