Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
DRACOCEPHALUM DIVERSIFOLIUM RUPR. НИНГ БАЛАНДЛИК МИНТАЦАЛАРИ ВА ЩЛИМ КУРСАТКИЧЛАРИ БУЙИЧА ТАРЦАЛИШИ
Т. Х. Махкамов
Тошкент давлат аграр университети
Ф. И. Акбаров
Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Ботаника институти
Д. Х. Рахматова
Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Миллий университети
АННОТАЦИЯ
Маколада Dracocephalum diversifolium нинг экологияси тугрисида маълумотлар келтирилган. D. diversifolium нинг мавжуд координаталарини баландлик минтакалари буйича жойлашувини моделлаштириш шуни курсатдики, бу тур tof минтакасига хос булиб, текисликларда кузатилмади. Турнинг баландлик минтакалари буйича таркалиш диапазони 1089 м (Помиролой) - 3363 м (Помиролой) ташкил этиб, уртача баландлик Тиёншон 2190 м, Помиролой 2244 м га тугри келди. Шимолдан (Тиёншон) жанубга (Помиролойга) борган сари турнинг баландлик диапазони ортиб бориши кузатилди. D. diversifolium таркалган майдонларда йиллик ёгинларнинг умумий амплитудаси 297 мм (Тиёншон) - 967 мм (Помиролой) эканлигини курсатди Ёгинларнинг уртача курсатгичи Тиёншон 530 мм, Помиролой 693 мм га тенг. Йиллик ёгинлар учун энг оптимал оралик 600800 мм хисобланиб, унга намуналарнинг 40% тугри келади. Йиллик уртача харорат буйича тахлиллар D. diversifolium -4.1°-12.03°С оралигида таркалганлигини курсатди. Моделлаштириш натижаларига кура шимолдан (Тиёншон) жанубга (Помиролой) борган сари, D. diversifolium нинг мавжуд усиш нукталарининг баландлик диапазони, йиллик ёгинлар микдори ва уртача харорат ортиб борди. Биоиклимий тенденциялар орасида, D. diversifolium гербарий намуналари йигилган координаталар учун BIO14 энг юкори чекловчи хусусятга эга булиб 7 та координатани уз ичига олди.
Калит сузлар: баландлик, ёгингарчилик, харорат, Тиёншон, Помиролой, DIVA-GIS, Map-Viever, SRTM.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
DISTRIBUTION OF DRACOCEPHALUM DIVERSIFOLIUM RUPR. BY HIGH
REGIONS AND CLIMATE INDICATORS
ABSTRACT
The article provides information on the ecology of Dracocephalum diversifolium. Modeling the location of the existing coordinates of D. diversifolium above the altitudinal belts showed that this species is specific to the highlands and does not occur on the plains. The distribution area of the species in the altitudinal zones was 1089 m (Pamiralay) - 3363 m (Pamiralay), the average height was 2190 m in Tianshan and 2244 m in Pamiralay. The elevation range of the species was observed to increase from north (Tianshan) to south (Pamiralay). D. diversifolium showed that the total amplitude of annual precipitation in the distributed territories was 297 mm (Tianshan) - 967 mm (Pamiralay). Average rainfall is 530 mm in Tianshan and 693 mm in Pamiralay. The optimal range of annual precipitation is 600-800 mm, which is 40% of the samples. Analysis of the average annual temperature showed that D. diversifolium was distributed in the range of -4.1-12.03 °C. According to the modeling results, the range of heights of the existing growth points of D. diversifolium, the amount of annual precipitation and the average temperature increased from the north (Tianshan) to the south (Pamiralay). Among bioclimatic trends, herbarium specimens of D. diversifolium had the highest limiting property BIO14 for the collected coordinates and included 7 coordinates.
Keywords: altitude, precipitation, temperature, Tianshan, Pamiralay, DIVA-GIS, Map-Viever, SRTM.
KHPHm
Y36eKHCTOH ^nopacugaru o6opureH Ba uHTpogy^HT ycHMHHKnapHH 6нoэкoпoгнк xycycH^raapHHH ypraHum ^agan paBumga onu6 6opunMOKga [1, 2]. ammo KuMMaT6axo xy^anHK axaMH^rara эгa 6ynraH TypnapHHHr TapKanurn KOHyHH^raaphhh ohh6 6epum 6yHHna urnnap geapnu MaB^yg эмac.
Dracocephalum L. TypKyMH Nepetinae KeH^a Tpu6acu Mentheae Tpu6acu Lamiaceae ounacu TapKu6ura Kupagu. TypKyMHHHr gyHe MHKecuga 76 Typu [3], Y36eKHCTOHga 15 Typu ynpamu Kaftg этнпгaн [4].
TypKyM 6yHHna gacTna6KH MatnyMOTnap K.^uHHeHHHHr "Species plantarium" (1753) acapuga KemupunraH [5]. K.^HHHeHHUHr ym6y acapuga Dracocephalum TypKyMuHuHr 11 Typu Tyrpucuga MatnyMOT KenTupunraH: Dracocephalum virginianum L. (Physostegia virginiana (L.) Benth.),
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
Dracocephalum canariense L. (Cedronella canariensis (L.) Webb & Berthel.), Dracocephalum pinnatum L., Dracocephalum austriacum L., Dracocephalum ruyschiana L., Dracocephalum grandiflorum L., Dracocephalum moldavica L., Dracocephalum canescens L. (Lallemantia canescens (L.) Fisch. & C.A.Mey.), Dracocephalum peltatum L. (Lallemantia peltata (L.) Fisch. & C.A.Mey.), Dracocephalum nutans L., Dracocephalum thymiflorum L.
Dracocephalum diversifolium Rupr. Урта Осиёда кенг таркалган тур хисобланиб, Н.С. Абдуллаева [4] томонидан Узбекистан флорасида куйидаги жамоаларда учраши кайд этилган: хдр хил утли - бузбошли - наъматакзор (Rosa ecae - Dracocephalum diversifolium - Poa bulbosa - Oxytropis lehmannii, Hypericum scabrum, Festuca valesiaca); хдр хил утли - кашкарбедали -бузбошзор (Dracocephalum diversifolium - Mellilotus officinalis - Carex pachystylis, Poa bulbosa, Hypericum scabrum); бетагали - бузбошли - бодомчазор (Amygdalus spinosissima - Dracocephalum diversifolium- Festuca valesiaca); бозулбангли - бузбошли - наъматакзор (Rosa maracandica -Dracocephalum diversifolium - Lagochilus seravschanicus).
Dracocephalum diversifolium ер устки кисмида 1,25-1,50% эфир мойи мавжуд булиб, асосий таркибий кисмлари: сабинен (20.7%), ß-пинен (10.6%), DL-лимонен (7.5%), транс-валеренил ацетат (7,5%), м-цимол (6.2%), 1,8-цинеол (5.0%), T-кадинол ацетат (4.4%), 5-кадинен (3.9%), кариофиллен (2.4%) [6]. Шу билан бирга Dracocephalum diversifolium таркибида алкалоилар [7, 8,], флавоноилар [9, 10], ёг кислоталари [11] мавжуд.
ТАДЦЩОТ ОБЪЕКТИ ВА УСЛУБИЁТИ
Тадкикот объекти Марказий Осиёда кенг таркалган, Lamiaceae оиласи вакили Dracocephalum diversifolium.
Турни Марказий Осиё буйлаб кенг таркалганлиги сабабли Тиёншон ва Помиролой тог тизмаларидан 40 та усиш нукталари олинди. Усиш нукталари буйича маълумотлар 1 жадвалда келтирилди.
Жадвал 1.
Гербарий намуналари терилган маъмурий худудлар, координаталар сони ва олинган манбалар
Тизмалар Маъмурий Координаталар Маълумот олинган
худудлар сони манбалар
Тиёншон Киргизистон 16 MW, GBIF
Крзогистон 4 MW, GBIF
Помиролой Узбекистон 18 TASH
Киргизистон 2 GBIF
Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 721 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
Dracocephalum diversifolium нинг гербарий намуналарини мавжуд нукталар ва потенциал таркалиши мумкин булган худудларнинг биоиклимий курсаткичларини аниклашда DIVA-GIS ва Map-Viever [12, 13] дастурлари ёрдамида амалга оширилди, баландлик минтакалари буйича таксимланиши SRTM (Shuttle Radar Topography Mission - NASA JPL) [14] асосида модeллаштирилди.
ОЛИНГАН НАТИЖАЛАР ВА УЛАРНИНГ ТАХЛИЛИ
D. diversifolium нинг мавжуд координаталарини баландлик минтакалари буйича жойлашувини моделлаштириш шуни курсатдики, бу тур тог минтакасига хос хусусиятларга эга булиб, текисликларда тур намуналари кузатилмади. Турнинг баландлик минтакалари буйича таркалиш диапазони 1089 (Помиролой) - 3363 (Помиролой) м. ташкил этиб, уртача баландлик Тиёншон 2190 м, Помиролой 2244 м га тугри келди. Шимолдан (Тиёншон) жанубга (Помиролойга) борган сари турнинг баландлик диапазони ортиб бориши кузатилди (1 -расм).
N
А
1-расм. D. diversifolium баландлик минтакалари буйича таркалиши
Хар кандай усимликларнинг географик таркалиши ва ареалини шаклланишида баландлик диапазони, хдмда иклим курсатикичларини таъсири
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
жуда катта ахамиятга эга. Шунинг учун бу омилларнинг тур намуналари мавжуд худудлардаги курсаткичлари аникланди (2-жадвал).
Моделлаштириш натижалари D. diversifolium таркалган майдонларда йиллик ёгинларнинг умумий амплитудаси 297 мм (Тиёншон) - 967 мм (Помиролой) эканлигини курсатди. Ёгинларнинг уртача курсатгичи Тиёншон 530 мм, Помиролой 693 мм га тенг. Йиллик ёгинлар учун энг оптимал оралик 600-800 мм хисобланиб, унга намуналарнинг 40% тугри келади (2-расм).
Жадвал 2.
Dracocephalum diversifolium гербарий намуналари мавжуд худудларнинг баландлик диапазони ва иклим курсатикичлари
Тизманинг Баландлик, Йиллик Йиллик Йиллик Йиллик
номи м уртача энг ю^ори энг паст EFинлар,
^арорат, °С ^арорат, °С ^арорат, °С мм
Тиёншон 2840 -1 20,2 -20.1 737
Тиёншон 3317 -3,7 17,1 -23.8 607
Тиёншон 2523 1 21,8 -18.9 570
Тиёншон 3012 -2 18,9 -21.8 607
Тиёншон 1946 4 25,1 -15.7 482
Тиёншон 2196 1,6 23,6 -17.2 516
Тиёншон 1623 2,2 27,1 -13.9 421
Тиёншон 3316 -4,1 16,5 -25 499
Тиёншон 2222 1,9 22,6 -19.1 405
Тиёншон 1183 1,1 22,6 -12.1 493
Тиёншон 1637 7,2 27,2 -14 502
Тиёншон 2829 0,2 20,9 -18.6 769
Тиёншон 1563 5,3 28,5 -11.1 648
Тиёншон 2253 0,1 21,4 -20.3 297
Тиёншон 2121 8,1 23,3 -18.1 384
Тиёншон 2176 2,8 24,2 -16.3 680
Тиёншон 1659 2,7 27,6 -12.8 501
Тиёншон 1795 4 24,7 -17.2 318
Тиёншон 1637 7,2 27,2 -14 502
Тиёншон 1958 4,1 25,5 -14.9 675
Уртача: 2190 2.1 23.3 -17.6 530
Помиролой 1393 10,1 30,1 -7.1 424
Помиролой 1089 12,03 31,9 -5.1 392
Помиролой 1409 9,5 29,9 -7.9 482
Помиролой 1769 8,1 28,1 -8.9 636
Помиролой 2724 2,9 22,1 -14.3 805
Помиролой 3630 -2,8 16,3 -20.1 965
Помиролой 2904 1,8 20,1 -15.5 830
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
Помиролой 3663 -2,8 16,1 -20.2 967
Помиролой 2784 2,2 21,1 -15.1 856
Помиролой 2182 5,8 25,6 -11.4 751
Помиролой 1923 4,3 27,2 -9.8 687
Помиролой 1923 4,3 27,2 -9.8 687
Помиролой 1923 4,3 27,2 -9.8 687
Помиролой 1923 4,3 27,2 -9.8 687
Помиролой 1923 4,3 27,2 -9.8 687
Помиролой 2586 3,4 23,1 -14 832
Помиролой 2453 4,1 24,6 -15.2 457
Помиролой 2453 4,1 24,6 -15.2 458
Помиролой 2116 6,1 26,3 -11.6 784
Помиролой 2125 4,4 26,2 -11.5 789
Уртача: 2244 4.5 25.1 -14 693
Йиллик уртача харорат буйича тахлиллар D. diversifolium -4.1°-12.03°С оралигида таркалганлигини курсатди. Бу турнинг усиши учун энг кулай йиллик уртача харорат 0°-5°С га тенг булиб, мавжуд координаталарнинг 60% ни уз ичига олади (3-расм).
Уртача йиллик харорат Тиёншонда 2.1°С, Помиролойда 4.5°С га тенг. Йиллик энг юкори хароратнинг уртача курсаткичи Тиёншонда мавжуд координаталар учун 23.3°С, энг паст харорат -17.6°С ни ташкил этса, бу курсаткичлар Помиролойда 25.1°С ва -14°С га тенг.
2-pacM. D. diversifolium repGapHH HaMyHa.napH MaB^yg K00pgHHaTa.napHH hh^hk erHHrapHH^HK
GyñHHa «oñ^amyBH
Google Scholar Scientific Library of Uzbekistan
Academic Research, Uzbekistan 724 www.ares.uz
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
3-pacM. D. diversifolium repSapufi HaMyHagapu MaB^yg ycum HyKTagapHH fiugguK
ypTana xapopaT Syfiuna ^ofigarnyBu
Mogeggamrapum Hara^agapura Kypa muMoggaH (TueHmoH) ^aHyöra (noMupogofi) SopraH capu, D. diversifolium HHHr MaB^yg ycum HyKTagapuHHHr SagaHgguK guana3oHH, fiugguK eFHHgap MHKgopu Ba ypTana xapopaT opraS Sopgu. ^eMaK, oguS SopugraH TagKUKoTgap reorpa^uK KoHyH^raapra TyguK moc Keggu.
MatgyM Sup ^ofigapga TypgapHHHr ycumura Tatcup этyвнн MyafiaH ÖHOHKguMHH neKHOBnap MaB^yg. repSapufi HaMyHagapu MaB^yg KoopguHaTagap ynyH afiHaH yma neKgoBHH, aHH cagSufi Tatcupra эгa SuouKguMufi y3rapyBHaHguK тeнgeнцнaпap aHHKgaHgu. BuouKguMufi тeнgeнцнaпap opacuga, D. diversifolium repSapufi HaMyHagapu fiurugraH KoopguHaTagap ynyH BIO14 (KyproK^uguK ofigaru eruHrapnugHK) энг WKopu neKgoBHH xycycarra эгa SyguS 7 Ta KoopguHaTaHH y3 HHura oggu. By KoopguHaTagapHHHr 6 Tacu noMupogofira Tyrpu Keggu. BIO6, BIO10, BIO11, BIO18 Ba BIO19 SuouKguMufi тeнgeнцнgapga эсa, xen Kacu KoopguHaTagapra HucSaTaH neKgoBHH Tatcupra эгa эмaс (4-pacM).
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
4-pacM. D. diversifolium repöapuö HaMyHanapu MaB^yg ycum HyKTanapra HeKTOBHH öhohkhhmhh тeнgeнцнflпap Tatcupu
3Hr rapögaru öunaH энг mapKgaru ycum HyKTacu opacugaru Maco^a 1022 km, 3Hr mHMonHH Ba ^aHyöuö ycum HyKTanap opacugaru Maco^a 372 km, TneHrnoH Ba noMuponofiga MaB^yg Sup-Supura энг akhh ycum HyKTanapuHHHr Maco^acH 172 km hh TamKun этgн.
XY.HOCA
D. diversifolium HHHr öanaHgnuK MHHTaKanapu 6yÖHHa TapKanumga mHMongaH (TueHmoH) ^aHyöra (noMuponofira) öopraH capu TypHHHr öanaHgnuK guana3oHH opTHÖ öopumu Ky3aTHngu. D. diversifolium TapKanraH MafigoHnapga HHnnHK erHHnapHHHr yMyMHH aMnnmygacu 297 mm (TueHmoH) - 967 mm (noMHponofi) экaнпнгннн KypcaTgu. EFHHnapHHHr ypTana KypcaTrunu TueHmoH 530 mm, noMHponofi 693 mm ra TeHr. hh.mhk eruHnap ynyH энг omuMan opanuK 600-800 mm xucoönaHHÖ, yHra HaMyHanapHHHr 40% Tyrpu Kenagu. huhhuk ypTana xapopaT 6yÖHHa Taxnunnap D. diversifolium -4.1°-12.03°C opanuruga TapKanraHnuruHH KypcaTgu. bhohk^hmuh тeнgeнцнaпap opacuga, D. diversifolium repöapuH HaMyHanapu HurunraH KoopguHaTanap ynyH BIO14 энг WKopu neKnoBHH xycyc^ira эгa öynuö 7 Ta KoopguHaTaHH y3 unura ongu.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-719-727
REFERENCES
1. Sotiboldieva D.I., Mahkamov T.X. Component Composition of Essential Oils Curcuma longa L.(Zingiberaceae) Introduced in Uzbekistan // American Journal of Plant Sciences, 2020. №11. - Р. 1247-1253.
2. Сотиболдиева Д., Махкамов Т.Х., Дусчанова Г.М. Анатомо-гистологическое строение корневища Curcuma longa L. (сем. Zingiberaceae) в условиях интродукции) // АндДУ "Илмий хабарнома", 2019. №1. - Б. 55-60.
3. Plants of the World Online. http://www.plantsoftheworldonline.org/ (accessed 15.12.2021).
4. Абдуллаева Н.С. Узбекистонда таркалган Dracocephalum L. туркуми турларининг географияси, экологияси ва ахамияти: дис... биол. (PhD) -Гулистон, 2020. - 38 б.
5. Linnaeus, C. Species plantarum. Ed. 1. Vol. 2. Holmiae. 1753. - P. 594-596.
6. Мелиева Ш.О., Бобакулов Х.М., Абдуллаева Н.С., Эшбакова К.А., Каримов А. Эфирное масло и летучие компоненты Dracocephalum diversifolium // Химия растительного сырья. - 2020. №2. - С. 87-92.
7. Хожиматов К.Х. Пряно-ароматические растения Узбекистана. Ташкент, 1992.
- С. 48.
8. Хожиматов О.К. Лекарственные растения Западного Тянь-Шаня (в пределах рес. Узбекистан). Дисс....докт. биол. наук. - Ташкент, 2008. - 316 с.
9. Денекеева М.Ф., Алимбаева П.К., Гаммерман А.Ф. // Растительные ресурсы. 1967. Т. 3, вып. 1. С. 47-52.
10. Медведева Р.Г. Лекарственные растения Казахстана. Алма-ата, 1972.
- С. 305.
11. Kakasy A.Z. New phytochemical data on Dracocephalum species. Theses of the Ph.D. dissertation. Budapest, 2006. - 14 p.
10. Hijmans R.J. et al. DIVA-GIS 7.5 // A geographic information system for the analysis of species distribution data. - 2012.
11. Hijmans R. J., Guarino L., Mathur P. DIVA-GIS Version 7.5 Manual. 2012. - 71 p.
12. Shuttle Radar Topography Mission - NASA JPL. http://www.2jpl.nasa.gov (accessed 15.03.-17.03.2021).