103DVIGATELNING TASHQI TEZLIK XARAKTERISTIKASINI HISOBLASH
USULLARI
Tolib Ilxom o'g'li Dusanov
Jizzax Politexnika instituti assistenti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola texnika oliy ta'lim muassasalarida "Avtomobillar konstruktsiyasi" fanini o'qitishda dvigatelning tashqi tezlik xarakteristikasini qurish avtomobil sohasida ta'lim oluvchi talabalar uchun sodda va tushunarli usulda bajarilgan. Ushbu usuldan foydalanish orqali fan bo'yicha loyihalash konstruktorlik masalalarini bajarishda, fanni o'qitish jarayonida samarali natijalarga erishish mumkin.
Kalit so'zlar: avtomobil, dvigatel, g'ildirak, shina, to'la massa, burovchi moment, quvvat, tirsakli val, aylanishlar chastotasi, transmissiyaning foydali ish koeffitsienti, suyrilik koeffitsienti, g'ildirashga qarshilik koeffitsienti.
METHODS FOR CALCULATING THE EXTERNAL SPEED CHARACTERISTICS OF THE ENGINE
ABSTRACT
This article describes the construction of the external speed characteristics of the engine when teaching the subject "construction of cars" in technical universities in a simple and understandable form for students studying in the automotive industry. Using this method, you can achieve effective results in the learning process and solving design problems in the subject.
Keywords: Car, engine, wheel, tire, gross weight, torque, power, crankshaft, rotation speed, transmission efficiency, streamlining coefficient, rolling resistance coefficient.
KIRISH
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 18 martdagi "Jizzax maxsus iqtisodiy zonasini barpo etish to'g'risida" gi PF-4516-sonli Farmonini hamda, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Transport sohasida davlat boshqaruv tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2019 yil 1 fevraldagi PF-5647-son Farmoni,
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
434
"O'zbekiston Respublikasi Transport vazirligi faoliyatini tashkil etish to'g'risida" 2019 yil 1 fevraldagi PQ-4143-son qarori, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Oliy ma'lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida" 2017 yil 27 iyuldagi PQ-3151-soni qarori va shunga o'xshash bir qator qaror va farmonlar Resublikamizda transport sohasini jadal rivojlanishiga asos bo'lmoqda.
Bugungi kunga kelib avtomobil transporti kundalik hayotimizning ajralmas qismiga aylandi desak, mubolag'a bo'lmaydi. Respublikamizda avtomobil sanoatining jadal rivojlanib bormoqda. Endilikdagi vazifa avtomobil sohasida etuk mutaxassislarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishdan iboratdir.
Avtomobillarning zamonaviy konstruktsiyalari konkret ekspluatatsiya sharoitlariga avtomatik mostlashish imkoniyati bilan yuqori ishonchlilikka ega. Ekspluatatsiyada yuk avtomobillarining konstruktiv potentsialidan foydalanish darajasi tahlili ularni takomillashtirish bo'yicha katta zahira borligini ko'rsatadi.
Avtotransport korxonalarining rivojlanishi, hozirgi zamon texnikasi va iqtisodiyoti taraqqiyoti mutaxassislir faoliyati doirasini kengaytiradi, qabul qilinadigan qarorlarni asoslashga va ularning iqtisodiy, ijtimoiy va texnik oqibatlarini baholashga bo'lgan talablarni oshiradi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti rahbarligida ishlab chiqilgan «O'zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi» mamlakatimizda ta'lim tizimining rivojlanishining asosiy g'oyalari mazkur tadqiqotga ilmiy metodologik asos bo'ldi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Oliy ta'lim muassasalari talabalarining tadqiqotchilik faoliyatiga tayyorlash bo'yicha I.Asqarov [17], O.Adilov [3, 4, 18, 19] va mustaqil tadqiqotchilar B.Begmatov [2, 5, 6, 7, 8, 10, 14, 15], I.Umirov [11, 20, 21, 22] va A.Ernazarovlar [9] talabalarning texnik ijodkorlik faoliyatini rivojlantirish va ularda kasbiy kompetentsiyalarni rivojlantirish bo'yicha tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar.
Ta'lim tizimini isloh qilish, o'quv fanlari mazmunini boyitish, o'qitishda ilg'or texnologiyalarni joriy qilish, ta'lim va ishlab chiqarish korxonalarining hamkorligini ta'minlash, mutaxassis kadrlarni zamonaviy bilimlar bilan qurollantirish va ularning bandligini ta'minlash masalalari soha olimlari tomonidan atroflicha o'rganilgan. Rivojlanish omili ko'p jihatdan kadrlarning aqliy salohiyati va mehnat qobiliyati ko'nikmalariga bog'liq bo'lib, ular ishlab chiqarishda o'sish sur'atlarini belgilab berayotgan bir paytda bu
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
435
boradagi tadqiqotlar o'z yo'nalishi va tarmog'ini kengaytirib borishi kuzatilmoqda. NATIJALAR
Avtomobilning asosiy og'irligi va geometrik parametrlarini tanlash uni loyihalashning birinchi bosqichi hisrblanadi. Ushbu bosqichda avtomobilning texnik xarakteristikasi tahlil qilish asosida avtomobilning og'irligi, geometrik o'ichamlari, kompanovkasi va boshqa paremetrlari, dvigatel va transmissiyaning tashqi tezlik xarakteristikasi quriladi. Bu parametrlar avtomobilning to'liq massasi ma, o'qlar soni va massaning o'qlarga taqsimlanishi, shina o'lchamlari, transmissiyaning foydali ish koeffitsienti t]tr, suyrilik koeffitsienti ^ larni o'z ichiga oladi.
Avtomobilning to'la massasi quyidagi formula yordamida aniqlanadi: -yengil avtomobillar uchun
ma = mm + m0 • n + mb • n = 969 + 75 • 5 +10 • 5 = 1394
bu yerda mv - avtomobilning yuklangan massasi;
m0 - odam massasi, hisoblashlar uchun o'rtacha 75 kg qabul qilinadi; n - avtomobil salonidagi o'rinlar soni, haydovchi bilan; mb - yuk massasi, yengil avtomobil haydovchisi va yo'lovchilari uchun 10 kg, yuk avtomobili haydovchisi va yo'lovchilari uchun 5 kg qabul qilingan. Prototip sifatida qabul qilingan mahalliy va xorijiy avtomobillarning ayrim modellarining qisqacha texnik xarakteristikalari adabiyotlar ro'yhatida keltirilgan [3]. Shinalarning turlari va o'lchamlari bitta g'ildirakka tushuvchi og'irlikka qarab belgilanadi (kurs ishini bajarayotganda avtomobil texnik xarakteristikasidan shinalarning tipi va geometrik o'lchamlarini olish mumkin).
Hisob-kitoblar uchun yo'lning jami qarshilik koeffitsienti y taxminan quyidagi formula bilan aniqlanadi: -yengil avtomobillar uchun:
¥ = f + 0,46 • 10-6 • = 0,015 + 0,46 • 10-6 • 1632 = 0,02722
bu yerda f - g'ildirashga qarshilik koeffitsienti, yengil avtomobillar uchun f0 = 0,015 ; vmax - avtomobilning maksimal tezligi, km/soat.
H • c2
Suyrilik koeffitsienti kb (—— ) avtomobil va kuzov turiga bog'liq bo'lib,
M
yengil avtomobillar uchun 0,15-0,35 oralig'ida olinadi.
Avtomobil old yuzi (m ) quyidagi formula bilan aniqlanadi:
F = a • B • H = 0,78 • 1,662 • 1,393 = 1,80583
February, 2022
https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal
bu yerda a - maydonni to'ldirish koeffitsienti ( a = 0,78 - 0,8 - yengil avtomobillar
uchun);
B - avtomobil eni;
H - avtomobil balandligi.
Transmissiyaning foydali ish koeffitsenti rr kuch uzatmasining konstruktsiyasiga bog'liq. Hisob ishlarini bajarish uchun r ning qiymati quyidagicha olinadi: yengil avtomobillar uchun r = 0,90 - 0,95.
G'ildirash radiusi quyidagicha aniqlanadi:
1) rc -statik radius: normal og'irlik kuchi bilan yuklangan, qo'zg'almas g'ildirak markazidan yo'l sathiga bo'lgan masofa;
Avtomobil g'ildiragining statik radiusi quyidagicha aniqlanadi:
rc = 0,0254 • - + — ■ — ■Am c 2 1000 100
- shinaning radial deformatsiya koeffitsienti.
Âm = 080 + 0,85 radial shinalar uchun;
Âm = 085 + 0,90 diagnal shinalar uchun;
r = 0,0254 •14 + -185 • — • 0,83 = 0,26993 c 2 1000 100
MUHOKAMA
Dvigatel xarakteristikalarini tanlash. Dvigatel quvvati (kVt) quiydagi formula bilan topiladi:
N =■
3,6r
3
GaWVmx +
12,96
•10-
bu yerda Ga = ma • g - avtomobilning to'la og'irligi, N; y - yo'lning jami qarshilik koeffitsienti; v^ - avtomobilning eng katta harakat tezligi, km/soat;
kh - suyrilik koeffitsienti,
H • c1
M
F = aBH - avtomobilning old yuzi (mideli), m .
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
1
3
437
N =■
1
f
3,6 • 0,92
1394 • 9,81 • 0,02722 -163 +
0,22 • 1,80583 • 163 12,96
•10-3 = 58,40328
y
Dvigatel parametrlari haqida to'liq ma'lumot olish uchun tashqi tezlik xarakteristikasidan foydalaniladi. Tashqi tezlik xarakteristikasi dvigatel quvvati Ne va burovchi moment Me ning tirsakli val aylanishlar chastotasi n (ayl/min) yoki burchak tezligi o ga (s-1) bog'liqlik grafigi hisoblanadi.
Dvigatel quvvati Ne ning tirsakli val aylanishlar chastotasi n ga bog'liqligi N = f (n) S.R.Leyderman empirik formulasi yordamida quyidagicha hisoblanadi:
N.. = N
a
+ b
f \2 n
V nN y
- c
f y
n
V nN y
V nN y
bu yerda nN - dvigatel maksimal quvvatiga mos keluvchi tirsakli valning naminal naminal aylanishlar chastotasi, ayl/min; n - joriy vaqtdagi tirsakli val aylanishlar chastotasi; a, b, c - dvigatel turiga bog'liq bo'lgan empirik koeffitsient, quyidagi jadvaldan tanlanadi (1-jadval).
1-jadval
Koeffitsientlar Dvigatel
Karbyuratorli Dizel
To'g'ridan-to'g'ri Oldi kamerali Uyurma hosil qiluvchi kamerali
a 1 0,5 0,7 0,6
v 1 1,5 1,3 1,4
s 1 1 1 1
Tashqi tezlik xarakteristikasini hisoblashda tirsakli valning minimal aylanishlar chastotasi n^n ning qiymatlari qabul qilish uchun quyidagilar tavsiya etiladi: nmn = 700 - 900 ayl/min -benzinli dvigatellar uchun;
Dvigatel maksimal quvvatiga mos keluvchi tirsakli val aylanishlar chastotasi nN 2-jadvaldan tanlanadi.
Dvigatel burovchi momenti bilan tirsakli val aylanishlar chastotasining bog'liqlik M = f (n) grafigi qurishda quyidagi formuladan topiladi:
, N
Ma = 9,554 403 —e
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
438
2-jadval
Dvigatel tirsakli valining nominal aylanishlar chastotasi
Dvigatel turi nN, ayl/min
Yengil avtomobil dvigatellari 5200-5600
Avigatel quvvatining tirsakli val aylanishlar chastotasiga bog'liqlik N = f (n) grafigi qiymatlari karbyuratorli va dizel dvigatellari uchun (1.7) formula yordamida hisoblanadi va grafigi quriladi. Burovchi moment bilan tirsakli val aylanishlar chastotasining bog'liqligi Me = f (n) grafigi karbyuratorli va dizel dvigatellari uchun (1.8) formula yordamida hisoblangan ma'lumotlar asosida quriladi.
Hisob natijalari 3-jadvalga umumlashtiriladi, bu yerda a tirsakli valning
burchak tezligi. Grafikni yuqori aniqlikda olish uchun hisoblashlar soni 10 tadan kam bo'lmasligi kerak.
3-jadval
Dvigatelning tashqi tezlik xarakteristikasi hisobi natijalari
n ning joriy qiymatlari, ayl/min nmin nN n max
900 1500 2100 2700 3300 3900 4500 5100 5700
Nt, kVt 11,08581 19,47777 28,11008 36,50205 44,17299 50,64221 55,42904 58,05278 58,03275
M t, Nm 117,68201 124,06044 127,88749 129,16318 127,88749 124,06044 117,68201 108,75221 97,27104
3-jadval ma'lumotlari asosida Ne = f (n) va Me = f (n) (yoki Ne = f (a) va M = f (a) ) grafiklari quriladi, bundan maksimal quvvatga mos keladigan aylanishlar soni aniqlanadi, hamda maksimal burovchi momentga mos keluvchi tirsakli val aylanishlar soni (yoki tirsakli valning burchak tezligi) ni aniqlash mumkin.
® ©
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
©
o1
439
DVIGATELNING TASHQI TEZLIK XARAKTERISTIKASI
140,00000 120,00000 100,00000
80,00000
a
и
160,00000 40,00000 20,00000 0,00000
70,00000
60,00000
50,00000
40,00000 a
30,§0000 20,00000 10,00000 0,00000
900 1500 2100 2700 3300 3900 4500 5100 5700 Burovchi moment > Dvigatel quvvati
1-rasm. Dvigatelning tashqi tezlik xarakteristikasi
Transmissiya hisoblashlarini bajarishning keyingi bosqichlari uchun maksimal burovchi moment Mmax tanlanadi.
XULOSA
Xulosa o'rnida shuni takidlash joizki mutaxassislar tayyorlash sifatini ta'minlashda, talabalarning fan bo'yicha qiziqishlarini oshirishda, texnika oliy ta'lim muassasalari tarkibidagi avtomobil sohasiga oid ta'lim yo'nalishi talabalarini o'qitishda ichki yonuv dvigatellari texnik xarakteristikasi o'rganish zarur. Ushbu maqolada ichki yonuv dvigatellari texnik xarakteristikasi qurish talabalar va foydalanuvchilar uchun sodda tushunarli tarzda yoritib berilgan. Fan bo'yicha talabalarning bilim, malaka va ko'nikmalarni shakllantirishda foydalanish mumkin.
REFERENCES
1. Узбекистон Республикаси Президенти ^арори «Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини оширишда иктисодиёт сохалари ва тармокдарининг иштирокини янада кенгайтириш чора-тадбирлари тугрисида» 27.07.2017 й., П^-3151, Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2017 й., 30-сон, 729-модда.
2. Бегматов, Б. Я., & Хдккулов, Б. А. (2020). Кафолат даврида автомобилларнинг техник холатини текшириш. Academic
research in educational sciences, (3).
February, 2022 Multidisciplinary Scientific Journal
440
3. Karimovich, A. A., & Abdukarimovich, U. B. (2021). Method of ensuring traffic safety on slippery roads.
4. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Абдурахманов, М. М. (2021). Анализ существующих работ, посвященных проблемам экологии автомобильного транспорта. Вестник науки, 2(2), 74-82.
5. Бегматов, Б. Я. (2020). Техника олий таълим муассасаларида талаба амалиёти тадкики. Academic research in educational sciences, (3).
6. Бегматов, Б. Я., & Хдмрокулова, Ш. П. (2021). Ички ёнув двигател деталларини курум босишини текшириш. Academic research in educational sciences, 2(1).
7. Бегматов, Б. Я., & угли Холиков, Д. Р. (2021). Автотранспорт корхоналари мисолида автомобиллар техник холатининг харакат хавфсизлигига таъсирини бахолаш. Academic research in educational sciences, 2(1).
8. Бегматов, Б., & Эшонкулов, М. (2021). Иссик иклим шароитида автомобил двигателларининг ишлаш хусусиятларини аниклаш усуллари тахлили. Academic research in educational sciences, 2(2).
9. Эрназаров, А. А. (2019). Необходимость применения систем автоматизированного проектирования при обучении студентов инженерных специальностей высших учебных заведений. Вестник науки, 1(11), 20-26.
10. Бахриддин Бегматов (2021). Техника олий таълим муассасалари талабаларининг касбий мослашиш жараёнини амалиётнинг ахамияти. Academic research in educational sciences, 2 (10), 932-938.
11. Нуруллаев, У., Умиров, И., & Исоков, Г. (2021). Методика определения деталей, критических по надежности автомобилей. Academic research in educational sciences, 2(5), 678-684.
12. Mansurovna, M. L., & Eshquvvatovich, I. S. (2021). Study of the influence of operating factors of a vehicle on accident by the method of expert evaluation. Journal of Academic Research and Trends in Educational Sciences, 1(1), 10-17.
13. Хамракулов, Ё. М., & Абдукаримов, Ш. У. (2022). Норматив на капитальный и текущий ремонт карьерных автосамосвалов. вестник науки Учредители: Индивидуальный предприниматель Рассказова Любовь Федоровна, 1(1), 141-146.
14. Адилов, О. К., Кулмурадов, Д. И., & Бегматов, Б. Я. (2014). Переходные характеристики машины при скачкообразном повороте
рулевого колеса. Молодой ученый, (20), 101-104.
https://t.me/ares uz
Multidisciplinary Scientific Journal
February, 2022
15. Бегматов, Б., Хдккулов, Б., & Хдккулов, К. (2020). Транспорт воситаларини синаш усуллари тахлили. Academic research in educational sciences, (3), 67-73.
16. Курбонова, б. К., Авлаев, О. А. У., & Абдукаримов, Ш. У. У. (2021). Ташиш жараёнида автомобилларнинг эксплуатацион хусусиятини бахолаш. Academic research in educational sciences, 2(12), 548-555.
17. Baxtiyorovich, A. I., & Ogli, R. U. F. (2021). Yengil avtomobillarda yoqilgi sarfini kamaytirish usullari. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(1).
18. Адилов, О. К., Умиров, И. И. У., & Барноев, Л. (2020). Транспортни хавфсиз бошкариш курсаткичларини бахолаш. Academic research in educational sciences,(1).
19. Адилов, О. К., Умиров, И. И., & Уразов, Б. А. (2020). Методика определения деталей, критических по надежности автомобилей. Academic research in educational sciences, (1), 109-113.
20. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. (2020). Улучшения эксплуатационных показателей двигателей газобаллонных автомобилей. Academic research in educational sciences, (3).
21. Нуруллаев, У. А., & Умиров, И. И. У. (2020). Создание программных средств автоматизированной информационной системы транспортных предприятий. Academic research in educational sciences,(1).
22. Умиров, И. И. У., & Хамракулов, Ё. М. (2020). Автомобиллардан чикаётган газсимон чикиндиларнинг атмосферага аралашиши. Academic research in educational sciences, (1).
https://t.me/ares uz
Multidisciplinary Scientific Journal
February, 2022
