CC BY
7[
кенчыгыш
КАМА АРЪЯГЫ
РАЙОННАРЫНДА
ЖЫЕННАР
Татарстан Республикасы Фэннэр академиясе каршындагы Г. Ибра-hимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас Yзэгенец Г. Йосыпов фондында татар халкыныц ^ыен-нары тарихына багышланган чыганак саклана. Чыганак, хат рэвешендэ, 1948 елньщ 11 июлендэ сатирик язучы Рэхимов Кэшиф Вэлиэхмэт улы тарафыннан язылган, hэм Гарун Йосыповка* атап ^ибэрелгэн.
К. В. Рэхимов (1905/1906**-1989) Азнакай районы Бэйрэкэ авылын-да (хэзерге Ютазы районы) туган. Бэйрэкэ мэдрэсэсендэ белем ала, аннан соц Казанда югары уку йортын тэмамлый. Урынсыз онытыл-ган Yзенчэлекле сатирик язучы, шэхес культы корбаны ул. Беренче шигырьлэре, хикэялэре 1925-1926 елларда «Авыл яшьлэре» журналы битлэрендэ денья курган***, ике китап авторы («Тозсызлар», 1932; «Шатлыклы кез», 1933). 1927 елдан партия члены. Азнакайныц колхоз яшьлэре мэктэбендэ укыткан. 1934 елныц 20 июнендэ кулга алынган hэм биш елга ирегеннэн мэхрYм шугэ хекем ителгэн. 1957 елныц 7 февралендэ реабилитациялэнгэн1.
Кэшиф Рэхимов туган авылы Бэйрэкэдэ яшэп, туган якны ейрэнYгэ зур елеш керткэн, татар халкы йолаларын барлау, авыл тарихын ейрэну белэн шегыльлэнгэн. 1980-1989 елларда Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм тарих институтыныц елкэн фэнни хезмэткэре, хэзерге кендэ филология фэннэре докторы, профессор М. И. Эхмэт^анов аныц белэн экспедиция вакытында танышып, элемтэдэ торган. 1997 елгы археографик экспедиция вакытында М. И. Эхмэт^анов
* Йосыпов Гарун Вэли улы (1914-1968) — тюрколог, этнограф.
фф ___ __у—
Терле чыганакларда туу турындагы белешмэ терлечэ KYрсэтелгэн.
*** 1925-1926 елларда басылган хезмэтлэре: «Безнец бакчаларда таллар Yсэ, сезнец бакчаларда ни Yсэ», «Кэрэкэшле яшьлэре» (шигырьлэр), «Элеккеге заман белэн хэзерге заман», «Баерга уйлаганда», «Сеннэт» (хикэялэр), «Иске тормыштан туйгач» (такмаза) h. б.
299
К. В. Рэхимовныц Г. В. Йосыповка язган хаты. ТР ФА Г. Ибраhuмов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц Язма hэм музыкаль мирас узэге, 72 ф, 1 тасв., 627 сакл. ., 2, 8 кгз.
язучыньщ шэхси архивын гаилэсеннэн алып, Г. Ибраhимов исемендэге Тел, эдэбият hэм сэнгать институтыныц мирасханэсенэ тапшыра. Бугенге кендэ шэхси архив 172 фонд номерын тэшкил
300
итэ, тасвирланмаган. Килэчэктэ аныц эшчэнлеге белэн кызыксынучы-лар табылыр дип ышанып калабыз.
Ж^ыеннар XX гасырныц 30нчы елларына кадэр Yткэрелгэннэр. Алар авыл ху^алыгы эшлэре — 494Y беткэч, печэнгэ, урак уруга тешкэнче уздырылган. Бер теркем авыллар башлап ^ибэрэ, икенчелэре дэвам итэ. Уздыру вакыты традицион була.
Казан арты якларында ^ыен бэйрэме YткэрY турында шактый тулы мэгълYматларны революциягэ кадэрге тикшеренYчелэр — К. Ф. Фукс, П. А. Шино, А. Дудкин, Я. Д. Коблов, Е. А. Малов хезмэтлэрендэ куреп була2. 1967 елда татар халкыныц этнографиясенэ багышлан-ган зур ^лэмле монография басылып чыкты. Анда татар ^ыенна-рына багышланган сэхифэлэр дэ урын алган3. Ж^ыен бэйрэмнэренец тарихы XX гасырныц 70нче елларыннан соц татар этнографиясендэ предмет буларак ейрэнелэ башланды. ХХ гасырныц ахырында фольк-лорчы Р. М. Мехэммэт^анов, этнограф Р. К. Уразманова, тел белгече
H. Б. Борhанова hэм башкалар тарафыннан ейрэнелде. ^псанлы фэнни экспедициялэр нэти^эсендэ саллы гына хезмэтлэр бастырылды4.
Бу елкэдэ археограф М. И. Эхмэт^ановныц да хезмэтлэрен искэ алырга кирэк. «ТYгэрэк уен» журналы битлэрендэ «Ж^ыеннар турында нилэр белэбез?» дигэн зур гына мэкалэсе басылып чыкты5. М. И. Эхмэт^анов Y3 язмасында Казан арты, Татарстан Республика-сыныц Тау ягы дип аталып йергэн Яшел Yзэн авылларында уздырыла торган ^ыеннарныц вариантларын китерэ.
Без шул теманы дэвам итеп кенчыгыш Кама аръягы районнарын-да уздырыла торган ^ыеннар турында язылган чыганакны тэкъдим итэбез*. Язмада ^ыеннарныц тарихы, уздырылу тэртибе, географиясе ачык кYренэ.
* Текст басмага Ya^crn^ кертмичэ бирелэ.
ИСКЭРМЭЛЭР:
I. Книга памяти Республики Татарстан. [Электронный ресурс]. — Режим доступа: http://
lists.memo.ru/d28/f16.htm.
2. Фукс К. Казанские татары в статистическом и этнографическом отношениях. - Казань, 1844. - 131 с.; Шино П. А. Волжские татары // Современник. - 1860. - № 6-7; Дудкин А. Джиен у татар Казанского уезда // Северный вестник. - 1890. - № 8. -Отд. II. - С. 26-30; Коблов Я. Д. О татарских мусульманских праздниках. - Казань, 1907. - 42 с.; Малов Е. А. Миссионерство среди мухаммедан и крещеных татар. - Казань, 1892. - 462 с.
3. Татары Среднего Поволжья и Приуралья. - М., 1967. - 537 с.
4. Мехэммэт^анов Р. М. Башкортстан Ык буе татарларыныц йола и^аты: (Календарь поэзия). - Уфа, 1982. - 72 б.; Уразманова Р. К. Татар халкыныц йолалары hэм бэйрэмнэре. - Казан, 1982. - 144 б.; Уразманова Р. К. Обряды и праздники татар Поволжья и Урала (Годовой цикл. XIX — начало ХХ вв.). Историко-этнографиче-ский атлас татарского народа. - Казань, 2001. - 198 с.; Борhанова Н. Б. О системе народного праздника Джиен у казанских татар: (Исследование и приложение) // Исследования по исторической диалектологии татарского языка. - Казань, 1982. -Вып. 2. - С. 20-66.
5. Эхмэт^анов М. И. Ж^ыеннар турында нилэр белэбез? // ТYгэрэк уен. - 2014. - № 3. -
Б. 12-16; № 4. - Б. 32-35.
К. В. Рэхимовнын, Г. В. Иосыповка кенчыгыш Кама аръягы районнарында Yткэрелэ торган ж;ыеннар турында язылган хатыннан езек
«Тэкэ жыены»
[...] Ютазы районындагы Уруссу авылыннан 2-2,5 к[ило]м[етр] кеньякта Йота-зы елгасы буендагы матур болынлыкта hэр елны «Тэкэ ^ыены» исемендэ ^ыен була иде.
Бу ^ыенга кYбесенчэ авыл яшьлэре 40-50 километрлардан, хэтта аннан да ерак-лардан тройкалар ^игеп*, дугаларга кыцгыраулар (колокол) тагып, мичэY атларына** hэртерле яулыклар тагып, гармонь уйнап-^ырлап килэлэр. «Тэкэ ^ыенына» бару ечен яшьлэр яз башыннан хэзерлэнэ башлыйлар. ^ыенга барачак атларны алдан тэрбия-лилэр, яхшы сбруйлар хэзерлилэр hэм бигрэк тэ кеймэле арба*** булдырырга тырыша-лар. Ж^ыенга яшьлэр группа-группа булып баралар. Ьэр группаныц Yзенэ гармоньчысы (борындарак**** курайчы, скрипкэчесе, думбырачысы), башлап ^ырлаучысы булу э^э]-миятле санала. Шуныц ечен быелгы ^ыенга кемнэр-кемнэр белэн, нинди атлар ^игеп бару турында алдан кайгыртыла иде.
^ыенга кYбенсенчэ татарлар бара; рус, чуаш, мордвалар ^ыенга килсэлэр дэ гади базарга яки ярмарка[га] килгэн кебек кенэ килэлэр hэм ^ыенны «бестолковый праздника» дип атыйлар иде.
«Тэкэ ^ыенында» Сабан туендагы кебек керэш, йегереш hэм башка ярышлар бул-мый. Монда фэкать бию, ^ырлау, группалап гармоньга кушылып ^ырлап, атка утырып яки ^эяY йерY, бер кенлек столовойларда сыйлану hэм ейдэ калганнарга бYлэккэ кон-фет-прянник, лимон, эфлисун, кэ^э мегезе***** чиклэвек яки башка фрукталар сатып алып кайту максаты гына курелэ иде.
Тарихи ЯГы******
«Тэкэ ^ыены» тышкы яктан эллэ ни зур э^э]миятле булмаса да hэм анда ба-руныц зур генаh булуы турында муллаларныц езлексез Yгетлэп торуына карамас-тан авыл халкы ^ир общиналары аны эh[э]миятле тарихи бер бэйрэм итеп, ^п эшлэрне шуцар бэйли иде. Мэсэлэн, «Тэкэ ^ыены» ^итми торып яшь тэкэлэр су-елмый. «Тэкэ ^ыены» Yтми торып, пар серергэ чыгарга берэYнец дэ хакы юк. Эгэр дэ берэр кеше ^ыенга кадэр пар серергэ чыкса, аны кырдан кыйнап кайтаралар. «Тэкэ ^ыены» Yтми торып чалгы кYтэреп яки арбага [чалгы] салып кырга, болын-га чыгу тыела; кунак чакырышу ^эйге сезонда фэкать «Тэкэ ^ыены» уцае белэн генэ булырга мемкин h. б.
Борынрак (картлар сейлэве буенча) кешелэр «Тэкэ ^ыенына» тэкэлэр алып барып, шунда суеп ашап, кымыз эчеп, курай уйнап, ^ырлап-биеп кYцел ача торган булганнар, соцга таба гына аракы кебек каты исерткечлэр сату башланган.
«Тэкэ ^ыенына» чама белэн алганда 40 000-60 000 чамасы кеше ^ыела торган бул-ган.
Яца киемнэр «Тэкэ ^ыенына» киеп бару ечен тегелгэннэр, балалар туу яки килен тешерYлэр, эh[э]миятле даталар шушы кен белэн билгелэнэлэр. Мэсэлэн: «Олы улым
* Тройка — бер экипажга жигелгэн еч ат (биредэ hэм алга таба Х. Баhаветдинова искэрмэлэре).
** МичэY аты — янга жигелгэн ат.
*** Кеймэле арба — дурт тэгэрмэчле, ресорларга утыртылган ябык арба (экипаж).
**** Т"1
**** Борындарак — борынгы заманнарда.
***** тл
Кэ^э мегезе — кэ^э мегезенэ ошатып ясалган камыр азыгы.
****** "Г"! 1 '
Биредэ hэм алга таба аскы сызык документагыча бирелэ.
302
"Така жыеныннан" кайткач, бер атнадан туды», «кече кызым "Така жыенына" бер атна кала туган иде», «"Така жыены" чорында килен 6улып тeшкэн иде», кебек жeмлалаp иmетелеп кена тора иде. «Така жыенына» бармый калу яшьлэр eчен зур xypлык, а урта яmьлаpдаге ирлар бик телап баралар, картларныц да кубраге бара иде анда.
«Така жыенына» баргач иц элек атларны тугарып болынга жибаралар яки ашар-ларына салып арбага байлилар, а арбалар урам-урам итеп тартип белан тезелалар, тарталар югары кутареп байланалар, уз арбацнан aдamмac яки аны эзлап табу eчен тарта очларына тepле кеmе тepле билге куя: яулык эла, яки берар колга утыртып куя. Алай да арбасыннан aдaшып йepYчелаp еm була иде. «Така жыенына» xазеpге Ютазы, Бeгелма, Азнакай, Баулы, Тымытык, БАССРныц Туймазы, Балабай, xэттa БYЗдак, Шаран районнарыннан, xэзеpге Кyйбыmев eлкаcенец кайбер авылларын-нан килалар иде.
«Така жыены» 17 сагать сугып* бер ай угкач, урып-жыю бamлaныp алдыннан була иде (печан чабу алдыннан).
Хаты[н]-кызлар бу жыенга элек (революцияга кадар) бармыйлар иде. Факать рево-люциядан соц гына бу жыенга xaтын-кызлap да бара торган булды. (1929-1930 елларга кадар).
«Така жыены» xaтын-кыз арасында да байрам итела. Ж^ыеннан кайтучылар узларе-нец семьяларына жыен булакларе алып кайталар, жыен булакларе белан чай-эчу eчен дyc-иmлаpне чaкыpыmy икенче ганне да давам ита.
Хатын кызлар «Така жыенына» кадар киндер сугу (киндер туку), жеп эрлау Цам] б[amкa] эmлаpен бетерерга тиеmлаp. «Така жыены» узгач мондый эшлэр белан шeгельлэнY ярамаган**.
«Така жыенына» мулла-мунтагай, гомуман pyxaнилap hам аларныц балалары бармыйлар, шакертлар бармыйлар иде. Революцияга кадар буржуаз матбугатта бу жыен-нарны бетеру кираклек турында агитация алып барган, «Шура» журналы, «Вакыт» га-зетасында бу xa^a макалалар язылган.
Борынрак, патша xeкYмэте да жыенны тыярга чамалап караган. Ул план барып чыкмагач, бу xaлык байрамен «эчу исереклек бэйрэменэ» аверелдерерга тырышкан булырга кирак. Ж^ыенда исерекларнец жыелып сугышу фактлары, уч алышулар, xаттa утерешлар да була иде. Лэкин патша xeкYмате жыенда сугышучыларга, xyлигaннapгa карата чара курми иде. «Така жыенында» xyлигaнлык ясап йepYчелэp биграк Эпсалам авылы яшьлэре була иде.
«Нажар жыены»
«Нажар жыены» кулам ягыннан да эЦэ]миятле, популярлыгы ягыннан да «Така жыены» кадар ук зур куламда булмаган. Ул xэзеpге Яца Каразирек авылыннан*** 1-2 километр тeньяктapaк Ык eченделаpе**** арасында утрауда матур болынлыкта язгы кыр эшларе беткач та ясала торган булган. «Нажар жыенына» xэзеpге Ютазы, Азнакай, Тымытык районнарыннан, БАССРныц Туймазы, Бакалы районнарыннан килалар иде.
«Нажар жыенын» башта Нажар исемле кеше оештырган*****. «Нажар жыены» «Така жыеныннан» анда кызларныц куп баруы белан аерыла. Кызлар бу жыенга Ык буеннан тeче юа (жуа) (тeче кыр суганы) ^ыюны максат итеп куеп баралар иде. Teче юа алып кайтып аны балаларга, картларга eлэшY була иде. Якын тира авыл-
* Документта шулай.
** Тэкэ жыеныныц вак детальлэрен тагын да ныграк eËp3K3cc бар эле (К. В. Рэммов искэрмэсе).
*** Хэзерге Башкортстан Республикасындагы авыл.
Документта шулаи.
***** Р. M. Mexэммэтжaнов фикеренчэ «Нажар жыены» Эгерже районындагы Нажар авылы исеменнэн алынган.
303
ларныц кызлары 6у ^ыенга грyппa-грyппa 6улып агыла торганнар иде. «На^ар ^ыены» 6у тира халкы eчен бер ^нлек куцел aчy, гyлянье 6улып тора иде. «На^ар ^ыенына» хазерлек та «Така ^ыенына» хазерлек кебек ук. На^арга кадар язгы эшларне тамaмлay eчен тырышыла иде, факать карабодайны гына «На^ар[дан|» кайткач чачY мeмкин иде.
«Уба жыены»
«Уба ^ыены» элеке Кызыл[ъ]яр авылы ^иренда, хазерге Уба поселогы янында Ык бyендaгы мaтyр болынлыкта бyлгaн*.
«KYKT3K3 жыены»
Хазерге Тымытык районы Куктака авылы тирасенда, Ык бyендa була иде. «KYктака ^ыенына» хазерге Тымытык, Азнакай, Мeслим, БАССРныц Бакалы районнарыннан килалар иде.
«Така ^ыены» яшь такалар сyеп aшay белан башланган. «На^ар ^ыены» тeче юа ^ыюга байланган.
Халыкларныц aрaлaшyынa тел, гореф-гадатларнец якынлaшyынa 6у ^ыеннарныц куп файдасы тиган бyлыргa кирак. «Така ^ыеныннан» кайткач, анда ишеткан ^ыр-ларны, яца кeйларне, биюларне теге яки 6у авылдан килган гармончы, скрипкаче, кyрaйчы, ^ырчылар тyрындa бик тамлап сeйли торганнар иде. Авыл яшьларе ара-сында «Така ^ыен[ын]нан», «На^ардан» отып кайткан яца кeйлар, ^ырлар ^ырлана башлый иде.
10/IV-11/VI [19]48 ел. (Имза). [...]
ТР ФА Г. Ибрahимов исемендаге Тел, адабият hам сангать институтыныц Язма hам музыкаль мирас узаге, 72 ф., 1 тасв., 627 сакл. бер., 3-8 кгз.
Публикацияне Халидэ Баhавeтдинова
азерладе
* Бу жъен безнец авылга ерак булганлыктан вак детальлэрен хэзергэ тикшерэ алмадым (К. Б. Рахимов искэрмэсе).
304
Кенчыгыш KAMA APЪЯГЫ PAЙOИИAPЫИДA ^blEHHAP
