CC BY
17'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
ЕЛГЕ ^ЫЗМЕТ ЕТКЕН ИБРАЙЫМ ПАТУЛЛАЕВ (Доретиушилик жолы 1909-1967 жж.)
Д.Алланазаров
Эжинияз атындагы Некие педагогикальщ институты
Annotaciya. Maqolada qo'shiqlari, she'rlari bilan urush yillarida xalqqa xizmat qilishda katta rol o'ynagan Qoraqalpog'istonning xizmat ko'rsatgan artisti Baxs Ibrohim Patullaevning hayoti va ijodi tasvirlangan. Kaljan Begimova, Ayimxan Shamuratova, Japaq Shamuratov, Aytjan Xojhalepesov singari buyuk san'atkorlar bilan birgalikda ular o'zlarining spektakllarini, kontsertlarini ko'chirishdi va ovuldan ovulga borishdi.
Kalit so'zlar. Baxsi, dutor, rol, asbob, sahnadagi chiqish, taniqli kishi.
СЛУЖИТЕЛЬ СТРАНЫ ИБРАЙМ ПАТУЛЛАЕВ (Образовательная карьера 1909-1967)
Д.Алланазаров
Нукусский педагогический институт им.Ажинияза
Аннотация: В статье описывается жизнь и творчество заслуженного артиста Каракалпакстана, бахсы, Ибрагима Патуллаева, сыгравшую большую роль для служения народу в военные годы своими песнями, стихами. Наравне с великими артистами как Цалжан Бегимова, Айымхан Шамуратова, Жапац Шамуратов, Айтжан Хожалепесов из аула в аул передвигаясь ставили свои пьесы, концерты, играли на дударе.
Ключевые слова: Бахсы, дутар, роль, инструмент, выступление на сцене, знаменитость.
MINISTER OF THE COUNTRY IBRAYM PATULLAYEV (Educational career 1909-1967)
D.Allanazarov
Nukus Pedagogical Institute named after Aginhiyaz
Abstract: The article describes the life and work of the honored artist of Karakalpakstan, Bakhs, Ibrahim Patullaev, who played a big role in serving the people in the war years with his songs, poems. Along with great artists like Kalzhan
517
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
Begimova, Ayimkhan Shamuratova, Zhapa Shamuratov, Aytzhan Khozhalepesov, they moved their plays, concerts, and played on the go from aul to aul.
Keywords: Bakhsy, dutar, role, instrument, performance on stage, celebrity.
Ибрайым Патуллаев 1909-жылы Кегейли районы Куйбышев совхозынын, «Шок торацгыл» деген жеринде тууылган. Экеси Пэтулла Сарыбай улы да баксы болган, Мууса баксыныц заманласы, бэлким щэкирти де болганды -деген болжаулар бар. Пэтулла баксы «Ак капшык» деп аталган ашлык жыллары (1913-жыл) Шымбайдан Т0рткYл тэрепке кешип кетеди (хэзирги Елликкала районы Эмир-абад бойларындагы Сары бий ауылларыныц этираплары).
Баласыныц дуутарга, косык айтыуга кызыгыушылыгын сезип Ибрайымга дуутар шертиуди уйретеди хэм соцынан Жуман баксыга шэкирт етип береди. (Жуман Тере улы каракалпакдардыц кыпшак урыуы, сац мурын тийресинен болады. Мууса баксыныц шэкирти, дуутарды сол колы менен шерткени ушын оган халык «Жуман солакай» деп лакаб та койган).
Ибрайым Патуллаев Жуман баксыдан саз шертиуди, дэстанларды уйренип баксы деген атакка ийе болады.
1930-жыллары Эбдираман ©тепов хош хауазыц бар екен, оныц Yстине жаксы сазенде екенсец деп Ибрайым Патуллаевты «Тац нуры» труппасына агза етип алады. Ол жерде Калжан Бегимова, Угыл Зиналиева, ТурдыгYл Есимова, Султан Хамзаев, Жаббарберген Шахмурадов, Курбанбай жырау, Намаз баксы, Койлы Ахметов, Айымхан Шамуратова, соцын-ала Юлдаш Шарипов, Сэдулла Жуманиязов, Жапак Шамуратов, Айтжан Хожалепесовлар менен биргеликте кеп жыллар дауамында, ауылларга егиз арбада кешип-конып сахналастырылган музыкалы тамаша кызыклар керсетип жYрген.[1.]
«Ибрайым Патуллаев - керкем енерди катты CYЙетуFын еди, косык айтып саз шерткенде ауыл жигитлери касынан шыкпайтугын еди. Эсиресе саз шерткенде бармакдары дуутар дэстесине, ондагы нагысларга кутэ суйкимли жарасып туратугын еди. Шерткен сазлары да соган жараса жаксы. Биз ол кисини хYPмет етер едик», - деп жазган Айымхан Шамуратова ез еслеулеринде.
1936-жылы Ибрайым Патуллаев кеп жырау басксылар менен бирге Москвага барып «Не пайда», «Бизиц ел» хэм баска да каракалпак миллий косыкларын хэм намаларын грампластинкаларга жаздырады.
1941-жылы екинши Уатандарлык урыс басланып, ол елди коргауга фронтка атланады. Урыста тамагынан ок тийип, жарадар Ибрайым елге кайтады хэм ез жумысын Республикалык радио комитетиниц сазлар редакциясын бакарыу менен дауам етеди. Ол жерде ези де кеп намаларды бэнтине жеткерип шертип халкымыздыц дыккатына усынып хэм соныц менен
518
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
бирге магнит ленталарына кеплеген халкымыздын CYЙип тынлаган намаларын жазып калдырады.
1957-жылы Жапак Шамуратов, Науырыз Карашаев, Генжебай Тилеумуратовлар менен бирге Ташкентте еткерилген Каракалпакстан мэденият кунлерине езинин шебер аткарыушылык енери менен белсене катнасады.
Сол жылларды еслеп Ибрайым Патуллаев пенен кеп жыл бирге ислескен Базарбай ага Казакбаев былай дейди: - «Радио комиттеттеги ислеген дэуиринде Ибрайым Патуллаев елге атлары таныс болмаган хош хауазлы хэм йошлы сазенде баксыларымызды радиога мирэт етип олардьщ саз хэм косыкларын халыкка жеткериудеги мийнети жудэ айырыкша болды. Талантлы жасларымызды хэм кеплеген ыкласгейлеримизди миллий музыкамыз дегерегине жэмлеп сол багдарда олардын кызыгыушылыгын арттырыуда шаршамады» .[2.]
1967-жылы Ибрайым Патуллаев дуньядан етеди. ©миринин акырына шекем бар кутин, талантын хэм ыкласын сол радио комитетте каракалпак халык намаларын кен жэмээтшиликке пропагандалауга багышлайды. Онын кеп жыллык мийнети бахаланып хYкиметимиз тэрепинен Ибрайым Патуллаевка «Каракалпакстанга мийнети синген артист» атагы бериледи. Бирнешше мэрте ©збекстан хэм Каракалпакстан хукимети тэрепинен «Хурмет жарлыклары» менен сыйлыкланады.
Каракалпак баксышылык мектеплеринин бири болган Акымбет-Мууса мектебинен тэлим алган Жуман баксынын шэкирти Ибрайым Патуллаев езинин аткарыушылык усылы бойынша Муусанын жолына тэн лапыз, сулыу сазлык хэм бэлент ыкласка умтылган баксы болды. Аныгырак токтап айтыуга умтылсак егер, хэр бир аткарыушылык мектебинин езине тэн, кайталанбас оригинал аткарыушылык хэм деретиушилик жоллары болады. Ибрайым Патуллаев бар кутин сол езинин мектебине тэн болган енерли жолларга багышлайды хэм соларды рауажландырып барыуга тырысады. Мине усындай жокары профессионал дэрежеде рауажланган сазендешилик хэм баксышылык енерин езлестирип, халыктын итибарына, алгысына мияссар болыуы, бул элбетте Ибрайым Патуллаевтын ыкласынын хэм мийнетинин жемиси деп ойлаймыз.
Х,эр бир енер устаздан шэкиртке шынжырма-шынжыр етип жасайды хэм рауажланады, сазендешилик хэм баксышылык енери де солар катарлы езинин рауажланыу тарийхына ийе. Усы кез карастан Ибрайым Патуллаевтын жэне бир ислеген хызметлеринин бири, бул бийбаха байлыгымыз болган миллий музыка мийрасымызды дауам ететугын шэкирт таярлап устазлык парызын аткарганлыгында. [3]
519
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN 2181-063X
Мууса баксыдан Жуман баксы, оннан Ибрайым Патуллаев, оныц шэкирти бизиц заманласымыз Сэлменбай ага Садыков устазы хаккында ©з керген билгенлерин сейлеп берип хэм сазларын шертип, косыкларын айткан уакытлары сол дэуирди еслеп кез алдыца келтиресец.
Ибрайым ага Патуллаев «Койма бу зарга» деген косыкты жYДЭ жаксы керип айтатугын еди. «Нызамым», «Ур кетпенди» хэм тагы да баска сол дэуир талабына сай косыкларды да берилип айтатугын еди. Устазым косык айтыу, дуутар шертиу сырларын еринбей уйретти. Эсиресе оц колдыц бармаклары какбакка тиймеуи керек деп тэкирарлайтугын еди. Сонда сес шаукымсыз хэм сулыу шыгады. Намаларды таза хэм анык шертиуге, сол намаларга косык айтылатугын болса сез бенен саздыц унлесип сэйкес келиуине итибар беретугын еди, - дейди Сэлменбай ага ез еслеулеринде. Соцынан Ибрайым Патуллаев шэкирти Сэлменбай Садыковка бахытлы жол тилеп хак патиясын береди. Соннан баслап Сэлменбай ага радиога сазларын косыкларын жаздырады хэм устазы Ибрайым Патуллаевтыц жумысын дауам етип 1982-жылга шекем миллий музыкамызды халкымызга пропагандалап барады, соныц менен бирге Сэлменбай Садыков деретиушилик енери менен де шугылланып бир нешше косыклар хэм сазлар деретеди.[4]
«Каракалпакстан халык баксысы» Сэлменбай Садыковтыц устазы Ибрайым Патуллаевка арнап жазган косыгы Эмир-абад бойларында ойнаган Сол ауылда неше тойлар тойлагын Елди, журтын хэм де халкын ойлаган Жаулар менен ^рес туткан баксысац «Казаяклы» рууынан шыккансац Устазыц Жуманга кеуил жыккансац Баксы енерине берип ыкласты Хауазыц дым кушли болган баксысац «Суу серпер» сазыцды журтым тэн алды «Тарлан» айтылганда халкым тац калды «Не пайда», «Калхалы» жэне «Бес перде»
Тыцлаушыдан мийрим, ыклас, жан алды Дуутар тар тагылып перде кийгенде Нэзик бармакларыц тарга тийгенде «Саз жыгалы» хэуижине мингенде Тыцлаушыны ёшландырган баксысац Радио болды емир- ис орныц Тыцлаушыга калыс, хадал ис кылдыц Не екенин сен билмедиц мыскылдыц
520
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
'Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020
ISSN 2181-063X
Хддал жYрек, хдк ниетли баксысац Устаз курметли дур еки дYньяда Шэкирт дауам етер керсе уяда Мийнетиц калмады сениц заяда Шэкиртиц изицде калган баксысац
«Шоршада» жатырсац кетер басыцды
Елим кекке кетерип тур атыцды
Дуутар намасынан тарттыц бахтыцды
Сазга нэзик жан ендирген баксысац Мени шэкирт етип ерттиц кейнице Маган ыклас койып алдыц зейнице Жумысыцды дауам етип кейницде Пэтияцды берип кеткен баксысац Пэтияцды алып калган баксыман [5]
Эдебиятлар
1. Алланазаров.Д «Алтын мийрас» Некис К-М.У. баспасы 2005 жыл.
2. Алланазаров Д. «Крсьщ айтсам» Гафур Гулом баспасы 2019 жыл.
3. ^азакбаев Базарбайдыц Yй архивиниц материаллары.
4. ^аракалпакстан Радио комитетиниц архив материаллары.
5. Сэлменбай Садыковтыц Yй архивиниц материаллары.
521
HTTP://OAC.DSMI-QF.UZ
