Научная статья на тему 'ДЕСТРУКТИВ ДИНИЙ ТАСАВВУРЛАРНИНГ ШАХСГА ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ'

ДЕСТРУКТИВ ДИНИЙ ТАСАВВУРЛАРНИНГ ШАХСГА ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Прочие социальные науки»

101
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ДЕСТРУКТИВ ДИНИЙ ТАСАВВУРЛАРНИНГ ШАХСГА ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ»

ДЕСТРУКТИВ ДИНИИ ТАСАВВУРЛАРНИНГ ШАХСГА ПСИХОЛОГИК ТАЪСИРИ

Умарали Кодиров

Сурхондарё вилояти халк таълими ходимларини кайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш худудий маркази профессори, психология

фанлари доктори

Маълумки, дин - азал-азалдан инсон ва жамият хаётининг маънавий асоси, пойдеворларидан бири булиб келган. Киши онгининг таркибий унсурлари булмиш дунёкараш, хаётий позиция, хаёт тарзи, шу жумладан, диний эътикод шахснинг турмушдаги психологик химояси хисобланади. Бу унсурларни узгартириш хавфли эканлигини хар бир инсон интуитив тарзда хис этади. Айнан шу узгаришларни амалга ошириш борасидаги курашларнинг турли куринишлари айни вактданамоён булмокдаки, бу курашлар бевосита худуд, захира ёхуд иктисодий фойда учун эмас, инсоннинг онгини эгаллаш учун олиб борилмокда.

Куръони Карим инсон мислини келтиришдан ожиз булган илохий китоблигига шак-шубха йук. Шу билан бирга, Ислом дини ва Куръон кур-курона ва куркув билан эътикод килиш эмас, балки инсонларни тафаккур килиш, илм олиш, онгли равишда фаолият юритиш хамда хатти-харакатлари учун масъулиятни уз зиммасига олишга чакиришга асосланган. Республикамиздаги диний таълим муассасалари, илмий ва илмий-тадкикот марказлари хамда вилоятларда ташкил этилаётган сохавий илмий марказлар мутахассислари, илмий ходимлари, педагог ва профессор-укитувчилари, олимлар, уламолар диннинг мазмун-мохиятини тугри тушунтириш буйича саъй-харакатларини кучайтиришлари лозим, деб хисоблаймиз.

Масалан, классик исломда "шахидлик" тушунчаси мавжуд. Мазкур тушунчага хар хил адабиётларда турлича шарх, талкин берилади. Бу борада мутахассис эмаслигимизни тан олган ва назарий бахсга чукур киришмаган холда бир жихатга алохида эътиборни каратишни истардикки, айрим деструктив, террорчилик ташкилотлари фаолиятида айни тушунчага ургу бериш ва шу билан бирга эркаклар билан бир каторда аёллардан "шахидлар" сифатида фойдаланиш кузатилаётгани ташвишли холдир.

Аёлларнинг камикадзелик хусусиятини тахлил киладиган булсак, уларга хос булган психология,

May 21

290

таъсирчанлик ва шунга мос тарзда тезда, баъзан мутаассибларча, у ёки бу гояга нисбатан шаклланадиган садокат, симпатиядан; террорчилик актларини амалга оширишда намоён буладиган кахр, катъият, аёвсизликдан; содир этилган ишга нисбатан камрок пушаймонлик, тавба килиш туйгусидан дунёдаги барча террорчилик ташкилотлари анъанавий тарзда фойдаланишни бошлаганлар. Бу хусусиятлар миллий менталитет билан уйгунликда, психотроп ва гиёхвандлик моддаларидан фойдаланиб, "зомбилаштириш, манкуртлаштириш" унсурларини бирлаштирган холда профессионал психологик таъсир курсатиш воситасида кулланганда аник натижалар бермокда. Пойтахтимизда 2004 йил март ойи охири ва апрель ойи бошларидаги содир этилган террорчилик харакатларида етти нафар аёлдан фойдаланилганлиги бунинг исботидир.

Баъзан таълим тизими ходимларининг зарурий маълумотлар билан етарли даражада таъминланмаганлиги натижасида ахборий-психологик жихатдан турли деструктив гурухлар таъсири олдида химоясиз булиб колганлигини курсатиш учун бир мисолни келтириш мумкин. Россия Федерациясида мутахассисларга бир урта махсус касб-хунар таълими муассасаси рахбарияти ёрдам сураб мурожаат килган. Муаммо шундан иборатки, коллеж талабалари иктидорли, ижодий фаол, серхаракат ёшлар булса-да, улар "Кришнани англаш жамияти" деб аталувчи сектанинг таъсирига тушиб колганлар. Талабалар коллеж ётокхонасида жамият гояларини таргиб кила бошлаганлар, узларининг хаммаслаклари билан кичик жамоани тузишган. Рахбарият мазкур талабалар билан кандай иш олиб бориш, келажакда бу сингари холатларга йул куймаслик борасида укитувчиларга аник тавсиялар бера олмаган. Кейин мутахассислар келишган, укитувчилар билан йигилиш утказиб, ушбу ташкилот, жамиятнинг максади, йуналиши хакида хукукий, диний ва психологик нуктаи назардан маълумотлар беришган. Бирок шу уринда укитувчи, педагогларнинг муносабати таажжубланарли булган. Улар елка кисиб, "Хуш, укувчилар бундай жамиятларга боришса, муайян маслакка эътикод килишса бунинг нимаси ёмон? Ахир виждон эркинлиги деган тушунча бор-ку" дейишган.

Айни вазиятда энг кийини уша укитувчиларга эркинлик тугрисида суз хам бориши мумкин эмаслигини тушунтириш булган. Буни деструктив сектага аъзо булган ёш кришнаитлар билан мулокот килгач, уларнинг узгариб колганини пайкаган бошка укитувчилар ёрдамида аудиторияга етказишга тугри келган.

Ижтимоий-психологик профилактика йуналишида кузланган тадбирларда ёшларда ассертивлик (очик конструктив узаро хамкорлик), рефлексия (вазиятни англаш

May 21

291

ва тугри бахолай олиш), танкидий тафаккур (ахборот, маълумотлар билан ишлаш, уларни тахлил килиш, кайта ишлаш, мустакил карор кабул килиш) куникмаларини таркиб топтириш, деструктив гурухлар хамда онгни назорат килиш усул, восита, технологиялари хакида тасаввурларни шакллантиришга эътибор каратилиши максадга мувофик.

Укувчилар, талабалар хориж ОАВ воситалари, телевидение, интернет ва бошка ахборот манбалари томонидан психологик манипуляция утказишга уриниш холатлари, хавфи доим мавжудлигини тушунишлари зарур. Шунда ушбу субъектлар оркали яна уларнинг онги, дунёкарашига таъсир утказишга харакат килинганда натижа кутилганидек булмайди, чунки ёшлар килинаётган психологик тажовузни биладилар ва унинг таъсирига берилмайдилар.

Таъкидлаш керакки, одамларни "йулга солиш" учун кулай ва фойдаланилиши осон булган усуллар талайгина. Уларнинг асосийларидан бири сухбат хисобланиб, унинг мавзусини тугри танлаб олиш мухим ахамиятга эга. Мавзу доирасидан келиб чиккан холда сухбатнинг умумий йуналишини куйидагича булиши мумкин:

-ишдаги ахвол (муаммолар) хакида сухбатлашиш; -шахсий хаётдаги муаммоларга оид фикр алмашиш; -келажакдаги орзуларни мухокама килиш.

Сухбатдошга таъсир утказиш учун унга "гамхурлик курсатилади", хамдардлик билдирилади, улар учун "кайгурилади" ва шу йул билан ишонч козонилиб, эътиборга эришилади. Шу билан бирга, куйидаги вокеа-ходисалар кишини психик инкироз ёкасига келтириши мумкин:

-жудолик (якин кишисининг улими, ажралиш ва хк.); -улимни келтириб чикарувчи огир касалликларга якинлари ёки узининг чалинганлиги;

-яшаш жойининг узгарганлиги; -ташки куринишнинг узгарганлиги; -ижтимоий-сиёсий холатларнинг узгарганлиги; -уйланиш, турмушга чикиш;

-ижтимоий мавкенинг тубдан узгарганлиги (пасайиши). Шунинг учун инкироз даврида инсон бирон бир якин кишисининг маслахати, маънавий куллашига эхтиёж сезади. Агар ёнида шундай кишиси булмаса, унинг фаолиятида салбий хусусиятлар, хулк-атворида огишлар кузатилиши мумкин. Уларда психологик маданият, мафкуравий иммунитет, ахборот истеъмоли

May 21

292

маданияти етарли даражада шаклланган булса, бу жараён салбий асоратсиз кечади.

"Яна ва яна такрорлашдан тоймаслигимиз керак: терроризм, тажовузкор экстремизмни муайян бир дин билан боглаш зинхор ва зинхор мумкин эмас. Тадкикотлар шуни курсатадики, диний эътикод радикал окимларга кушилишнинг асосий омили эмас. Динлар, маданиятлараро багрикенглик ва уйгунликни карор топтириш, урнашиб колган стереотиплар ва янглиш фикрларга карши курашиш - умумий вазифамиздир".

Инсон тугилишидан вафот этгунга кадар хаёт тарзи учун зарур буладиган дастур динлар ва илохий китобларда баён этилган, дейиш мумкин. Халк олдида юксак даражадаги мажбурият ва масъулият зиммага олинаётганида, олий даражадаги маросимларда диний атрибутлар (масалан, мукаддас китоблар)дан хам фойдаланиладики, бу диннинг хар кандай дунёвий давлатда ахамияти юкорилигидан далолатдир. Дейлик, турли давлатлар президентлари инаугурацияларида Куръони Карим ёки Инжил билан касамёд килишади.

Такдири азал, номаи аъмол тушунчалари билан бир каторда дин кишиларни фаталист булиб колишдан кайтаради. Мисол учун, "Аллох Сендан харакат, мендан баракат деган" жумласида инсон, банданинг такдири учун узи хам масъуллиги, яхши хаёт кечириши учун мехнат килиши зарурлиги таъкидланади (руслар айтмокчи, "На бога надейся, а сам неплошай"). Накшбандийлик тарикатидаги "Дил ба ёру, даст ба кор" таълимотида хам айни жихат кузда тутилган.

Динларда, хусусан Ислом динида оиладаги иерархия ва унга бошчилик киладиган ота ("Ота рози - Худо рози") ва она, аёл тимсоли, роли аник курсатиб берилган. Хддис ва ривоятлардаги "Жаннат оналар оёги остидадир", "Аввал онангга, кейин онангга, яна онангга, сунгра отангга яхшилик кил" накллари, Куръони Каримда аёлларга багишланган "Нисо" сурасининг нозил булиши Европа ва Гарб давлатларида феминистик карашлар кучайган, аёллар эмансипацияси борасидаги бахс-мунозаралар кизиган хозирги бир даврда аёлларга эхтиром масаласига бундан минг йиллар илгари Ислом динининг муносабатини курсатиб турибди. Урни келганда айтиш жоизки, Ислом дини пайдо булгандан кейин хам Европада "Аёл хам одамми?" мавзусида илмий бахс-мунозаралар утказиб келинган.

Дин яхши кунларда шукроналикка, кийинчиликларда сабрга даъват этиши билан инсонни рухий мувозанатда булиб туришга, турли психик огишлар (тушкунлик, депрессия,

May 21

293

фрустрация ва х.к.)га тушмасликка, деструктив холатларга берилмасликка ундайди.

Юкоридагиларга хулоса, хотима сифатида айтиш мумкинки, дин халк, кишиларга кийин ва огир кунларда, такдирнинг синовларидан утишда ёрдам, далда беради, йул-йурик курсатади, ножуя хатти-харакатлар, ахлокка зид хулк-атвордан саклайди. Динни чукур урганган, тулик тушуниб етган, унинг курсатмаларига тугри амал килган одамга психология ва педагогикани хам ортикча урганиш зарурияти колмайди. Бу фикр билан юкоридаги фанларнинг ахамияти, кийматини пасайтирмокчи эмасмиз. Билъакс, дин хакикатан максадга мувофик харакатларимиз, хулк-атворимиз, ахлок-одобимиз, шахслараро муносабатларимизнинг кандай булиши лозимлигини минг йиллар илгари белгилаб берганлигини таъкидламокчимиз.

Миллий кадриятларимиз, маънавий бой меросимизни тиклаш ва уларни чукур тахлил килиш, мазмун-мохияти ва ахамиятини халкимиз уртасида таргиб этиш барча сохалар катори диний, маънавий-маърифий ва таълим сохаси вакиллари олдига хам бир катор мухим вазифа ва талабларни куймокда. Бу борадаги ишларни мувофиклаштиришда эса олимлар, ижтимоий соха вакилларининг биргаликдаги фаолияти мухим ахамият касб этади.

АДАБИЁТЛАР РУИХАТИ

1. Алимов Х. Дин психологияси. Дарслик. Тошкент - 2019, Узбекистон халкаро ислом академияси.

2. Грачев Г.В. Мельник И.К. Манипулирование личностью. Организация, способы технологии информационно-психологического воздействия. -М.,

3. Убайдуллаев У.А. Халкаро терроризм: тарихи ва замонавий муаммолар. -Тошкент: Университет нашриёти, 2002.

4. Хужамуродов И., Якубов Ю.. Ислом: жамият ва шахс. УзРФА фалсафа ва хукук институти. -Т.: Фалсафа ва хукук институти нашриёти, 2007.

5. ^одиров У. Ёшларни деструктив гурухлар таъсиридан химоялашнинг долзарб муаммолари. "Психология" журнали, 2011 йил №1, 65-70 бетлар.

6. 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби./ Психология фанлари доктори, профессор Г.Б.Шоумаров умумий тахрири остида. -Тошкент, 2021.

7. https://daryo .uz/k/2022/05/16/terrorizm-va-ekstremizmni-dm-bilan-boglash-zinhor-mumkin-emas-sodiq-safoyev/

2002.

■_May 21

Republican Scientific and Practical Conference

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.