CC BY
10ЧЫГЫШ ТААНУУНУН МАСЕЛЕЛЕРИ
ВОПРОСЫ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ ISSUES OF ORIENTAL STUDIES
e-ISSN: 1694-8653
№2/2023, 54-63
УДК:
DOI: 10.52754/16948653 2023 2 8
ФЕРГАНА 0P00HY: ЧЕК-АРА ЖАНА ЭТНОГРАФИЯЛЫК ИЛИКТеелеРДеГС
АЙРЫМ КАТАЧЫЛЫКТАР ТУУРАЛУУ
ФЕРГАНСКАЯ ДОЛИНА: О НЕКОТОРЫХ ОШИБКАХ В ПОГРАНИЧНЫХ И ЭТНОГРАФИИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ
FERGHANA VALLEY: ON SOME ERRORS IN FRONTIER AND ETHNOGRAPHIC STUDIES
Халматов К.
Халматов К. Halmatov К.
к.ф.н., доцент, Б.Осмонов атындагы Жалал-Абад мамлекеттик университети
к.ф.н., доцент, Жалал-Абадский государственный университет имени Б.Осмонова Candidate of Philosophical Sciences, Associate Professor, Jalal-Abad State University named after B. Osmonov
фергана ерее^: чек-ара жана этнографиялык иликтеелердегс
АЙРЫМ КАТАЧЫЛЫКТАР ТУУРАЛУУ
Аннотация
Бир топ окумуштуулар тарабынан Фергана врввнYHYн тарыхы изилдееге алынган. Алардын кеп улуттуу врввндYн калкынын саясий, социалдык-экономикалык тарыхы боюнча эмгектери белгилYY. Макалада ошол изилдввлврдYн негизинде Фергана врввнYндв жашаган элдердин социалдык-экономикалык турмушу жана демографиялык абалы тарыхый-этнографиялык аспектиде чагылдырууга аракеттер жасалды.
Ачкыч свздвр: улут, этнос, уруу, этномаданий процесстер, аймак, жиктешуу.
ФЕРГАНСКАЯ ДОЛИНА: О НЕКОТОРЫХ ОШИБКАХ В ПОГРАНИЧНЫ1Х И ЭТНОГРАФИИЧЕСКИХ ИССЛЕДОВАНИЯХ
Аннотация
Ряд ученых изучали историю Ферганской долины. Широко известны их работы по политической, социольно-экономической истории населения многонациональной долины.
В статье предпринята попытка отразить социально-экономической жизни и демографии народов Ферганской долины в историко-этнографическом аспектте на основе исследований различных авторов.
FERGHANA VALLEY: ON SOME ERRORS IN FRONTIER AND ETHNOGRAPHIC STUDIES
Abstract
Many scholars have studied the history of Fergana Valley. Their works on the political, socio-economic history of the population of the multinational valley are widely known. The article attempts to reflect the socio-economic life and demography of the peoples of the Fergana Valley in the historical and ethnographic aspect based on the research of various authors.
Ключевые слова: нация, этнос, племья, Keywords: nation, ethnos, tribes, ethnocultural processes,
этнокультурные процессы, территория, territory, demarcation..
размежование.
Кыргыздардын этникалык тарыхы жана эл болуп калыптанышы кеп кылымдарга созулган процесс. Ал процесс Монголия, Эне-Сай бойлорунан тартып, Памир, Алай жана Сыр-Дарыяга чейинки эбегейсиз аймакты кучагына алган
С.М. Абрамзондун билдирYYCYнде кыргыздар «кыргыз» деген аталыш кездешкен жерлерди жана элдерди гана изилдееге адаттанган. Анын айтымында кыргыз элинин этникалык тарыхын изилдееде кецири аймактарды изилдее керектиги сунуш кылынган. Мисалы: Бабурнаамэде кыргыздар женYнде эч нерсе айтылбайт. Бирок Ферганадан Кашкарга чейинки тоолуу аймактарда кечYп, кеп сандаган топоз, жылкы, койлорду естYPYY менен чарба жYргYЗYп келген, «чакрак», «чогрек» [1.5; 1.6] деп аталган уруулар женYнде сез болот. Орто Азияда кыргыздардан белек эч бир элдин жылкы, кой, топоз естYPYп, аны ездерYHYн негизги кесиби катары эсептеп келген элди билбейбиз. Ушундан улам Фергана, Анжияндан тартып Кашкарга чейинки жерлерди кыргыздар байыртадан мекендеп келген жер, анда жашаган элдердин басымдуу белYГYн кыргыздар же кыргыз уруулары тYЗген деген жыйынтык чыгарсак болот.
Окумуштуу В.Л. Вяткиндин билдирYYCYнде Х1Х-кылымдын аягында Зерафшан ереенYнде, Самаркандда тажиктер да, сарттар да эмес кытай, кыпчак, найман, сарай, кутчу, жYЗ, мангыт уруулары YCтемдYк кылгандыгы айтылат [1.10]. Бирок бул урууларды жарым кечмен езбектер деп атайт.
БелгилYY окумуштуу К.И. Антипина кыргыздарды, айрыкча ичкилик (кыдырша, кыпчак) кыргыздарын Аму-Дарыя, Вахш дарыяларынын бойлорунда, Тажикстан, Ооганстан, Чыгыш Туркестандын аймактарында жашап келишкенин белгилеп, бул пикирин алардын кол енерчYЛYГYHYн енYккендYГY, алар даярдаган буюмдар (жYндYY килемдер) башка уруу, элдердин буюмдарынан езгечеленYп таргандыгы жана Анжиян, Кокон, Маргелан, Скобелев, Чыгыш Туркестан базарларында чоц талапты жаратып келгендиги жана бул буюмдар азырга чейин Эзбекстандын искусство жана тарых музейлеринде сакталып тургандыгы менен далилдеген [1.4].
1926-жылы Орто Азияны райондоштуруу комиссиясынын жетекчиси И.П. Магидовичтин берген темен^ маалыматтары езгече ке^л бурууну талап кылат: «Самарканд, Бухара областынын кээ бир жерлеринде «езбек» деген TYШYHYKTYH езY жок. Кыпчак, найман ж.б. майда уруулук аталыштар болуп, алар бири-бирине ете душман эл. Аларды тынчтыкта кармоо ете кыйын» [1.11].
1994-жылы 22-24-сентябрда Бишкек шаарында «Манас» эпосунун 1000 жылдык маарекесине арналган «Кыргыздар: Борбордук Азиядагы байыркы жана орто кылымдардагы этногенетикалык жана этномаданий процесстер» деп аталган эл аралык илимий конференцияда белгилYY окумуштуу Б.Х. Кармышева езYHYн «Ортозеравшан ереенYндегY «кыргыз» уруусунун езбектери» деп аталган макаласында теменкY статистикалык маалыматтарды берет:
1. 1917-жылкы айыл-чарбалык каттоодо Ортозеравшан ереенYнде отурукташкан езбектердин «кыргыз» уруусу катталып, Каттакоргон уездинде-151, Самаркад уездинде-22 киши болгон. СССР элдеринин уруулук курамын изилдее YЧYн тYЗYЛген атайын комиссия биринчилерин казактарга, ал эми экинчилерин «кокустан келип калгандар» деген графага киргизишкен [1.12]. 1920-жылдагы БYткYЛ Россиялык эл каттоодо болсо, Самарканд
областында кыргыз уруулары болгонуна карабай, каттоо графасына киргизишкен эмес. Эске салчу нерсе, взбек айылдарынын арасында 3 кыштак «кыргыз» аталыш менен аталгандыгы катталган. 1924-жылы Орто Азияны райондоштуруу боюнча иштеген комиссия Зеравшан ереенYHYн Керминин жана Бухар белYмдерYнде-5600, Шахрисабз оазисинде-435 «кыргыз» уруусунун вкYлдврY эскерилген. Каршы чвлдврYндвгY взбектердин «сарай» уруусунун ичинде жашаган «кыргыз-сарай» деген уруу да акыйкатсыздык менен кыргыздардын курамына киргизилген эмес.
2. Менин талаа изилдее иштерим керсеткендей: (1960-70-жылдардагы) Самарканд областында кийинчерээк взбек аталып калган «кыргыз» уруусу вз учурунда маанилYY коомдук салмакты ээлеген; айрыкча ат спорт оюндарында (Купкари-Кек бврYДв) алар экиге бвЛYHYп; «мангыт» жана «кыргыз» таанымал болушкан жана булардын катарын найман, кыпчак, сарай уруулары тYЗгвн.
3. Керминин жана Бухар оазистери боюнча Ф.Д. Люшкевичтин (1976) жана Шахрисабз шаары боюнча Е.М. Пешеровалардын талаа иштеринин жыйынтыктары болсо, бул жерлерде «кыргыз», «учурук» этнонимдери толук бойдон езYHYн этнонимдик белгисин жоготкондугун жана кек-берY оюндарында да мурдагыдай «учуруг», «мангыт», «кыргыз» болуп бвлYHYп аталбастан, «Паст томон» - твмвнкY жана «Юкори - томон» - жогорку болуп белYHYп атала баштаганын тастыктайт.
4. Эзбек элинин 92 уруусуну ичинен аз сандагы «кыргыз» жана «бурут» уруулары алдынкы жана взгвчв (привилегиялуу) оорунду ээлейт [1.12] ».
Бул маалыматтар керсеткендей орус чиновниктери кыргыз, кыпчак ж.б. ошол мезгилде езYнче оозго алынып жYргвн майда кыргыз урууларын (сарай, учурук) атайын официалдуу документтерге тYШYрбвй, кыргыз элинин унутулуп кетишине зор шарт тYЗYп берген. Алардын бул иштеринин ката экенин кийинки жылдардагы Б.Х. Кармышева, Султанов Т.И, Б.А Ахмедов, Ф.Д. Люшкевич ж.б. талаа изилдее иштери далилдеп койду. Орус чировниктери кетирген каталардын айынан, сез болгон аймкатардагы кыргыздар бYГYнкY кYнгв келип, толук атын, этникалык белгилерин унутту. Жогорудагы талаа иштеринин маалыматтары вкмвт тарабынан жYргYЗYлгвн официалдуу каттоо иштерине караганда чыныгы тарыхый реалдуулукту бергендиги керYHYп турат.
Совет бийлигинин улут саясатынын натыйжасында 1924-жылы Орто-Азия чвлквмYндв улуттук мамлекеттYYЛYктвргв бвлYY процессинде бул чвлквмдв жашаган этностордун кызыкчылыктары толук эске алынбай, субьективдYYЛYккв, башаламандыкка жол берилет. Натыйжада байыртадан эле кыргыздар мекендеп келген Самарканд, Анжиян, Наманган, Фергана ереенYHYн квпчYЛYк бвЛYГY Эзбекстандын чегине кирип, ал жерде жашаган кыргыздардын тагдырына терс таасирин тийгизди. Мисалы Анжиян областынын курамына кирип калган Хан-Абад, Жалал-Кудук, Коргон-Твбв, Булак-Башы, Мвнвк ж.б. волосторунун калкынын басымдуу белYГYн кыргыздар тYЗгвн. Анжиян уездиндеги отурукташкан айылдардын жалпы саны 201 кыштак болсо, улуттук езгечелYГYне жараша алар теменде^дей абалда болгон: кыргыздар-138 айыл, взбек жана сарттар-38, орустар-12, тажик-1, тYрк-4, кашкарлык-4, аралаш жашагандар-4 айылды тYЗYшквн [9]. Демек аймактагы калктын улуттук взгвчвЛYГYн эске албай административдик-аймактык бирдиктерге бвЛYY (1924-1927жж) вз учурунда СССРдин курамына кирген Кыргызстан жана Эзбекстандын ортосундагы втв татаал этнотереториялык талаш-тартыштарды пайда кылган. Албетте бул багытта атайын иш алып
барышкан комиссиялар бир топ татаал маселелерди чечYYге аракет кылышкандыктарын белгилее зарыл.
Азыркы коцшу елкелердYн ортосундагы аймактык, чек-аралык талаш маселелерди эске алганда, 1924-жылкы улуттук чек-аралык жиктешYY бир топ катаачылыктар менен ишке ашты. Совет коомунун кийинки мезгилдеринде да улут маселесине анча маани берилбей, мунун натыйжасында жер-жерлерде улуттар аралык конфликттер пайда болду. (мисалы 1990-жылдагы Ош окуясы, Ферганадагы, Молдова, Россиядагы жацжалдар ж.б)
Улуттар аралык мамилелерге этияттык менен мамиле кылып, улуттардын кызыкчылыктарын тец эске алып, камсыз кылбасак, мындай окуялар каалаган мезгилде чыгып кетиши мYмкYндYГYн тарых керсет^.
Октябрь революциясына чейинки падышалык эл каттоо эсеп-кысабы кеп убакта жацылышканын айта кетYY зарыл. Эл каттоо компаниясын орус чиновниктери алып барышып, алар кеп учурларда болжолдуу тYPде, кээде маалыматтарды ез билгениндей эле бере беришчY. Орус чиновниктери гана эмес, кеп учурда аттуу-баштуу орус окумуштуулары, саякатчылары деле кыргыз менен казакты, каракалпак менен кыпчакты, езбек менен башка тYрк элдерин кеп ажырата алчу эмес. Ошондуктан Октябрь революциясына чейинки маалыматтарга ете этияттык менен, салыштырмалуу тYPде кароо талап кылынат.
Россия жана анын чет жакаларында официалдуу эл каттоо биринчи жолу 1897-жылы болгон. Андан кийинки болжолдуу тYPде ар жылы областтык губернаторлордун отчетторунда элдердин саны берилип турган. 1908-1910-жылдары Сенатор Полендин Туркестан крайын толук текшерYY жYргYЗгендYГYне байланыштуу, эл каттоо жYрген. Биз ошол маалыматтарга таянып Фергана челкемYн карап керелY.
ХIХ-кылымдын аягында Фергана беш уездден: Наманган, Анжиян, Маргалац, Кокон, Ош турган. Фергана облусунда 1млн 572 миц 214 адам жашап, анын ичинде 114081 тажик, 14915 кашкарлык, 201597 кыргыз, 7584 кыпчак, 11056 каракалпак, 788989 сарт, 153780 езбек, 261234 тYрк-татар элдери жашаган. Бул жерде окурмандардын эсине сала кетчY нерсе бар. Биринчиси - 1926-жылга чейинки эл каттоолордун баарында азыркы езбек эли «сарт», «езбек» деп эки эл катары берилет. Себеби, ХVI-кылымдын башында Орто Азияга Арал децизинин TYHДYK тарабынан Мухаммед Шейбани (ХVI-кылымдагы Кек ордонун ханы чингизид Эзбек хандын тукуму) менен кошо кечYп келишкен 92 боолуу (92 урук) кечмен езбектер (баары 240360 миц киши) жана жергиликтYY тYрк тилинде (чагатай тили) CYЙлешкен сарт деп аталышчу дыйканчылык, соода, кол енерчYЛYк менен кесип кылган тургундар менен жуурулушуу прцесси ХХ-кылымдын башына чейин бYте элек эле. Бул маалыматты Б. Кармышева да толуктап, XV кылымдын аягында «Дешти-Кыпчак» елкесYнен Шейбани-ханды эрчип, кыпчак, найман, мангыт, конураттар келгенин белгилейт жана аларды тYбY дешти кыпчактардан болгон езбек уруулары деп атайт [1.12]. Кийинчерээк булар орто кылымдарда аттары белгилYY болгон казак, кыргыз, каракалпак, ногой, башкыр элдеринин катарына кирип кеткен [1.1].
Экинчиси - маалыматтарда берилгендей «тYрк-татар элдери» деген графага биздин оюбузча тYрктер, татарлар, башкырлар, карайымдар, лакецтер жана башка майда калктар, ошондой эле тYрк тилде CYЙлешYп, улуту аныкталбагандар, мYмкYн жацылыштык менен езбектер да, кыргыздар да кирип кетсе керек.
Сез кылып жаткан мезгилде Ош жана Анжиян оюздарында (уезд) жашагандар теменкYHY тYЗген. Баары 360267 жана 161640 киши. Кыргыздар 123382 жана 1741, сарттар 321817 жана 571, езбектер 6 жана 17, тYрк-татарлар 662 жана 136447 адам. Кыпчактар Анжиян оюзунда гана 14 киши деп берилген. Кыпчактарды аз санда берилип калышы, аларды кыргыздарга кошсо керек деген ойду пайда кылат. Ал эми езбектердин ете аз санда берилиши да кYмендY туудурат. Ошондой эле Ош оюзундагы кыргыздардын санынын берилиши да тура эмес. Бирок, кантсе да бул официалдуу докуметти ке^лге албай коюууга мYмкYн эмес.
Статистикалык маалыматта кврYHYп тургандай Анжиян оюзунда кыргыздардын саны (1741) сарттардан да (571), взбектерден да (17), же экеенY кошуп эсептегенинен да кешу тYЗген (ХК). Кыргыздардын дагы бир тобу тYрк-татарлардын санына кошулуп калганына шек жок. Кыргыздардын ири уруусу болгон кыпчактардын саны да (14) бир топ талашты пайда кылчуудай. Балким алар толугу менен тYрк-татарларга кошулуп, эсептелген болушу мYмкYн.
Областтын шаарларында бары 267 кыргыз жашаган, анын ичинде 108-Маргалавда, 37-Анжиянда, 74-Кокондо, 48-Наманганда турган. Шаарда жашаган кыпчактарды - шаарда тургандар деген графага бир гана кишинин Анжиянда жашагандыгы берилген[!8].
Ушудан улам революцияга чейинки маалыматтардын калтыстыгы кврYHYп тургандай болуп калды, анткени болгону 1 кыпчактын шаарда жашашы акылга сыйбай турган кврYHYш. Кыпчактардын ар кайсы статистикалык маалыматтарда вЗYнчв берилиши жана квптвгвн саясий окуялардагы алардын ролу, алар езYнче эл катары жашап келген жана алардан бардык тYрк элдери тараган деген Мурад Аджинин пикирине кошулганга тYрткY берип тургандай.
Андан тышкары белгилYY окумуштуулар Х. Б, Кармышева, Г.П. Васильевалардын «XV - кылымдын аягында Орто Азияга Дешти Кыпчак влквCYнвн Шейбани ханды эрчип келгендердин катарына; кыпчактарды, кыргыздарды, найман, коцурат, казак, каракалпактарды киргизиши жана булар кийинчерээк тYрк тилдYY элдердин жана езбектердин катарын тYЗYп калган »[I.7] деген квз караштары да бул элдердин тYпкY жалпылыгынан дарек берип турат.
Статистикалык маалыматтарда эмне YЧYHДYP Ош шаарында 8 гана сарт жана 5 взбек деген маалымат бар. Ошол эле учурда Ошто 32432 тYрк-татарлар тургандыгы айтылат.
1907-жылы даярдалган Фергана облустук статистика комитетинин маалыматтарында шаарда жашаган кыргыздардын жалпы саны 584 кишини тYЗYп, анын ичинде Скобелев шаарында-62, Анжиянда-222, Кокондо-15, Наманганда-7 жана Ошто-271 кыргыз жашаган. Бул маалыматтар кээ бир тарыхчылардын Октябрь революциясына чейин кыргыздар Анжиян, Наманган, Фергана, Кокон, Ташкент шаарларында, ал эле эмес Ош шаарында да бир да кыргыз болгон эмес деген кез караштарын те^нге чыгарат.
Эске сала кетсек, 1990-жылы тарых илимдеринин доктору Р. Шамсутдинов «Кьщыр иштин кесепеттери» деген макаласында байыртадан бери Орто Азия, анын ичинен Фергана калктарынын тамыры бир экендигин, Бухара, Хива жана Кокон хандыктары улуттук эмес, ез ичинде жашаган калктардын баарына тец орток саясий биримдик болгон деген туура ойду айтуу менен бирге, Совет ыцкылабынан кийинки 1924-жылдагы улуттук мамлекеттYYЛYктYн тYЗYЛYШYнв улуттук принциптеги чек-ара жиктешYYлерY туура эмес жYргYЗYЛген, «Эзбекстандан бир катар жерлер Кыргызстанга туура эмес вткврYЛYп жиберилген» деген бYTYм чыгарат. Ошол катаалардын акырындык менен внYГYYCY акыркы жылдардагы
жоболоцдуу окуяларга (Ош коогалацы) алып келди дейт. Ошондуктан 1924-жылы улуттук чек-аралык жиктешYYHY таптакыр жYргYзбей, мурунку административдик биримдикте эле (ТYркестан АССР) калтыруу керек эле деген ойду айтат да, Ош окуясына байланыштуу пикирлерин баяндап, Жалал-Абад жана Сузакты кошуп, Ош облусундагы Эзбек автономиялуу район кылып койсо туура болоор эле деген жыйынтык чыгарат. Агайдын, 1924-жылдагы улуттук чек аралык жиктешYYHYн туура эмес жолдор менен ишке ашырылгандыгы, же аны болтурбай эле Туркестан АССРи бойдон калтыруу керектиги женYндегY пикирлери тарыхый укуктук рамкада алып караганда ез эрки децизчи, бирок Эзбекстандан бир катар жерлер Кыргызстанга етYп калган, Октябрь ыцкылабына чейин кыргыздар Анжиян, Ош, Маргалац, Фергана шаарларында жашаган эмес, Жалал-Абад менен Сузакты кошуп, Ош облусундагы Эзбек автономиялуу районун TYЗYY керек деген бYTYмдерY бир топ талаш-тартыштарды эле эмес, улуттар аралык ынтымакка да доо кетирип, ар TYPДYY тYШYнбеечYЛYктердY, карама-каршылыктарды, акыр аягында болсо улуттар аралык конфликттерди да пайда кыла турган ойлор экендиги керYHYп турат. Тескерисинче, автор эскерген талаш жерлерди пайда кылган туура эмес чечимдер орус бийлиги тарабынан кетирилип, анын натыйжасында болсо, Эзбекстандын жана Кыргызстандын чек-араларында азырга чейин чечилбей келген маселелер пайда болду. Бир топ айыл-кыштактар, болуштуктар 1924-жылы эле эмес, андан кийинки жылдарда (1925, 1926, 1927 ж.ж) кээде Эзбекстанга еткерYЛсе, кээде Кыргызстанга еткерYЛYп берилип турганын архивдик булактар тастыктайт. Мисалы 1925-жыл 27-майдагы ВЦИК тин райондоштуруу боюнча атайын комиссиясынын №8 протоколунда Кыргыз Автономиялуу областынын Жалал-Абад округуна Аим волосун киргизYY женYнде чечим кабыл алынган [П.1; 19-21]. Ал эми 1926-жыл 11-апрелдеги №127 протоколунун б) беренесинде Ханабад волосту Кыргызстанга карап, Фергананын чыгыш чек-арасы Аим, Чимион, Кара-Суу, Курган-Тепа, Джаляль-Кудук, Маняк, Булак-Башы, Аравандын TYHДYK белYГY жана Мархамат волосттору менен аныктала тургандыгы айтылган [П.2]. Ушундай эле документтерде [11.3] Эзбекстандын Ош шаары жана Ош волостуна, Сузак I жана II ге, Араван волостуна, Аим волостуна жана анын TYШTYK белYГYне ж.б. жерлерге койгон дооматтары жана аларга карата алган ВЦИК тин баш тарткан жооптору айтылган. Бирок жогоруда аты аталган аймактар кийинки жылдарда Эзбекстанга еткерYЛYп берилген. Андан ары, ВЦИК СССР дин чек-аралык талаш-тартыштар маселелери боюнча башка документтерде [11.4] Аим волостунун сол жээги, (Кара Дарыянын сол жээги), Кара-Суу, Чимион, Коргон-Тебе, Джаляль-Кудук волосттору Эзбек ССР ине еткерYЛYп берилгендиги, ал эми Ханабад волосту Кыргызстанда калгандыгы женYнде кабар берет. Андан тышкары бул документтердин маалыматы боюнча Кыргызстандын "айрым жерлерде ( Булак Башы, Маняк, Бегеталы Кой-Таш капчыгайы ж.б.) жалац кыргыздар жашай тургандыктары жана ошол жерлерди Кыргызстанга кошуу керектиги" жонунде^ арыздары четке кагылган. Анткени ал аймактарда жалац кыргыздар жашап, тегерегиндеги езбек айылдардын куурчоосунда калган. Андай волостторду жана болуштуктарды Кыргызстанга кайырып берYY райондоштуруу боюнча тYЗYЛген комиссияга бир топ кыйынчылыктарды туудурмак, ошондуктан ушуга окшош кептеген тартыш жерлерди мурдагы абалында калтырууну чечишкен. Ушундай чечимдер ез учурунда кептеген нааразычылыктарды жараткан.
Чек-ара кызматынын кеп жылдар жетектеп жYрген белгилYY С.К. Аламановтун пикиринде мындай нааразычылыктар менен коштолгон талаш маселелердин чыгышына Красновский жетектеген Орто Азия республикаларынын чек-араларын тактоо боюнча
тYЗYЛген СССРдин Эмгек жана коргонуу кецешинин Орто Азиядагы ыйгарым укуктуу вкYЛYHYн (УПОЛСТО) комиссиясы кYнввЛY болгон. Анын айтымында "комиссия Орто Азия аймагына чек-ара талаштарынын тYгвнбвс YPввнYн сээп койгон". Андан тышкары ал эки елкенYн чек-аралары бYГYнкY кYнгв чейин чечилбей, талаш болуп турган маселелердин арбын экенин билдирет.
1926-жылы 25-апрелде бир эле Аим волостунун 9 болуштугу: Кызыл-Токой, Дарабак (Дардак), Тешик-Таш, Корут-Кий, Чангыр-Таш, Ак-Мечит паритеттYY комисиянын чечимине каршы болушуп, Эзбек ССР инен чыгып, Кыргызстанга кирYY жвнYндв РСФСР ЦИК ке арыз каттарын жолдошкон [П.10] (1700 YЙ бYЛвв).
Чек араларды аныктоо жана туура белYштYPYY иштери вз убагында болбогондуктан тарыхтын кийинки этаптарында ар TYPДYY улуттар аралык конфликттер келип чыкты. Айта кетсек документтерде [П.6; П.7; П.8]. 1926-жылдарда взбек жана кыргыздар ортосунда вз-ара мамилелер нормалдашпай жаткандыгы, Ош шаардык кецешинин жумушчуларынын, Эзгвн районунда жашаган уйгурлардын вз алдынча автономияга умтулгандыктары жвнYндв свз болот. 1926-жылдын 2-январдагы Кыргыз обкомунун информациялык отчетунда темен^ сездер айтылат: "Кыргызстандын TYШTYK райондорунда азырга чейин эки улуттун талаш-тартышы сакталат. Мында езбектер эки группага бвЛYнгвн: биринчилери Кыргызстанга, башкалары Эзбекстанга тартылышат" [П.9]. Жыйынтыктап келгенде, татаал
этнотереториялык талаш-тартыштардын натыйжасында Фергана врввнYHYн 50 - взбек, 14 -сарт айылдары Кыргызстанга, 100 гв жакын - кыргыз, 28 - кыпчак, 17 - тYрк, ондогон -каракалпак, курама ж.б. айылдары Эзбекстандын административдик башкаруу аймагына етYп кеткен [1.9]. Кыргызстандын элинин чек-араларды тактоо, кыргыздар мекендеп келген жерлерди Кыргызстанга кошуу женYндегY жогорудагыдай талаптарына совет бийлиги кецул бурган эмес. Кыргыздар байыртадан мекендеп келген жерлери менен коцшулаш Эзбекстандын калкына айланган.
Ошентип, калктын санын азайтып же квбвйтYY тарыхтын бардык мезгилдеринде бурмаланып келингендиги орус чиновниктеринин жергиликтуу Орто Азия элдерин бири-биринен айырмалап билбей берген статистикалык сандарынан жана БYткYЛ союздук эл каттоолордун маалыматтарынан даана кврYHYп турат.
Тарыхый чындык элдин санына же пайызына эмес, бYTYндвй элдин тагдырына жана келечегине, улуттук белгилердин балуулуктугуна жана сыйланышына негизделиши керек. Ушул аспектилерден алып караганда Фергана ереенYHYн тарыхын жацыча иликтвв мезгилдин талабы деп ойлойбуз.
Адабияттар
1. Абрамзон С.М. Вопросы этногенеза киргизов по данным этнографии. /ТКАЭЭ. Т.3. -Фрунзе. : Изд. АН Кир. ССР, 1959. - 31-43.
2. Абрамзон С.М. Этнический состав киргизского населения Северной Киргизии . / ТКАЭЭ, т. 4. - М.: Изд. АН СССР, 1960. - 40-41.
3. 3. Аламанов.С.К. Кыргызстандын мамлекеттик чегарасынын калыптанышы. -Б.: Э. Эберт атындагы фонд, 2005. -75-81.
4. Антипина К.И. Особенности материальной культуры и прикладного искусства южных кыргызов. Фрунзе.: Изд. АН Кир. ССР, 1962.- 67-69, 195.
5. Бабур, Захир-ад-Дин. Бабур-намэ. - Ташкент.: Глав. ред. Энцик, 1948.: 42-43.
6. Кененсариев Т. Тандалган макалалар. - Ош.: ОшМУнун атуулдук енYГYY фонду, 1999. 91-102.(128).
7. Каратаев О. Кыргыз элинин этникалык енYГYYCY. - Бишкек.: КМПУ, 2003.195.
8. Кармышева Б.Х. Узбеки племени "кыргыз" в Среднезеравшанской долине.
9. Происхождение кыргызов. Кыргызы: Этногенетические и этнокультурные
10. процессы в древности и средневековье в Центальной Азии. / Тез. межд.
11. науч.конф. посв. 1000 летию эпоса Манас. 22-24 сен. - Бишкек., 1994. - 41-42.
12. Кененсариев Т. Тандалган макалалар. - Ош.: ОшМУнун атуулдук енYГYY фонду, 1999. -91-102.
13. Койчиев А.К. Национально-территориальное размежевание в Ферганской долине (2030 г.г ХХ века). - Ф., 2001. - 3.
14. Материалы Всероссийских переписей 1920 г. Перепис населения в
15. Туркестанской республике. 4.1, Вып.5. - Ташкент., 1934. - 28-30.
16. Материалы по районированию Средней Азии. Кн. 1, ч. 1. - Т., 1926. - 2.
17. Этнографические изучение узбекского сельского населения. Отв. ред: Г.П.
18. Василева., Б.Х. Кармышева. - М.: Наука, 1969.
19. Кулдышева, Г., & Мирзакаримов, Ф. (2023). Пограничная безопасность в системе национальной безопасности Кыргызской Республики. Вестник Ошского государственного университета. Право, 1(1), 86-96. https://doi.org/10.52754/16948661 2022 1 9. ББК: ОА1ЬРА.
20. Аликулов, Б.М. Кыргыз Республикасынын улуттук мыйзамдарына ылайык мамлекеттин аймагынын укуктук режими / Б. М. Аликулов // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - Уо1. 2, N0. 3. - Р. 272-278. - БО1 10.52754/16947452_2021_2_3_272. - ББ№ АХБЕХЕ.
21. Тобакалов, Ч.Б. Эки тараптуу Кыргыз-Эзбек мамилелерин енYктYPYYHYн негизги багыттары (1991-2000 жж) / Ч. Б. Тобакалов // Вестник Ошского государственного университета. - 2020. - N0. 1-3. - Р. 112-116. - ББ№ JNAWDD.
Архивдик материалдар
1. Партархив ЦК компартии Киргизии Ф.20, Оп. 1, д.114, л. 19 - 19 об -
2. Архивная выписка из пртокола №8 Заседания Президиума Комиссии ВЦИК 27 мая 1925 года. - по районированию.
3. КОМУ ВЦИК, Облплан, по районированию. Копия №3826,12,04,1925 года
4. Архивная выписка из протокола №127 заседания исполнительного комитета советов рабочих, дехканских и Красноармейских депутатов Кара
5. Киргизской Автономной области РСФСР от 11 апреля 1926 года. - по уточнению границ Киргизии с Узбекстаном.
6. Копия протокола № 11 заседания комиссии ЦИК СССР 20 марта 1926 года .Город Самарканд. 1 час дня. - по урегулированию пограничных споров между республиками Средней Азии.( О притензии Узбекстана на г.
7. Ош, Ошскую волость, Сузак 1, Сузак 2 и.др).
8. Копия протокола №13 заседания комиссии ЦИК СССР 25 марта 1926 года. г. Ташкент. - о урегулировании пограничных споров между
9. Киргизстаном и Узбекстаном по Бекабатскому сельскому обшеству и Ханабатской волости.
10. Партархив ЦК компартии Киргизии: Ф - 21, Оп - 2, д - 45, л - 132 -
11. Архивная выписка №2 заседания Президиума ВЦИК советов, рабочих, крестьянских и Красноармейских депутатов. От 3 мая 1927 года. - Доклад паритетной комиссии о взаимных претензиях, касаюшихся территориальных споров между РСФСР и Узбекской ССР.
12. Партархив ЦК компартии Киргизии: Ф - 10, Оп - 2, д - 54, л - 31 - Ошский горсовет претендовал на автономии своих действий.
13. Партархив ЦК компартии Киргизии: Ф - 7, Оп - 1, д - 73, л - 76 - о взаимоотношениях Ошского горсовета и окрисполкома. Горсовет неподчиняет отделам окрисполкома.
14. Центральный партархив ЦК КПСС: Ф - 62, Оп - 1, д - 517, л - 39 - в отчете Ошского окружкома ВКП (б) отмечается притензии на автономию уйгурского населения Узгенского района ( Претендовали насамостоятельный автономный район республиканского подчинения).
15. Партархив ЦК компартии Киргизии: Ф - 7, Оп -1, д - 68, л - 14 - в отчете обкома ВКП (б) от 2 января 1926 года указывается на ряд фактовконфликтов между узбеками киргизами ( Узбеки разделилис на две группы: одна тяготеет к Киргизстану, другая к Узбекстану).
16. ЦТА Киргизской ССР: Ф - 20, Оп - 1, д - 176, л - 98 - 25 апреля 1926 года обисполком Киргизской Автономной Области направил в ЦИК РСФСР заявление уполномоченных 1700 домхозяев семей Ката Могол и Думар
17. Нарынской волости Андижанского уезда Ферганской области Узбекской
18. ССР с просбой о присоединении Киргизии и протест уполномоченных сельских обшеств Аимской волости: 1. Кызыл - Тукайского, 2.
19. Дарабакского (Дардакского), 3. Тешак - Ташского, 4. Корут - Кийского, 5.
20. Чангырташского, 6. Акмечитского, которые были не довольны решением паритетной комиссии передавших их в состав Узбекской ССР.
21. Архивная выписка из протокола №3 заседания президиума ЦИК КАССР от 15марта 1927года. - О границах между КАССР и УзССР.
