CC BY
0Dutor cholgusida ansambl ijrochiligi va konsert dasturi
Umida Musurmon qizi Baxtiyorova Navoiy davlat universiteti
Annotatsiya: Xalq cholg'ulari uzoq o'tmishda paydo bo'lganligi haqida juda ko'p ma'lumotlar to'plangan. Ma'lumotlarga qaraganda dastlabki musiqa cholg'ulari eramizdan ancha oldin dunyoga kelgan, deb taxmin qilinadi. Musiqachilikda dastlab urma zarbli cholg'ular paydo bo'lganligi ko'p manbalarda qayd qilingan. Bu, haqiqatga to'g'ri keladi, albatta. Chunki, eng qadimgi mehnat qo'shiqlari ishning ritmik tuzilishi bilan bevosita bog'liq bo'lgan. Kishilar turmush tarzining o'zgarib borishi, madaniy qarashlarning bir muncha rivojlanib borishi, mehnatga bo'lgan munosobatning ijobiylashib borishi natijasida boshqa cholg'ularni paydo bo'lishiga olib keladi. Ijrochilar soniga qarab (ikki yoki undan ortiq) ansambl duet, trio (terzetto), kvartet, kvintet, sextet, sepet, oktet, nonet, desimet, undesimet yoki duodecimet (sonlarning lotincha nomlariga ko'ra) deb ataladi.
Kalit so'zlar: dutor cholgusi, ansambl, musiqachilik, musiqa asbobi, ritmik tuzilish, puflama cholg'u asboblari, puflama cholg'ular, torli asboblar
Еnsеmblе реrfоrmаncе аnd cоncеrt рrоgrаm оn thе
instrumеnt оf Dutоr
Umida Musurmon kizi Bakhtiyorova Navoi State University
Аbstrаct: А lot of information has been collected about the origin of folk instruments in the distant past. Аccording to the data, it is assumed that the first musical instruments came to the world long before our era. It is recorded in many sources that percussion instruments first appeared in music. This is true, of course. Because the oldest labor songs were directly related to the rhythmic structure of work. Аs a result of changes in people's lifestyles, a certain development of cultural views, and a positive attitude towards work, other instruments appear. Depending on the number of performers (two or more), the ensemble is called a duet, trio (terzetto), quartet, quintet, sextet, septet, octet, nonet, decimet, undecimet or duodecimet (based on the Latin names of the numbers).
Kеуwоrds: dutor instrument, ensemble, musicianship, musical instrument, rhythmic structure, wind instruments, wind instruments, stringed instruments
Ijrochilar soniga qarab (ikki yoki undan ortiq) ansambl duet, trio (terzetto), kvartet, kvintet, sextet, sepet, oktet, nonet, desimet, undesimet yoki duodecimet (sonlarning lotincha nomlariga ko'ra) deb ataladi.
Odatda, mumtoz musiqadan meros bo'lib qolgan an'anaga ko'ra, ikki ishtirokchidan iborat guruh duet, uch kishidan iborat - trio, to'rt nafardan - kvartet, besh kishidan iborat - kvintet, olti kishidan iborat - sekset, yetti nafardan iborat - sepet deb ataladi, sakkizdan - oktet, to'qqiztadan - nonet va ko'proq ishtirokchilardan -ansambl yoki orkestr.
Uzoq ajdodlarimizning birinchi va asosiy musiqa asbobi inson tanasi edi. Oyoqlar, qo'llar va ovoz nafaqat yirtqichlardan qochish yoki aksincha, ov qilish, balki qarsak chalish, oyoqlarni terga urgan holda tovush chiqarish yoki musht bilan ko'kragiga urish va dahshatli qichqiriq qilish uchun kerak edi. Bizning tanamiz bugungi kungacha musiqaning ajralmas qismidir: musiqachilar barmoqlari bilan torlarni bosib ovoz hosil qiladi, nog'oralarni taqillatadi va karnay chaladi. Insonning cholg'u asbobini qanday chalayotganidan kelib chiqib, ular urma zarbli, puflama va torli cholg'ularga bo'linadi. Barabanlar urib chalinadi. Shamol Puflama cholg'u asboblari puflab chalinadi, torli asboblar esa yoki tirnab, yoki mediatr yordamida urib chalinadi.
Barabanga o'xshagan urma sozlar birinchi bo'lib paydo bo'ldi. Qadimgi odamlar nafaqat qo'lni qo'lda urib musiqiy ritm chiqarganlar, balki, quruq meva qobig'ida yoki hayvonning cho'zilgan terisida qo'l bilan urish mumkinligini tushunishgan. Hindiston xalqi yog'ochdan baraban yasagan. Qadimgi mayyaliklar esa maymun teri pardalarini ichi bo'sh daraxtga cho'zishgan. Barabanlar yordamida uzoq ajdodlarimiz sehr-jodu qilishga harakat qilishdi, masalan, yomg'irni chaqirishdi. Afrika qabilalari bir-birlariga xabarlarni yetkazish uchun baraban chalishdi.
Barabanni turli yo'llar bilan chalishni o'rgangan qadimgi odamlar puflama asboblarini yaratishgan. Ovoz hosil qilish uchun dastlab qamishni, ichi bo'sh suyaklar va shoxlardan foydalanib puflab musiqiy ovoz chiqarganlar. Keyin ular havo trubkadan boshqacha chiqishi uchun bir nechta teshik qo'shishga qaror qilishdi. Ma'lum bo'lishicha, bu teshiklarni yopilsa va ochilsa, ovoz o'zgarishi ma'lum bo'ldi. Eng qadimgi puflama cholg'usi 35-40 ming yil avval nay bo'lgan hozirgi nayning birinchi ko'rinishi hisoblanadi. U tulpor qanotining suyagidan yasalgan.
Dutor cholgusi esa cho'ponlarning musiqa asboblari hisoblanadi. Chunki u birinchidan yengil, olib yurish uchun qulay musiqa asbobidir. Dutor deb nomlanishining sababi esa uning 2 tordan iborat ekanligidadir.
Qadimgi odamlarda gitara yoki skripka kabi torli asboblar ham bo'lgan. Birinchi gitara kamon ekanligiga ishonishadi (u uzoq vaqt oldin, taxminan 60 ming yil oldin ixtiro qilingan). Ba'zi bir g'oyibona ovchi o'lja izlashdan chalg'ib, kamon tori yulinganda tovush chiqarayotganini payqadi. Keyin kamonga yana bir nechta qatorlar qo'shildi - qisqaroq va uzunroq qilinishi natijasida arfa paydo bo'ldi. Shuning uchun
arfa va lira torli asboblarning eng qadimiysi hisoblanadi. Árxeologlar qazib oigan eski arfalardan biri 4500 yoshda! Agar siz torlar yaqinida ichi bo'sh narsalarni, masalan, quritilgan qovoqni qo'ysangiz, unda torlarning jarangi yanada qiziqarli eshitiladi. Gitaralar, balalaykalar, skripkalar va violonchellar shunday pay do bo'ldi.
Musiqa san'ati insoniyatning ma'naviy boyligi, asriy qadriyatlarini namoyon etuvchi mezonlardan biri sifatida ardoqlanib kelinadi. Xususan, milliy musiqiy cholg'ularda ham har bir xalqning uzoq yillar mobaynida shakllanib kelgan rangbarang an'analari o'z aksini topadi. Shunday ekan cholg'ularni insoniyat ma'naviyatining bir bo'lagi sifatida o'rganib, tadqiq va targ'ib etish eng dolzarb masalalardan biri desak xato bo'lmaydi. Tanbur, dutor, chang, nay, gijjak, rubob kabi xilma-xil milliy cholg'ularimiz o'ziga xos tuzilish va tarixga ega bo'lib, ayniqsa, bu cholg'ular orasida dutor cholg'usi nozik va mayin nola va qochirimlarga ega ekanligi hamda xonaki sharoitlarda ijro etishga moyilligi bilan ajralib turadi.
Xalqimiz, xususan yosh avlodni maqom san'ati bilan keng tanishtirish orqali ularda milliy ozlikni anglash tuygusi, yuksak badiiy-estetik did va tafakkurni kamol toptirish masalalari maqsad qilib qoyilgan. Haqiqatdan ham yosh avlod tarbiyasida maqomlarimizning, mumtoz musiqaning roli juda katta. Musiqaga oshufta qalbdan hech qachon yomonlik chiqmaydi. Bu fanda isbotini topgan. Yana qarorda mumtoz musiqa merosimiz namunalarini notaga olish, mavjud yozuvlarni takomillashtirish va amaliyotga joriy etish nazarda tutilgan. Sha borada ushbu oquv qollanmada ozbek xalq kuylari, bundan oldin notaga tushirilmagan namnalar, shashmaqomning cholg'u bolimidagi bazi-bir kuylar va nasr bolimining bazi turkumlari dutor cholgusiga moslab notalashtirildi.
Qoida tariqasida, kamera ansambliga ikkidan o'ngacha musiqachilar kiradi, kamdan-kam hollarda. Tarixan ayrim kamera ansambllarining kanonik cholg'u kompozitsiyalari, masalan, fortepiano triosi, torli kvartet, fortepiano kvinteti va boshqalar rivojlangan.
Dirijyor (fransuzcha diriger - boshqarish, boshqarmoq, rahbarlik qilmoq) -ansambl (orkestr, xor, opera va boshqalar) musiqasini o'rganish va ijro etish boshlig'i. Ansambl sinfi fan sifatida o'qitilishi jarayonida quyidagilar amalga oshiriladi: -cholg'u musiqasini, an'anaviy, o'zbek va jahon kompozitorlari ijodiga xos katta va kichik shakllardagi turli janrlardagi musiqiy asarlarni jamoaviy ijrochilik qoidalarini uyg'unlashtirgan holda yuqori darajada bajarish; - cholg'uda yuksak ijrochilik texnika san'atini mukammal va chuqur o'zlashtirish. - cholg'uni avaylash, asrash va hamisha soz holatida saqlash. - jamoaviy ijrochilikda bir-birini eshitish qobilyatini yanada izchillik bilan oshirish. Talabalar fanning vazifalarini chuqur tushunib oliashalri, musiqiy meros namunalarni puxta o'zlashtirib borishlari jarayonida o'zbek xalq cholg'u asboblarining tuzilishi, sozlanishi, diapazoni, badiiy va texnik imkoniyatlari, rangbarang ijro usullari haqida aniq tasavvurga ega bo'lishlari zarur. Faqat xalq
cholg'u va ulardan tuzilgan an'anaviy va aralash ansambllar hamda ularning ijro xusussiyatlarini o'rganish bilan chegaralanmay, balki birinchi darslardanoq boshqa xalqlarning turli ansambllari, butun dunyoga keng tarqalgan boshqa cholg'ular haqida ham kerakli bilamlarni olishlari talab etiladi.
O'zbek xalq cholg'u asboblari va ularda ijro etish hozirgi davrda ham xalqimizning musiqa madaniyati hayotida muhim o'rin tutib kelmoqda. Cholg'u asboblarida ijro etish san'atini har tomonlama rivojlantirib borilshi xalqning musiqa madaniyatini o'stirish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Cholg'u asboblarida ijro etishni yangi bosqichlarga ko'tarish o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib birinchi navbatda, shaklan va mazmunan turli ansambllarni tashkil etish imkonini kengaytiradi. Ikkinchidan esa, ko'p ovozli ijro san'ati - o'zbek xalq cholg'u asboblari orkestri faoliyatini rivojlantirish imkonini ham hosil qiladi.
Ansambl birgalikda ijro etish ma'nosini bildiradi. Oddiy qilib aytganda ansanbl o'ziga xos ko'rinish, shakl, ijrochilar to'dasibi. Uning tarkibiga kiruvchi har bir sozanda-ijrochi alohida dunyoqarash, mahorat, saviyaga ega. Ijrochini kamolot sari intilishi uchun musiqiy asarlarni mohiyatini g'oyaviy va badiiy idrok etishi, o'z mahorati bilan cheklanib qolmay jamoadagi boshqa ijrochilarni ham qalban his etishi, o'rni kelganda jaomoaga yordam beruvch, o'zaro hamkorlikda yondashib muhim vazifalarni bajarib borishi tarkibning eng asosiy vazifalaridandir Ansambl o'z tarkibidagi ijrochilar soniga qarab turlicha ataladi. Masalan, ikki ijrochdan iborat bo'lsa - duet, tarkibida uch ijrochini biriktirgan bo'lsa - trio, to'rt ijrochi bo'lsa - kvartet, besh ijrochi - kvintet, olti ijrochi - sekstet, etti ijrojisini o'zida biriktirgan bo'lsa - septet, sakkiz ijrochisiga ega bo'lsa - oktet deb aytiladi.
O'zbekiston radiosi qoshida atoqli musiqiyshunos olim, akademik Yu.Rajabiy tomonidan 1927 yilda tashkil etilgan unison ansambli cholg'u ijrochiligi rivoji uchun muhim ahamiyat kasb etgan. Bu jamoa ijrochilari keyinchalik D.Zokirov nomidagi xalq cholg'u asboblari orkestrini asosini tashkil etgan. Shu o'rinda ta'kidlab o'tish joizki, ansambl tashkil etilganining dastlabki kunlaridan e'tiboran unig tarkibidan usta Usmon Zuparov tomonidan takomillashtirib yasalgan dutor va g'ijjak bas hamda tanbur cholg'ulari o'rin olgan. Lekin bu cholg'ular o'zining tuzilish hajmini kattaligi sababli 1934 yilga kelib ansambl tarkibidan chiqariladi. Ansambl jamoasi I.Hamzin rahbarligida mashg'ulotlar o'tkazishi, konsertlar berishi bilan birga nota savodxonligini ham o'rganib boradi.
Ansambl iborasi fransuzcha —ensemble! so'zidan olingan bo'lib - birgalikda degan ma'noni bildiradi. Cholg'u asboblarida birgalikda chalish, jo'rnavozlikda qo'shiq kuylab raqslar ijro etish ansamblning asosiy maqsadi hisoblanadi. Ansambl musiqa asarining bir necha ijrochi tomonidan ijro etilishi, bir guruh sozanda va xonandalarning bir butun badiiy jamoa holida chiqishidir. Ansambl tarkibiy tuzulmasi va faoliyat yuriritishiga ko'ra o'z nomiga ega bo'ladi. Masalan, vokal cholg'u
ansambli, cholg'u asboblari ansambli, maqom ansambli, raqsa ansambli va hokazo. Ansambl atamasi yaxshi tuzilgan va yuksak ijrosi bilan ajralib turadigan badiiy jamoalarga nisbatan ham qo'llaniladi. Ansamblning asosiy xususiyati va vazifalaridan biri shundaki, uning tarkibidagi har bir ijrochini kamolot sari intilishi uchun musiqiy asarlar mazmunmohiyatini, g'oyaviy tuzulmasini badiiy idrok etishi, o'z mahorati bilan cheklanib qolmay jamoadagi boshqa ijrochilarni ham qalban his etishi, o'rni kelganda jo'rnavozlik vazifasini bajarib borishidir. Ansambl tarkibiga kiruvchi har bir sozanda-ijrochi o'ziga xos alohida bilim, saviya, mahoratga ega bo'lsada, lekin ularning barchasi bir maqsad sari faoliyat yuritishi talab etiladi.
Bir xil cholg'ulardan tashkil topgan ansambllar turiga: doirachilar, rubobchilar, changchilar, dutorchilar, g'ijjakchilar va shunga o'xshagan bir xil cholg'ulardan tashkil topgan ansambllarni misol keltirish mumkin.
Musiqa - inson ma'naviy olamining tarjimoni, u inson tuyg'usiga ta'sir etish bilan kishini ma'naviy jihatdan tarbiyalaydi. Bugungi kunda musiqa san'ati insonlarga va ayniqsa yoshlarga ko'tarinki ruh berishi, ularni ijodkorlikka, bunyodkorlikka yo'naltirishi bilan ahamiyatlidir. Shuning uchun ham yurtimizda musiqa san'atini rivojlantirish, yosh iste'dodlarni qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirishga katta ahamiyat berilmoqda. Ushbu oquv qo llanmani yozishdan maqsad yosh iste dod egalarining ustozlar maktablarini davom ettirishlari uchun kerakli maba boladi degan umidimiz bor. Shashmaqomning ashula bo limidagi ba zi bir turkumlar, chog u bo limidagi ayrim asarlar dutor soziga moslashtirildi. Talabaning nota savodini oshiradi va vaqtini tejaydi. Bir maqom ashulasini dutorga moslashtirib chalish uchun anchagina vaqt ketib qolishi mumkin. Bu nota yozuvlarida esa tayyor dutorga moslashtirilgan. Bir ashulani o rganish vaqtiga butun boshli turkumni o rganish imkoniyati bor. Pedagogik faoliyatning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u ansambl fanidan dars beruvchi o'qituvchidan boshqaruvchilik, pedagogik, tashkilotchilik qobiliyati va mahoratning bo'lishini talab etadi. Ansamblni boshqaruvchi o'qituvchi birinchi navbatda puxta nazariy bilimga ega bo'lishi, ansambl tarkibidagi barcha cholg'ular xususiyati, ijro imkoniyatlarini yaxshi bilishi, ularning ansambl ijrochiligiga moslashtirish yo'l va usullarini, repurtuardagi har bir musiqa asari shakli va o'ziga xosligi (fakturasi)ni erkin tahlil qilishni, aralash ansambl partiturasini puxta o'qiy bilishni, asarlarni ansambl asboblari ijrosi uchun moslashtira olishni bilishi kerak. Shuningdek, garmonik, intonastiyali, tembrli rivojlangan o'quv qobiliyatiga, ritmni aniq his qilish malakasiga hamda vokal san'ati asosini yetarlicha farqlay oladigan bilimga ega bo'lishi darkor.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. CC EoOTa-3oga. Npннцнnм h npuro^eHHA My3tiKantHoö $opMti. Science and Education 5 (2), 432-438
2. СБ Саидий. Нестандартные nсихологические структуры и модуляция в nедагогике. Science and Education 5 (2), 348-354
3. СС Болта-Зода. Обменное приёмы аккордов семейство субдоминанты и доминанты использование на фopтenиaнo. Science and Education 5 (2), 439-444
4. СБ Саидий. Худoжeствeннo-neдaгoгичeскoe общение как средство формирования музыкальной мотивации школьников. Science and Education 5 (2), 322-327
5. Саидий, Саид Болта-зода. Адаптивность детей к школе при посещении и нenoсeщeнии дошкольного учреждения. Science and education 4 (5), 1105 - 1112
6. Ропиева, Дурдона Акмаль кизы, Саид Болтазода, Саидий. Технологии формирования и развития вокально-хорового навыка студентов через народные песни. Science and Educatwn 4 (2), 1330-1336
7. СБ Саидий. Определения понятий диктанта в теории музыки. Science and Educatrön 3 (12), 823-828
8. Саидий, Саид Болта-зода. Бекзод Турсун угли Алиев. ^остые, сложные и смешанные размеры музыки при проведении уроков дирижирования, креативные методы обучения. Science and Educatwn 3 (5), 1484-1492
9. Саидий, Саид Болта-зода. Мурадова, Махлиё Раджабовна, Эрназарова, Азиза Фахритдин кдзи. Интерактивные методы обучения творчеству русских композиторов классе фортепиано в детской музыкальной школы. Science and Educatrön 3 (4), 1605-1611
10. Саидий, Саид Болта-зода. Алиев, Бекзод Турсун угли. ^остые, сложные и смешанные размеры музыки при проведении уроков дирижирования, креативные методы обучения. Science and Educatwn 3 (5), 1484-1492
11. Саидий, Саид Болта-зода. Эрназарова, Азиза Фахритдин кдзи. Интерактивная методика обучения жанрам, созданных на народные лады, учащимся музыкальных и художественных школ. Science and Educatwn scientific ^ui-nal 4 (ISSN 2181-0842), 1618
12. Саидий, Саид Болта-зода. Механизмы формирования культуры почитания человеческих ценностей у старшеклассников на основе фольклора в хоре. Science and Educatwn 4 (2), 1386-1391
13. Саидий, Саид Болта-зода. №ихологические характеристики музыкальных звуков. Узбекистан 2 (2), 76-82
14. Ибрагимов, Умид Собиржонович, Саид Болтазода, Саидий. Современные методы формирования техники исполнения студентов на занятиях. Science and Educatwn 4 (2), 1234-1239
15. Ропиева, Дурдона Акмаль кизы, Саид Болтазода, Саидий. Технологии формирования и развития вокально-хорового навыка студентов через народные песни. Science and Educatwn 4 (2), 1330-1336
16. KE xohhkob. npoS^eMaraKa My3biKanbHOH эcтeтнкн KaK ^aKTunecKaa CTopoHa noBecTBOBaHua. Science and Education 3 (5), 1556-1561
17. KE xohhkob. TaroTeHue 0CH0Ba-0CH0B b My3biKanbHOH комnознцнн. Scientific progress 2 (4), 459-464
18. KE xohhkob. BoKanbHaa Ky^bTypa KaK ncuxoHorHHecKHH ^eHOMeH. AKTyanbHbie Bonpocbi ncuxo-roruh, negaroruKH, ^hhoco^hh 2 (11), 118-121
19. KE xohhkob. O npннцнne agguTHBHOCTH g.na nocTpoeHua My3biKanbHbix npoH3BegeHHa. Science and Education 4 (7), 384-389
20. KE xohhkob. Tpu HOBbie Bepcuu ge$нннцнн $opMy.mpoBKH Ma^opa h MHHopa. Scientific progress 5 (11), 150-157
21. KE xohhkob. YpoBeHb h KanecTBO ycBoeHua npegMeTa My3biKH, 3aKpenneHHe naMaTH h cnocoÖHOcrn ynarnuxca. Science and Education 5 (2), 452458
22. KE xohhkob. OöyneHHocTb negaroruKe k ocBoeHuro ynarnuxca chokhmm cnocoöaM geaTe^bHOCTH. Science and Education 5 (2), 445-451
23. KE xohhkob. O6o6rn,eHHbie ^yH^HH CBa3OK npu Hcno^HeHHa aKageMHnecKoro neHua BKnronaro^eH npeoöpasoBaHua ^anb^Ta h вн6paцноннон $yH^HH. Science and Education 5 (11), 287-292
24. KE xohhkob. HcKa^eHHa npu chhxpohhom HanpaB^eHHH gByx ro^ocoB b ogHOBpeMeHHOH CHCTeMe KOHTpanyHKTa h hx pemeHue. Science and Education 5 (11), 143-149
25. KE xohhkob. negarorunecKoe KoppeKTupoBaHue ncuxo^oruHecKOH roTOBHOCTH peöeHKa k oöyneHuro ^opTenuaHO b My3biKanbHOH mKom Science and Education 4 (7), 332-337
26. KE xohhkob. npo^cc ucc^egoBaHua pa3HbiMH MeTogaMH Bbicmefi HepBHOH geaTe^bHOCTH. Science and Education 5 (11), 113-118
27. KE xohhkob. npoc^ymKa KnaccunecKOH My3biKH h BO3geficTBHa aKCOHOB k HepBHOH CHCTeMe ncuxo^orunecKoro h oöpasoBaTe^bHoro npоцecca. Science and Education 4 (7), 142-153
28. KE xohhkob. HoBbie MbimneHue ннновaцноннон geaTe^bHOCTH no My3MKanbHOH Ky^brypbi b By3ax Y30eKHCTaHa. Science and Education 4 (7), 121-129
29. K.E. xohhkob. OraHHHe My3biKanbHOH Ky^bTypbi ot My3biKanbHoro ucKyccTBa b KOHTeKCTe эcтeтнкa. Science and Education 3 (5), 1562-1569.
30. KE xohhkob. Moge^u нн$оpмaцнонного B^uaHua Ha My3biKy ynpaB^eHua h npoTHBoSopcTBa. Science and Education 4 (7), 396-401
