CC BY
3УДК 551.521. 3, 551. 53
ЭДЕБИ ПСИХОЛОГИЯЛЫЦ ШЫГАРМАЛАРДЫ ОЦЫТУДАГЫ ИННОВАЦИЯЛЬЩ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫЦ ЦОЛДАНЫСЫ
ЖАНАТБЕКЦЫЗЫ Ж¥ЛДЫЗАЙ
"Казак тiлi мен эдебиет муFалiмдерiн даярлау" бiлiм беру баFдарламасынын 4 - курс студенту М. Х. Дулати атындаFы Тараз ещрлж университет], Тараз к., Казакстан
ЭБДЩАДЫРОВА Т¥РСЫНАЙ РЫСТАЩЫЗЫ
Педагогика Fылымдарынын докторы, профессор, М. Х. Дулати атындаFы Тараз енiрлiк
университетн, Тараз к., Казакстан
Аннотация. Мацалада эдебиет пен психологияны интегратшт1 байланыстыру мен эдеби психологиялыц шыгармаларды оцытудыц технологиялары зерделенген. Эдеби психологиялыц шыгармаларды оцытудагы тшмд1 технологиялар жуйелент, оцыту эд1стер1 сараланган. Оцыту удергсгндегг инновоциялыц оцыту технологияларыныц ерекшелггг мен тигмдглггг тужырымдалган. Децгейлеп - саралап оцыту, сын тургысынан ойлау, ойын технологиясына нег1зделген оцыту эд1стер1 сарапталып, оцу процестдегг цолданысы айшыцталады. Сондай - ац, эдеби психологиялыц шыгарманы талдау арцылы оцушыныц шыгармашылыц эрекетгн цалыптастыру дагдылары царастырылган.
Ктт свздер: интеграция, эдебиет, психология, оцыту, инновация, эд1с
Елiмiздiн бшм беру жуйесшщ элемдш стандарттарFа икемделш, заман талабына сай нь^айып жетiлуi ушш оку - эдютемелш удерюте модернизациялык баFыт ерю алып келедь КР Бшм туралы Занынын 11 - бабында: "Окытудын жана технологияларын, онын iшiнде кэсштш бiлiм беру баFдарламаларынын коFам мен енбек нарыFынын езгерiп отыратын кажеттерше тез бейiмделуiне ыкпал ететiн кредитпк, акпараттык - коммуникациялык технологияларды енпзу жэне тиiмдi пайдалану"[1] кажеттiлiгi керсетшген. ОсыFан сэйкес, к&^рп танда оку Yдерiсiне бiлiм берудiн жанаша технологияларын енпзу жYзеге асырылып келедi. Ка^рп педагогикалык технологиялардын ерекшелiгi - окытуда бiлiм берумен шектелмей, баланын жеке дара кабшеттерш ескере отырып онын шы^армашылык - интелектуалдык дамуынын колайлы ортасын калыптастырады.
Казiргi танда бiлiм берудегi басты максат - окушыны басты субъект ретшде карастыра отырып, баланын шы^армашылык, интеллектуалдык даFдыларын дамыту. Осы ретте бiлiм берудi iзгiлендiруге баFытталFан казiргi заманFы инновациялык окыту технологияларын дурыс эрi жYЙелi усыну окушынын танымдык жэне шыFармашылык кабiлетiнiн жетiлуiне жаFдай жасап, баланын тулFалык калыптасуында айрыкша релге ие болары айкын. Педагогикалык бшм беру жYЙесiндегi концептуалдык езгерютерге сэйкес окыту Yдерiсiнде педагогикалык технологияларды окушынын жас ерекшелiгiне, психологиялык ^й мен интеллектуалдык денгейiне ынFайластырып енпзу Yлкен iзденушiлiктi кажет етедi. Казiргi заманFы педагогикалык технологиялардын басты ерекшелш оку YДерiсiн интенсивтендiру мен окытуды демократияландыру болып табылады. Эсiресе, эдебиет пен психологияны интегративт байланыстыру мен эдеби психологиялык шыгармаларды окытуда жанаша эрi тиiмдi технологияларды жYЙелеу элi де ез денгейiнде орындалмаFан. "Окыту теориясы мен тэжiрибесiнiн керсетiп отырFанындай, педагогикалык YPДiске катысушылардын кэсiби жэне тулFалык есуiнiн едэуiр элеуетi мектепте инновациялык бшм беру технологияларын пайдаланумен байланысты" [2]. Осы ретте эдеби психологиялык шыгармаларды окытудаFы инновациялык технологиялардын колданысын сараптау такырыптын езектiлiгi саналады. Бiлiм беру процесiн тиiмдi жYргiзуде эдеби психологиялык шыFармаларды окыту технологияларын тандауда бiркатар критерийлер назарFа алынуы тиiс:
- педагогикалык технологиянын окыту пэншщ устанымдарына негiзделуi;
- керкем шыгарманы психологиялык талдауга негiзделуi;
- окушыныц бiлiмiн багалаудагы тиiмдiлiгi;
- окушыныц белсендi шыгармашылык эрекетш уйымдастыруды камтамасыз eTyi;
- бiлiм алушылардыц децгейлерше сэйкес келyi;
Мектеп багдарламасында усынылган эдеби психологиялык шыгармалардыц 6ípí ретiнде ЖYсiпбек Аймауытовтыц мАкбiлекм романын айта аламыз. Эдебиеттанушы галымдар бул шыгарманы кейiпкер психологиясы аскан дэлдшпен сомдалган туынды ретiнде бага береди Окушылармен шыгармага талдау жYргiзyде инновациялык окыту устанымына негiзделген келесiдей эдiстердi колдануга болады: FILA стратегиясы эдiсi бойынша романдагы кейiпкерлердi талдау багытындагы топтык жумыстар аткаруга болады.
Дерек - шыгармадан кейiпкер бейнесiн танытатын авторлык мiнездеyлердi табу;
Птр - эдеби кейiпкердi сомдаудагы тура жэне жанама мiнездеyлердi жiктеп, пiкiр бвдру;
Сурщ - шыгармадагы кешпкерлердщ ю - эрекетiне катысты езара сурактар усыну;
1с - эрекет - автордыц шыгармадагы кейiпкер болмысын танытудагы колданган керкемдiк тэсiлiн саралау;
Аталган эдiс окушыга эдеби кешпкердщ шю дYниесi мен сырткы ерекшелiктерiне толыктай талдау жYргiзyге мYмкiндiк бередi.
Ойын технологиясы баланыц окудагы белсендi ю - эрекетiн камтамасыз етуге багытталган технологиялардыц бiрi. Оку процесiндегi ойын элементтерi баланыц кызыгушылыгын арттырып кана коймай, сабакты тYсiнy децгейiн де жогарылатады. Сабак барысында релдiк, дидактикалык, интерактивтiк ойындарды колдану баланыц танымдык кабiлетiн шыцдап, шыгармашылык iс - эрекетке жетелейдь Эдеби психологиялык шыгармаларды окытуда релдiк ойындардыц тиiмдiлiгi айтарлыктай жогары. Мэселен, Акбiлек шыгармасындагы Акбшек, Мукаш, ^арамурт офицердiц iшкi монологтарын окушылардыц ез бетiмен релдiк сомдауы олардыц кейiпкер бейнесiн терец мецгерш, iшкi тулгалык болмысын тануына мYмкiндiк бередi.
Децгейлеп - саралап оцыту технологиясын эдебиет сабагындагы утымды технология ретшде карастыра аламыз. "Профессор Ж. ^араевтыц децгейлеп - саралап окыту технологиясы жацаша езгерген максатпен окушылардыц ездшнен танып, iзденy iс - эрекеттерш мецгерyдi талап етедi"[3]. Окыту технологиясыныц бул тYрi эрбiр бшм алушыныц децгейi мен кабiлетiн назарга ала отырып, окушылардыц оку процесшде толыктай камтылуын камтамасыз ету сипатымен ерекшеленедi. Баланыц зейiн, кабылдау дагдысы мен психикалык ерекшелiктерiн ескерiп, эртYрлi категорияны непзге алып курылган бул технология бiр гана сабак барысында бiрнеше децгейдеп жаттыгу жумыстарын жYргiзyге багытталган. Эдеби психологиялык шыгарманы талдау жумысын Yш тYрлi децгейде аткаруга болады:
1 - децгей Кейiпкерлердi талдау, керкем шыгармадагы кешпкерлер бейнесше шыгарма Yзiндiсi бойынша анализ жасау;
2 - децгей Кешпкерлердщ психологиялык портретш жасау, кейiпкерлердiц iс - эрекет^ ойларына непзделген психологиялык портретш куру;
3 - децгей Кешпкерлерге салыстырмалы талдау жYргiзy, ягни бiр шыгармадагы немесе езге шыгармадагы кешпкерлердщ психологиялык сипатын салыстыру аркылы талдау жасау;
Мектептеп эдеби бiлiм берyдi саралаудыц негiзi окушылардыц оку дагдыларымен байланысты, окытушы окушыларга кажеттi дагдыларды саралап соган сэйкес тапсырмаларды усына бiлyi тиiс. Мэселен, 5 - сыныптыц оку багдарламасына сэйкес казак эдебиет! пэншен Тынымбай НурмаFамбетовтiц "Анасын сагынган бала" эцгiмесiн окытуда усынылатын децгейлiк тапсырмалар:
1 - децгей: бастапкы децгей тапсырмалары: Эцгiме кешпкерлерше мiнездеме бер. Эцгiменiц нелiктен "Анасын сагынган бала" аталуын аныкта.
2 - децгей: Орта децгей тапсырмалары: Шыгарма мазмунын колдана отырып ауыл мен кала емiрiне салыстыру жаса. Шыгарманыц такырыбы мен идеясын аныкта.
3 - децгей. Жогары децгей тапсырмалары: Эцпмеде кетершген басты мэселе кандай? Эцпме туралы ез кезкарастарыцды "ПОПС формуласын" колданып жYЙелецдер.
Сын тургысынан ойлау технологиясы эдеби психологиялык шыгарманы окытуда керкем туындыны психологиялык теориялар тургысынан талдауга, сыни аналитикалык ойлауга мYмкiндiк береди Мэселен, Телен Эбдшовтщ "Оц кол" шыгармасын окытуда аталган технология шыгарманы жан - жакты карастыруга мYмкiндiк бередi. Сабак процесiнде шыгарманы талдауды келесi сурактар негiзiнде жYзеге асыруга болады:
- "Iшкi тулганыц еюге жарылу" угымын калай тYсiнесiз?
- Шыгарма кейiпкерi Алманыц iшкi сезiм, кYЙзелiсi калай берiлген?
- Алма неге ез колыныц курбанына айналды?
Окушыларга жетелеушi сурактар кою аркылы олардыц танымдык - iзденiс эрекетш калыптастырып, оку YДерiсiн дидактикалык катынаста уйымдастыруга жол ашады.
Фишбоун "балыц цащасы" эдш - жапондык Ишикава Коару жYЙелеген эдiстердiц бiрi. Фишбоун эдiсi бойынша белгiлi бiр акпаратты не мэселеге талдау жYргiзiледi, туындау себептерi мен фактiлерiн графикалык -бейнелi тYPде жеткiзуге мYмкiндiк бередi. Бул эдiспен жумыс iстеу барысында бшм алушы эртYрлi факторларды саралауга, кубылыска бага беруге, мэселеден корытынды шыгаруга, сыни ойлауга дагдыланады. Шетелдiк галымдардыц пiкiрiнше бул эдiс графикалык бейнелер аркылы акпаратты есте сактау кабшетш арттырады. Эдеби психологиялык шыгарманы талдау барысында кешпкерлер iс- эрекетiне анализ жасауда бул эдютщ тиiмдiлiгi жогары, эрi окушыны керкем шыгармага сыни кезкарас таныту мен аналитикалык талдау дагдыларын калыптастырады.
^орытындылар болсак, педагогикалык технология - оку YДерiсiнiц мацызды белiгi. Сауатты колданылган окыту технологиясы окушылардыц жоспарга сэйкес окудагы жеткен нэтижелi жетiстiктерiмен сипатталады. Окытудыц тулгага багытталган парадигмасына сэйкес инновациялык технологиялар баланы оку процесiндегi негiзгi тулга ретiнде карастырып, окушыныц шыгармашылык iзденiсте болуына ыкпал етедi. Еылым мен техниканыц карыштап дамып, акпараттык коммуникациялык технологиялардыц элеуметтiк емiрдiц айнымас куралына айналган туста окушы инновациялык технологиялар непзшде оку нэтижесiнде жан - жакты, бэсекеге кабшетп прагматикалык тулга болып калыптаса алады. Оку процесшдеп инновациялык технологиялардыц ерекшелiгi - окытуда бшм берумен шектелмей, баланыц жеке дара кабшеттерш ескере отырып оныц шыгармашылык - интелектуалдык дамуыныц колайлы ортасын калыптастырады. Эдеби психологиялык шыгармаларды инновациялык технология кемегiмен окыту баланыц эдеби туындыны психологиялык талдау кабшеп мен шыгармашылык ойлау дагдысын жетiлдiруге ыкпал етедi.
1. 1 https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z070000319_. КР Бiлiм туралы Зацы 11 - бап
2. 2 Эбуов Э. Е. Оку YPДiсiнде инновациялык бшм беру технологияларын пайдаланудыц педагогикалык шарттары: пед. гыл. канд. автореф. Астана, 2005 - 28 б
3. 3 Ф. Б. Бeрiбекова, Н. Ж. Жанатбекова Казiргi замангы педагогикалык технологиялар: Окулык - Алматы: 2014 - 360 б.
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР
