CC BY
31Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
EKONOMETRIK MODELNI DARBUN-UOTSON TESTI YORDAMIDA
TAHLIL QILISH
Fayziyev Rabim Aliqulovich
TDIU f.m.f.n professor Saydullayev Azamat Jo'raqul o'g'li
TDIU tayanch doktorant Telefon: (93) 5570612, (99) 0320342 [email protected]
ANNOTATSIYA
Maqolada Samarqand viloyat tumanlarida 2010-2021 yillarda go'sht ishlab chiqarishning iqtisodiy holati ekonometrik tahlil qilingan. Ozuqa-birligining go 'sht ishlab chiqarishiga ta'siri nazariy-amaliy jihatdan tadqiq qilingan hamda ulardan birining go'sht ishlab chiqarishga ta'siri orasidagi bog'lanish modeli tuzilgan va baholangan.
Kalit so'zlar: lag, taqsimlangan lag, trend, ishlab chiqarish, go'sht ishlab chiqarish, regressiya tenglamasi, tasodifiy omillar, diterminasiya koeffisiyenti.
АННОТАЦИЯ
В статье представлен эконометрический анализ экономической ситуации в производстве мяса в районах Самаркандской области в 2010-2021 годах. В частности, было теоретически-практически изучено влияние комбикормов на производство мяса, и была составлена и спрогнозирована модель связи между воздействием одного из них на производство мяса.
Ключевые слова: лаг, распределенная лаг, тренд, производство, производство мяса, регрессионное уравнение, случайные факторы, коэффициент детерминации.
ABSTRACT
The article presents an econometric analysis of the economic situation in meat production in the districts of the Samarkand region in 2010-2021. In particular, the effect of compound feeds on meat production was theoretically and practically studied, and a model of the relationship between the impact of one of them on meat production was compiled and predicted.
Keywords: lag, distributed lag, trend, production, meat production, regression tag, random factors, ditermination coefficient.
KIRISH
Hozirgi vaqtda dunyo bo'yicha ayrim mamlakatlarning iqtisodiyotlarida tiklanish jarayoni boshlangan bo'lsa, ba'zi davlatlar pandemiya sababli yuzaga
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(3), March, 2023
kelgan iqtisodiy inqirozdan hali ham chiqib keta olganlari yo'q. Global miqyosda davom etayotgan pandemiya hamda iqtisodiy vaziyat bilan bog'liq mavhumliklar saqlanib qolayotgan shunday sharoitida, O'zbekiston iqtisodiyoti o'z vaqtida muvofiqlashtirilgan fiskal va monetar siyosat natijasida 7,4 foiz o'sishni qayd etib, jadal ravishda tiklanishda davom etdi.
O'zbekiston Respublikasida hozirda qishloq xo'jaligi mahsulotlari o'tgan yilga nisbatan 3,6 foizga o'sdi. Bunda, dehqonchilik mahsulotlari hajmi 151,1 trln so'm va chorvachilik mahsulotlari 151,4 trln so'mni tashkil qildi. Jumladan, dehqonchilik mahsulotlaridan 10,9 mln. tn sabzavotlar, 3,3 mln tn kartoshka, 2,3 mln tn poliz, 2,9 mln tn meva va qariyb 3,3 mln tn paxta xomashyosi yetishtirildi. Umumiy chorvachilik mahsulotlari hajmi 151,4 trln. so'mni tashkil qilgan bo'lsa, shundan 97,7 mln so'm go'sht, 39,3 mln so'm sut, 5,9 mln so'm tuxum mahsulotlariga to'g'ri keladi. Umumiy chorvachilik mahsulotlari hajmi 151,4 trln so'mni tashkil qilgan bo'lsa, shundan 97,7 mln so'm go'sht, 39,3 mln so'm sut, 5,9 mln so'm tuxum mahsulotlariga to'g'ri keladi.
Samarqand viloyatida chorvachilik mahsulotlari hozirda shoxli qoramollar 105,3 foizga (1554,1 ming boshni tashkil qildi), shu jumladan sigirlar 108,6 foizga (682,8 ming bosh), qo'y va echkilar 103,8 foizga (2369,1 ming bosh), otlar 107,1 foizga (25557 bosh) va parrandalar 116,9 foizga (13045,4 ming boshga) o'sdi. Barcha hududlarda chorvachilik mahsulotlari (go'sht, sut, tuxum) ishlab chiqarishning o'sishi asosan dehqon va fermer xo'jaliklari hisobiga bo'lib, go'sht ishlab chiqarish umumiy hajmida ularning ulushi 84,2 va 12,0 foizni, sut ishlab chiqarishda 93,5 va 6,3 foizni, tuxum ishlab chiqarishda 40,3 va 29,0 foizni tashkil etdi.
Dehqon (aholining shaxsiy yordamchi) xo'jaliklarida yirik shoxli qoramollarning ulushi 94,6 foizni, fermer xo'jaliklarida esa 4,7 foizni, shu jumladan, sigirlar mos ravishda 95,8 va 4,1 foizni, qo'y va echkilar 90,5 va 5,5 foizni, otlar 88,4 va 10,4 foizni, parrandalar 42,5 va 28,9 foizni tashkil etdi. 2018 yilning yanvar-dekabrida barcha toifadagi xo'jaliklarda tirik vazn hisobida 290,9 ming tonna go'sht (2017 yilning yanvar-dekabriga nisbatan 110,7 foizga ko'p), 1272,9 ming tonna sut (102,6 foizga ko'p), 1535,2 mln dona tuxum (128,1 foizga ko'p) ishlab chiqarildi.
Dastlabki ma'lumotlar sifatida Samarqand viloyatining dehqon fermer xo'jaliklari o'ch yil bo'yicha go'sht ishlab chiqarish miqdorining o'zgarishini ko'rib chiqamiz.
Dehqonchilik mahsulotlarining o'sish dinamikasiga ko'ra, sabzavot yetishtirish 3,0 foizga, meva mahsulotlari 8,5 foizga, paxta xomashyosi 6,2 foizga oshdi. Undan tashqari, don mahsulotlari o'sish darajasi 1,2 foizga kamaygan va go'sht mahsulotlari
Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784
educational, natural and social sciences www.oriens.uz
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(3), March, 2023
yetishtirish 2020-yildagidan 4,1 foizga oshgan. Meva va rezavorlar o'sish darajasi 2020-yilda 2,2 foiz, 2021 yilda esa 1,4 foizga tushdi. Sut mahsulotlari 2,5 foiz yillik o'sish darajasini ko'rsatdi1.
MAVZUGA OID ADABIYOTLAR TAHLILI.
Iqtisodiyotda ishlab chiqarishni rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy, moliyaviy va boshqaruv mexanizmlarini takomillashtirish hamda qishloq xo'jalik mahsulotlari, xususan go'sht va sut mahsulotlari ishlab chiqarish haqida bir qator mahalliy va chet el olimlari tomonidan ilmiy-tekshirish va ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. va boshqa olimlarning ilmiy tadqiqot ishlari muhim ahamiyat ega va go'sht va sut mahsulotlarining iqtisodiyotdagi tutgan o'rni va ularni optimallashtirish masalalari bo'yicha tadqiqot ishlari olib borishgan. Respublikamiz olimlari va boshqa iqtisodchi olimlarimiz tomonidan sanoat va qishloq xo'jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni ekonometrik va iqtisodiy-matematik modellashtirish hamda prognozlashtirish masalalari bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borishgan. Hozirgi paytdagi jadal islohotlar va global iqtisodiy vaziyat mazkur yo'nalishda yangicha usul va vositalarni joriy etish kabi masalalarni muhim vazifa qilib qo'ymoqda.
Tadqiqot metodologiyasi. Ilmiy abstraksiya, kuzatish, qiyoslash, korrelyasion-regression tahlil va Almon usuliga asoslangan.
TAHLIL VA NATIJALAR.
Samarqand viloyatining ishlab chiqarish xo'jaliklari o'n ikki yil bo'yicha go'sht ishlab chiqarish va unga ta'sir etuvchi omillar 1-jadvalda keltirilgan.
1-jadval. Samarqand viloyatida 2010-2021 yillarda go'sht ishlab chiqarish ko'rsatkichlari
yillar go'sht ishlab chiqarish, tonna, y Ozuqa birligi uchun qilingan xarajatlar, ming so'mda, x
2010 146545 20000
2011 151380 20000
2012 156658 20000
2013 164037 25000
2014 171610 25000
2015 179835 25000
2016 189106 30000
Y36eKHCTOH PecnyönHKacH Monua Ba3HpnurH. 2021ÖHn aKyHH 6yÖHHa MaKpoH^THCogHH KypcaTKuroap
mapx,H.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
2017 185725 30000
2018 178883 35000
2019 195799 35000
2020 202345 43000
2021 Q4 202345 26700
Darbun-Uatson mezoni bo'yicha avtokorrelyasiya mavjudligi yoki mavjud emasligini tekshirish uchun qoldiqlarning avtokorrelyasiyasi tekshiriladi. Avtokorrelyasiyaning mavjudligi bir necha qadamlarda tekshiriladi. Tekshirish 0-4 oraliq bo'yicha bir nechta qismlarda tekshiriladi.
2-iadval
0 Musbat avtokorrelyasiya DW 1 Aniqmaslik sohasi DW2 Abtokorrelyasiya mavjud emas 4-DW2 Aniqmaslik sohasi 4-DW1 Manfiy avtokorreyasiya 4
1-qadam. Darbin-Uatson formulasi
DW = ■t=2
- e )2
-, (i)
n t=1
X
bo'yicha hisoblashlarni amalga oshiramiz. DW ning qiymatlari 0-4 oraliqqa tegishli bo'lishi mumkin.
2-qadam. Yordamchi jadval tuzib DW ni aniqlaymiz. 3-jadval
n
n et etA2 et-et-i (et-et-i)A2
1 -8,245008627 67,98017 - -
2 39,02957851 1523,308 47,27459 2234,886589
3 -18,16662559 330,0263 -57,1962 3271,405762
4 -24,95094898 622,5499 -6,78432 46,02704388
5 17,26472763 298,0708 42,21568 1782,163351
6 10,42149371 108,6075 -6,84323 46,82985044
7 14,28420015 204,0384 3,862706 14,92050099
8 0,931229973 0,867189 -13,353 178,3018125
9 -28,81365541 830,2267 -29,7449 884,7582065
10 0,049051023 0,002406 28,86271 833,0558227
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
11 -2,872565935 8,251635 -2,92162 8,535845651
13 1,06852354 1,141743 3,941089 15,53218625
Yig'indi 3995,071 9316,416971
3-jadval ma'lumotlariga ko'ra
9316,42 ... DW ==-= 2,33 ekanligi kelib chiqdi.
3995,07
Ilovadagi Darbun-Uatson jadvalida kuzatishlar soni 12 ta va parametrlar soni 1 ta ekaligidan DWi=0,971 ; DW2=1,32; 4- DW2=2b68 ; 4- DWi=3,029 nuqtalarni aniqladik. Bu ma'lumotlar asosida quyidagi 1-chizmani yasaymiz:
Darbun-Uatson mezon asosida tuzilgan oraliqlar 4-jadval
CÖ
X
Ui
CÖ
.Ey
'53
CÖ
iy
T3
!-h !-h
o M o
-M
Ja
DW1
cö XI
o
M
M
"m CÖ
s
Ci
'S
DW2
CÖ
.Ei
'53 eö
Jy
!-h !-h
O M o
-M
JL
eö
S
(U
-a
¥
4-DW2
CÖ
O
M
*ô3
CÖ
s
ci
'S
4-DW1
CÖ
.Ei
eö ïy
(U t
o ^
o
-M
£
ïy «
n CÖ
0,971
1,32
2,33
2,68
3,029
1-chizma. Darbun-Uatson mezon asosida tuzilgan ora
iqlar
Darbun-Uatson mezon asosida tuzilgan oraliqlarga ko'ra avtokorrelyasiya mavjud emas.
Demak, diterminasiya koeffîsiyenti shuni ko'rsatib turibdiki, ishlab chiqarishning 96 % variasiyasi ozuqa miqdori bilan, 4 % ga variasiyasi boshqa omillar bilan o'zaro aloqa bog'lagan.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Ushbu modelning tahlili shuni ko'rsatadiki, hozirgi vaqtda ozuqa birligining 1% ga o'sishi 4 yil ichida o'rtacha ishlab chiqarilgan mahsulot (4,91+1,9 +0,28+0,58)= 7,67 %, ya'ni deyarli 8% nisbatan o'sishiga olib keldi.
Nisbiy regressiya koeffisiyentlarini aniqlaymiz:
491
ß = -491 = 0,64
1,9
0,28
0,58
ß = = 0,24 ; ß = 0,036 ; ß = 0,075
7,67 ' ' 2 7,67 ' ' 3 7,67 4 7,67
Omilning natijaga ta'sirining deyarli yarmi 1 yillik kechikish bilan amalga oshirildi 0,5, bundan tashqari, ushbu ta'sirning 20% darhol amalga oshirildi, ya'ni o'rtacha kechikish taxminan 1 lagga teng.
4
0
4
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences
SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7
3(3), March, 2023
Ushbu modeldagi o'rtacha lag quyidagicha bo'ldi:
L = 1- 0,64 + 2 • 0,24 + 3 • 0,036 + 4 • 0,075 = 1,53.
An'anaviy usuldan foydalanib ushbu natijaga ega bo'lganmiz:
y = 80019,58 + 4,91xf +1,88x^ + 0,28xt_2 + 0,58xf_3 va R = 0,9496 ekanligidan
regressiya tenglamasi muhim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Berkinov B.B. Ekonometrika. O'quv qo'llanma. Toshkent.: "Fan va texnologiya", 2015,164 bet.
2. Shodiyev T.Sh., Xakimov T.X. va boshqalar. Ekonometrika. O'quv qo'llanma. Toshkent. 2007 yil.
3. Damodar Gujarati EKONOMETRICS by Example 175 Fifth Avenue, New York, NY 10010. ISBN 978-0-230-29039-6
4. Kuvayskova, Yuliya Yevgenyevna. Ekonometrika : uchebnoye posobiye / Yu. Ye. Kuvayskova. - Ulyanovsk : UlGTU, 2017. - 166 s.
5. Abdulahadovich, R. S. (2021). ISSUES ON ANALYSING PRODUCTION PROCESSES BY USING PRACTICAL ECONOMETRIC MODEL. International journal of trends in commerce and economics, 11(1).
6. Nematovich, R. A. (2022). ECONOMETRIC ANALYSIS OF PRODUCTION BY GERMAN METHOD. European Journal of Interdisciplinary Research and Development, 3, 153-157.
