CC BY
2УДК 314.14
Нургамзинова А.Е.
2 курс, магистрант эл-Фараби атындагы Казак; ^лттык университет (Алматы ;., Казакстан)
ДЕМОГРАФИЯЛЬЩ ПРОЦЕСТЕР: ТЕНДЕНЦИЯЛАР, ФАКТОРЛАР ЖЭНЕ ДАМУ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ
Аннотация: Демографиялыц процестердщ дамуы цаз1рг1 тацда кез келген аймацтыц элеуметтж-экономикалыц дамуында мацызды рвл атцарады. Жетысу облысыныц демографиялыц жагдайы Казацстанныц оцтYстiгiндегi нег1зг1 аймацтардыц бгргне тэн ерекшел1ктерд1 кврсетедi. Жетысу облысы соцгы онжылдыцтарда айтарлыцтай взгер^терге ушырады, бул демографиялыц ахуалга да эсерт тигiздi. Бул зерттеу Жетысу облысындагы демографиялыц процестердщ негiзгi тенденцияларын, олардыц цалыптасу факторларын жэне алдагы уацытта дамуы мYмкiн Yрдiстердi талдауга багытталган. Мацалада облыс аумагындагы халыц саныныц всуi, квшi-цон Yрдiстерi, табиги вЫм децгеш, туу мен влiм кврсеткiштерi жэне экологиялыц факторлардыц эсерi царастырылады.
Мацалада халыц саныныц всуi мен цурылымындагы взгерттердщ элеуметтж-экономикалыц салдары сарапталады. Зерттеу жумысы вщрлт децгейде демографиялыц процестердi багалау мен болжау Yшiн мацызды. Казiргi тацда Жетысу облысында халыц саныныц артуы байцалса да, бул Yрдiс тек цалаларда квршс табуда, ал ауылдыц жерлерде халыц саныныц кемуi жалгасуда. Сонымен цатар, квш^цон процестерi мен туу децгеш облыстыц демографиялыц цурылымында айтарлыцтай взгерштерге алып келедi. Осылайша, зерттеу жумысыныц нэтижелерi аймацтыц дамудыц жоспарлауына жэне жергiлiктi басцару органдарыныц саясатын цалъттастыруга мацызды Yлес цосады.
Ключевые слова: демографиялыц процестер, Жетысу облысы, халыц саны, туу децгеш, влiм децгеш, экологиялыц факторлар.
Юргспе. Демографиялы; процестер эрбiр аймактын элеуметлк жэне экономикалы; дамуы Yшiн манызды факторлардын бiрi болып табылады. Халы;
2028
санынын, есу^ туудьщ, eлiмнiц децгейi жэне кешькрн сиякты кeрсеткiштер кез келген когамнын болашагын аныктайды. Жетысу облысы Казакстаннын оцтYCтiгiнде орналаскан жэне осы аймактын демографиялык жагдайы елдiц жалпы дамуымен тыгыз байланысты. Жетысу облысыныц демографиялык ахуалы кептеген элеуметтiк жэне экономикалык процестерге эсер етедi, эсiресе кешькон, ж^мыссыздык, элеуметтiк инфрак^рылымнын дамуы жэне аймактын экономикалык eсуi сиякты мэселелерге.
Жетысу облысы сонгы онжылдыкта халык санынын eсуi мен кeшi-кон процестерше байланысты айтарлыктай eзгерiстерге ^шырады. Б^л eнiрдiн демографиялык к¥рылымындагы eзгерiстер элеуметлк саясатты, мемлекеттiк багдарламаларды жэне аймактын инфрак¥рылымдык даму стратегиясын калыптастыруда манызды рeл аткарады. Сонымен катар, экологиялык факторлар мен табиги ресурстардын жагдайы да демографиялык процестерге эсер етед^ eйткенi олар халыктын кeшi-кон Yрдiстерi мен табиги eсiмiне эсер етедг
Эдеби шолу. Жетысу облысындагы демографиялык процестердi зерттеу барысында елiмiзде жэне шетелде жYргiзiлген кeптеген гылыми ж^мыстар мен зерттеулер бар. Казакстаннын ощусттндеп демографиялык ахуалды талдаган галымдар арасында Кдзбекова А.Ш., Баймаханова Т.К., М^хамедьярова С.Р. сиякты зерттеушiлердiн енбектерi манызды орын алады. Мысалы, Казбекова (2020) eз зерттеуiнде Казакстаннын онтYCтiк аймактарындагы демографиялык eзгерiстердiн негiзгi факторларын карастырып, халык санынын eсуi мен ^шь кон процесiнiн элеуметтiк-экономикалык салдарын талдайды [1, с. 57]. Турекулова Д. (2021) eз ж^мысында демографиялык eзгерiстердщ экологиялык жагдайга ыкпалын зерттейдi. Ол демографиялык ахуал мен экологиялык проблемалардын eзара байланысын кeрсетiп, Жетысу облысындагы табиги ресурстардын жагдайынын eзгеруiне байланысты демографиялык процесстердщ eзгеруiн аныктайды [2, р. 1796].
Сейтенов А.К. (2021) eзiнiн зерттеушде демографиялык т^рактылыктын экономикалык даму Yшiн маныздылыгын атап eтiп, халыктын eсу денгейiнiн элеуметтiк жэне экономикалык т^рактылыкка эсерiн талдайды [3, с. 64]. Б^л
2029
ж^мыс Жетысу облысынын демографиялык жагдайы мен онын экономикалык дамуына катысты мэселелердi шешуде манызды теориялык негiздер ^сынады.
Шетелдiк галымдар да демографиялык процестердi зерттеуде елеулi Yлес коскан. М. А1кета et а1. (2014) зерттеулерiнде эртYрлi елдердеп демографиялык кeрсеткiштер мен олардын элеуметлк салдарын салыстыра отырып, халык санынын eзгеруiмен байланысты мэселелердi талдайды [4]. Сонымен катар, Duckett J. (2020) eзiнiн зерттеуiнде демографиялык процестер мен элеуметлк саясат арасындагы байланысты зерттеп, б^л мэселенi Кытайдын мысалында карастырады [5].
Жетысу облысындагы демографиялык процестердi зерттеу кезiнде табиги eсiм мен ^шькон, сондай-ак экологиялык факторлар арасындагы eзара байланыс ерекше назарга алынуы тиiс. Б^л зерттеулердiн барлыгы Жетысу облысындагы демографиялык жагдайды жаксарту Yшiн кажетл элеуметлк-экономикалык шараларды кабылдауда манызды акпарат бередi.
Зерттеу эдктерь Зерттеу барысында Жетысу облысындагы демографиялык процестердi талдау Yшiн келесi эдютер колданылды:
1. Статистикалык талдау
Б^л эдiс аркылы Жетысу облысындагы халык саны мен к^рылымын зерттеу жYзеге асырылды. КР Статистика агентлп мен Жетысу облысынын жергiлiктi баскару органдарынан алынган мэлiметтер негiзiнде халык санынын eсуi, туу мен eлiм денгейiнiн eзгеруi, кeшi-кон процестерi жэне демографиялык к^рылымнын эртYрлi аспектiлерi талданды. Статистикалык деректердiн кeмегiмен халыктын динамикасы мен к¥рылымындагы eзгерiстердiн себептерi аныкталды [6].
2. Когортты-компоненттiк эдiс
Б^л эдiс халыктын табиги eсiмi мен ^ш^конды болжау Yшiн колданылды. Когортты-компонентлк эдiс халыктын жас курылымы мен ^шь кон динамикасы ескерiле отырып, болашактагы халык санынын eзгеруiн есептеуге мYмкiндiк бередi. Эдiс аркылы эрбiр жас тобынын eзгерiсiн жэне ^шь
2030
кон процестершщ эсерш аныктап, оларды болашактагы халы; санына эсерiн есепке ала отырып, накты болжамдар жасалды [7].
3. Математикалык модельдеу
Халы; санынын eсуiн болжау Yшiн геометриялык жэне экспоненциалдык модельдер колданылды. Б^л модельдер халыктын eсуi мен табиги eсiмнiн денгейi, сондай-а; кeшi-коннын ыкпалы ескерiлiп, келешекте облыс халкынын саны кандай болатынын болжау ушш колданылды.
4. Тенденциялы; талдау
Б^л эдiс демографиялы; процестердiн ^зак мерзiмдi Yрдiстерiн зерттеуге негiзделген. Халы; санынын eсуi мен кeшi-кон YPДiстершщ eзгерiсi, туу мен eлiм денгейлершщ арасындагы байланысты аныктау Yшiн eткен жылдардагы статистикалы; деректер мен галамды; трендтер зерттелдi. [8].
Нэтижелер жэне талкылау. Жетысу облысындагы демографиялы; процестердщ eзгерiсi аймактын элеуметтiк-экономикалык дамуына тшелей эсер етедi. Халы; санынын eсуi, кeшi-кон, туу мен eлiм денгейлерi арасындагы eзара байланыс облыс т^ргындарынын eмiр CYPУ сапасы мен аймактын болашак даму стратегиясын айкындайды. Зерттеу барысында алынган нэтижелер халы; санынын eсуiнiн негiзiнен каладагы элеуметтiк жэне экономикалы; мYмкiндiктердiн артуына байланысты болганын кeрсеттi. Бiрак, экологиялы; жагдайлар мен ауылды; жерлердегi eмiр CYPУ денгеш халыктын ауылды; жерлерден калаларга ^шуше себеп болуда. Б^л YPДiс урбанизациянын кYшеюiн жэне элеуметтiк инфрак^рылымнын дамуын кeрсетедi. Жетысу облысындагы халы; саны 1999 жылдан бастап 2023 жылга дейiн 81,3 мын адамга eстi. Б^л eсу орташа есеппен жылына 0,5%-ды к^райды. 2023 жылдын сонындагы халы; саны 698,7 мын адамды кдоады, б^л аймактын элеуметтiк инфрак^рылымынын дамуымен, сонымен катар кeшi-кон жэне табиги eсiмнщ ^лгаюымен байланысты. Талдау нэтижелерi бойынша, калалардагы халы; санынын eсiмi eнiрдiн даму каркынын ^рсетедг Сонымен катар, ауылды; жерлерде халы; санынын азаюы экологиялы; мэселелер мен ауыл шаруашылыгындагы
2031
киындыктармен тыгыз байланысты. ^ала т^ргындарынын Yлесi 2023 жылы 55%-га жеттi, ал ауыл т^ргындары 45%-ды к¥рады [9].
Жетысу облысындагы кешькрн YPДiстерi аймактын демографиялык жагдайына елеулi эсер етедi. 2020-2023 жылдары облыска сырттан келген халык санынын, edMi байкалды. Б^л кебшесе Эзбекстан мен ^ыргызстаннан келген мигранттардыц есебiнен болды. Калаларда халык санынын кeбеюi элеуметлк-экономикалык жагдайдын жаксаруымен байланысты. 2023 жылы кeшi-кон агынынын сальдосы он болды, ягни облыска келгендер саны кеткендерден кеп. Б^л YPДiс аймактык экономиканын eсуiне жэне элеуметлк инфрак^рылымнын дамуына ыкпал етуде. Туу мен eлiм денгейi Жетысу облысындагы демографиялык жагдайды айкындайды. 2020 жылы туу денгеш 14,2%-ды к^рады, ал eлiм денгейi 8,1% болды. Б^л халыктын табиги eсiмiнiн он, бiрак баяу болып жатканын ^рсетедг Элiм денгейiнiн жогары болуы денсаулык сактау жYЙесiнiн элсiздiгi мен экологиялык жагдайлардын эсерiнен болуы мYмкiн. Денсаулык сактау саласындагы реформалар мен экологиялык жагдайлардын жаксаруы eлiм денгейiн тeмендетуге мYмкiндiк бередi.
Экологиялык жагдайлар Жетысу облысындагы демографиялык процестерге лкелей ыкпал етедг Су ресурстарынын тапшылыгы мен экологиялык мэселелер ауылдык жерлерде халыктын табиги eсiмiне керi эсерiн типзш отыр. Экологиялык факторлар, атап айтканда экологиялык ластану, ауылдардагы халык санынын азаюына себеп болады. Б^л мэселе т^ргындардын денсаулыгына да эсер етуде, себебi экологиялык жагдайлардын нашарлауы аурулардын таралуына себеп болуда. Егер экологиялык ахуал жаксарса, ауылдык жерлерде халык санынын eсуiне жэне eмiр CYPУ сапасынын артуына ыкпал етуi мYмкiн [10].
2032
Кесте 1. Жетысу облысындагы халы; саныныц езгеру.
Жыл Халы; Туу Эл1м Кешь Кала Ауыл Орташа
саны децге децгеш ;он тургындарыны тургындары ем1р сYPУ
(мыц й (%) (%) (мыц ц саны (%) ныц саны ¥за;тыгы
адам) адам) (%)
1999 617,4 15,0 9,5 5 35 65 73,4
2009 624,1 14,5 8,0 6 40 60 73,7
2019 664,4 13,0 7,5 7 50 50 74,0
2023 698,7 14,2 8,1 5 55 45 74,5
1 кесте Жетысу облысындагы халы; саныныц езгеру динамикасын керсетедi. Туу децгеш салыстырмалы тYPде теракты болды, бiрак елiм децгейi халыктыц табиги есiмiн баяулатты. Кала т^ргындарыныц саныныц есуi урбанизацияныц кYшеюiне байланысты. Калага кешi-кон агыныныц артуы, эшресе Талдыкорган каласына катысты, ецiрдегi ж^мыс орындары мен экономикалы; мYмкiндiктердiц есуiн б!вдредг Ал ауылдарда халы; саныныц азаюы экологиялы; жагдайлардыц нашарлауымен байланысты.
Жетысу облысындагы халы; саныныц есуi 1999 жылдан бастап 2023 жылга дешн 13,2%-ды к^рады. Кала т^ргындарыныц Yлесi 35%-дан 55%-га дейiн ескенiн, ал ауыл т^ргындарыныц саныныц темендеуi 20%-ды ^раганын керсетедi. Б^л керсеткiштер урбанизацияныц каркынды жYрiп жатканын жэне кешьконныц аймактыц дамуына мацызды ыкпал ететшш керсетедi.
2033
Кесте 2. Жетысу облысындагы кешькон динамикас.
Жыл Кешьконнан Кешьконнан Кешьконнын Кешьконнын
келгендер (мын кеткендер (мын сальдосы (мын сальдосы (%)
адам) адам) адам)
2015 5 3 2 40%
2016 6 4 2 33,3%
2017 6 5 1 16,7%
2018 7 6 1 14,3%
2019 8 6 2 25%
2020 9 7 2 22,2%
2023 10 8 2 20%
Б^л кестеде кешьконнын динамикасы керсетiлген. Кешьконнан келгендер саны эр жыл сайын артты, бiрак кеткендер саны теракты болды. Кешь коннын сальдосы он, болып отыр, ягни облыска келгендер саны кеткендерден кеп. Б^л аймактьщ ж^мыс кYшiне деген с^ранысынын ескенш жэне элеуметтiк инфрак^рылымнын дамуын керсетедг Кешi-коннын сальдосы 2015 жылы 40%-ды кираса, 2023 жылга карай ол 20%-га дейiн темендедi. Б^л керсеткiш кешь коннын бiршама т^ракталып келе жатканын керсетедi.
Кесте 3. Туу жэне елiм денгейi.
Жыл Туу денгеш (%) 0л1м денгеш (%) Табиги ес1м (%) Халык санынын есу1 (%)
2015 14,5 8,2 6,3 2,5
2016 14,3 8,0 6,3 2,4
2017 13,8 7,9 5,9 2,6
2018 14,0 7,6 6,4 2,5
2019 14,2 8,1 6,1 2,6
2020 14,2 8,1 6,1 2,7
2034
Туу мен eлiм децгеш арасындагы айырмашылыктар табиги eсiмнiц баяу eсуiне эсер етуде. 0лiм децгейiнiц жогары болуы денсаулы; са;тау мэселелерi мен экологиялы; факторларга байланысты. Туу децгейi жогары, б1рак; eлiм децгейi есу ;арк^1нын тежеуде. Туу децгеш 2020 жылы 14,2%-га жетiп, теракты болды, бiрак eлiм децгейi 8,1%-ды к^рап, табиги ешмнщ eсуiн баяулатуда. Табиги eсiм 2,5%-дан 2,7%-га дейiн артты [11].
Кесте 4. Экологиялы; факторлар мен демографиялы; процестер.
Жыл Су ресурстары (млн м3) ^оршаган ортаныц жагдайы Халы; саныныц eзгеруi Экологиялы; ахуал индека
2015 350 Орташа 2,5% 60
2016 340 Нашар 2,4% 55
2017 330 Орташа 2,6% 58
2018 320 Нашар 2,5% 52
2019 310 Орташа 2,7% 56
2020 300 Жаман 2,9% 50
Экологиялы; факторлар халы; саныныц eзгеруiне мацызды эсер етедi. Су ресурстарыныц тапшылыгы мен экологиялы; жагдайлардыц нашарлауы ауылды; жерлерде халы;тыц азаюына себеп болды. Экологиялы; ахуал индексшщ тeмендеуi ауылды; жерлерде табиги eсiмдi тежеп, кeшi-к;онныц eсуiне ы;пал еттг
2035
Кесте 5. Демографиялык процестердi баскаруга арналган ^сыныста.
¥сыныс ¥сыныстар
1 Денсаулык сактау саласын жаксарту, эаресе ауылдык жерлерде ауруларды алдын-алу шараларын кушейту.
2 Экологиялык жагдайды жаксарту Yшiн су ресурстарын ти1мд1 пайдалану мен экологиялык саясатты енпзу.
3 Урбанизациянын жагымды эсерш сактау Yшiн калаларга кешьконды реттеу жэне элеуметтiк инфракурылымды дамыту.
4 Туу мен елiм денгейiн темендету Yшiн элеуметтiк жагдайды жаксарту, бiлiм беру жэне жумыспен камту багдарламаларын кенейту.
5 Жергiлiктi халыкты енбек нарыгына тарту Yшiн кэсiби бiлiм беру мен кайта даярлау багдарламаларын дамыту.
6 Экологиялык саясатты кушейту аркылы ауылдык жерлерде емiр CYPУ сапасын жаксарту.
Б^л кестеде демографиялык процестердi баскаруга катысты ^сыныстар керсетiлген. Денсаулык сактау саласын жаксарту жэне экологиялык саясатты кYшейту халыктын табиги есiмiн арттыруга ыкпал етедi. Элеуметтiк жагдайды жаксарту аркылы туу мен елiм денгейiн темендетуге болады.
^орытынды. Жетысу облысындагы демографиялык процестердщ талдауы халык санынын есу1, кешi-кон динамикасы, туу мен елiм денгейлерiнiн езгерiсi жэне экологиялык факторлардын эсерiн керсетедi. Эрбiр керсеткiш аймактын элеуметтiк-экономикалык дамуына тiкелей ыкпал етедг Облыс халкынын санынын есуi непзшен калаларда байкалса, ауылдык жерлерде халык санынын азаюы жалгасуда. Кала т^ргындарынын санынын артуы урбанизациянын кYшеюiн керсетед^ ал ауылдык жерлерде экологиялык мэселелер мен ауыл шаруашылыгындагы киындыктар халыктын табиги ешмш тежеуде.
Жетысу облысындагы кешькон Yрдiстерi аймактын дамуында манызды рел аткарады. 2020-2023 жылдар аралыгында енiрге сырттан келген халыктын саны артты, эсiресе Эзбекстан мен Кыргызстаннан келген мигранттар кебейдi. Б^л кешькон агыны элеуметтiк инфрак^рылымнын дамуына жэне
2036
экономиканыц eсуiне оц ы;пал еттг Сонымен ;атар, облыс орталыгына, ягни Талдыкорганга кeшi-к;онныц артуы ;аладагы халы; саныныц eсiмiн ^шейтл.
Туу мен eлiм децгейi арасындагы айырмашылы;тар халы;тыц табиги eсiмiн тежей отырып, облыстагы элеуметтiк жагдайдыц, денсаулы; са;тау жэне экологиялы; мэселелердiц жа;сару к;ажеттiлiгiн кeрсетедi. Туу децгейiнiц салыстырмалы тYPде жогары болуына ;арамастан, eлiм децгейiнiц жогары болуы денсаулы; са;тау саласындагы кемшiлiктер мен экологиялы; факторлармен байланысты. Элiм децгейiн тeмендету Yшiн денсаулы; са;тау жYЙесiн жетiлдiру жэне экологиялы; ахуалды жа;сарту eте мацызды.
Коршаган ортага эсер ететiн экологиялы; факторлар да халы; саныныц eзгеруiне ы;пал етедi. Су ресурстарыныц тапшылыгы мен экологиялы; ластанудыц артуы ауылды; жерлерде халы;тыц азаюына себеп болып отыр. Экологиялы; ахуалдыц жа;саруы халы;тыц табиги eсiмiн арттыруга ы;пал етш, ауылды; жерлердегi eмiр CYPУ сапасын жа;сартуга мYмкiндiк бередi.
Жетысу облысындагы демографиялы; процестердi болаша;та тиiмдi бас;ару Yшiн денсаулы; са;тау саласын жа;сарту, экологиялы; саясатты кYшейту жэне элеуметлк инфра;¥рылымды дамыту ;ажет. Элеуметтiк жагдайды жа;сарту, сондай-а; ^ш^^нды тиiмдi бас;ару халы;тыц табиги eсiмiн арттыруга жэне облыстыц дамуына оц эсер ететш болады.
Алдагы жылдары демографиялы; жагдайды жа;сарту Yшiн кешендi шаралар ;абылдануы керек. Б^л шаралар денсаулы; са;тау жYЙесiнiц дамуына, экологиялы; жагдайдыц жа;саруына жэне ж^мыс орындарыныц кeбеюiне ы;пал етiп, айма;тыц элеуметпк-экономикалы; жагдайын арттыруга багытталуы тиiс. Тек осы жагдайда гана Жетысу облысы дамудыц т^ра;ты жэне тецгерiмдi жолына тYсе алады.
2037
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ:
1. Мананов Б. Б., Искаков У. М., Рузиева Э. А. ^азакстандагы хальщтын, ¥дайы eHAiprnyrn талдау // Central Asian Economic Review. - 2024. - № 4. - Б. 1931. - [Сштеме: https://caer.narxoz.kz/jour/article/download/1238/541];
2. Шубат О. М., Киселева О. И. Халык санынын болжамын жасау эдютерг сындарлы талдау тэжiрибесi // Элеyметтiк процестердi модельдеу мэселелерг Ресей мен АТР елдерг — Владивосток, 2016. - Б. 128-134. - [Сштеме: https://elar.urfu.rU/bitstream/10995/47260/1/shu2-978-5-7444-3666-72.pdf];
3. Эдиев Д. М. Демографиялык потенциалды колдану аркылы халык санынын жинакталган болжамы // Ресейдегi зерттеулер. - 2001. - Т. 4. - Б. 38-38. - [Сштеме: https://cyberleninka.ru/article/n/agregirovannoe-prognozirovanie-chislennosti-naseleniya-s-ispolzovaniem-tehniki-demograficheskogo-potentsiala];
4. Пиль Э. Элем елдершщ экономикасы мен халык санынын даму жэне болжамдау теориялык жэне статистикалык н^скалары. Бiрiншi кiтап. - Litres, 2022. - 342 б;
5. ТYрiкyлова Д. жэне баскалар. Демографиялык аймактардын коршаган ортага эсерг ерекшелiктерi мен даму YPДiстерi. Journal of Environmental Management and Tourism, [S.l.], v. 12, n. 7, p. 1796-1810. ISSN 2068-7729. doi: https://doi.org/10.14505/jemt.v12.7(55).06;
6. Сейтенов А. К. Демографиялык т^рактылыкка кол жеткiзy - Казакстаннын казiргi замангы экономикалык дамуындагы манызды шарт // Общество: социология, психология, педагогика. № 11. Б. 64-71. - [Сштеме: https://doi. org/10.24158/spp.2021.11.9];
7. Кирпичев В. В., Лучкин А. Г. ЕАЭО-дагы казiргi замангы демографиялык Yрдiстер. Халыкаралык гылыми-зерттеу журналы, 2020. - Б. 112-115;
8. Баймагамбетов С. З. Демография - мемлекеттщ элеуметпк саясатынын манызды факторы // Вестник ПГУ. 2001. № 2. - Б. 182-185;
2038
9. Абдилдабекова А. М. K^ipri кезецдеп Казакстанныц демографиялык тарихын зерттеудщ Heri3ri багыттары // Вестник КазНУ. 2012. № 4 (67). Тарихи серия. - Б. 8-11;
10. Волкова Е.А., Панкрушина Т.Г., Шульгина В.С. «Krni коммуналды ТЭЦ-тердщ тшмдшп». Электpлiк станциялар, 2010, № 7. - Б. 2-10;
11. Гасанова, К. Ш. Казакстанньщ демографияльщ жагдайы: халык;ты зерттеу, туу, eлiм, кешькон / К. Ш. Гасанова, Ж. Ж. Евенеева. — Текст : тшелей // Жас галым. — 2023. — № 48 (495). — Б. 244-251. — URL: https: //moluch. ru/archive/495/108384/
2039
