CC BY
0UDK: 338.46:37
DAVLAT OLIY TA'LIM MUASSASALARI TALIM XIZMATLARINI BOSHQARISHNING O'ZBEKISTONDAGI ASOSIY JIHATLARI
ZAYLOBITDINOVA HUSNIDA XALILJON qizi
Oziq-ovqat texnologiyasi va muhandisligi xalqaro instituti, o'qituvchi
Farg'ona, O'zbekiston
Annotatsiya. Ishda Yangi O'zbekiston taraqqiyotini taminlashda Oliy talimni tizimli isloh qilish, uzluksiz ta'lim tizimi, jumladan oliy ta'lim tizimini sifat jihatidan rivojlantirish borasida ta'lim sifatini yuksaltirish, kadrlar salohiyatini oshirish va tizimning moddiy-texnik bazasini zamonaviy talablar asosida mustahkamlash, ta'lim xizmatlari bozorini rivojlantirishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmini takomillashtirish, oliy ta'limni modernizatsiya qilish kabi chora-tadbirlarga alohida e 'tibor qaratilayotganligi yuzasidan fikr yuritiladi. Mazkur masala doirasida mualliflik tahlili amalga oshirilib, davlat oliy ta'lim muassasalari talim xizmatlarini boshqarish bo 'yicha amaliy taklif va tavsiyalar beriladi.
Kalit so'zlar: intellektual mulk, rivojlanish, zamonaviy axborot texnologiyalari, oliy ta'lim xizmatlari, samaradorlik, ta lim tizimi, ta lim xizmatlari.
Jahon iqtisodiyotining jadal rivojlanishi, dunyo mamlakatlaridagi aholi turmush farovonligining o'sishi ko'p jihatdan ta'lim sohalarini rivojlanganlik darajalari bilan uzviy bog'liqdir. "Bugungi kunda dunyo bo'yicha ta'lim sohasiga 1 trln.doll. xarajat qilinmoqda va savdo hajmi tarkibida ta'lim xizmatlari 100 mlrd. doll.ni tashkil etmoqda. Ta'lim xizmatlarini ko'rsatish bo'yicha dunyoda AQSh (20%), Buyuk Britaniya (10%), Kanada (9%), Xitoy Xalq Respublikasi (9%), Avstraliya (8%), Frantsiya (6%), Germaniya (5%) yetakchi mamlakatlar hisoblanadi" [4]. "Bilimlarga asoslangan iqtisodiyotga o'tishda xizmatlar sohasi 85 foizga qadar o'sadi, oliy ma'lumotli mutaxassislarga bo'lgan ehtiyoj esa 90 foizdan ortadi. AQSh olimlari tadqiqotlariga ko'ra, oliy ma'lumotli insonning mehnat unumdorligi bunday ma'lumotga ega bo'lmagan insonga nisbatan 5 barobar yuqori bo'ladi" [6]. Ushbu natijalardan ko'rinadiki, har qanday mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish uchun davlat oliy ta'lim muassasalarida (OTM) samarali xizmat ko'rsatish strategiyasini hamda ularda tijorat faoliyatini takomillashtirish masalalari muhim ahamiyat kasb etadi.
Davlat oliy ta'lim muassasalarining tijorat faoliyatini boshqarish mexanizimini takomillashtirish jarayonlarini takomillashtirishning ayrim nazariy va amaliy jihatlari respublikamiz iqtisodchi olimlari ilmiy tadqiqotlarida o'z aksini topgan. J.Stok va D.Lambertning tadqiqotlariga ko'ra, xizmatlarga bo'lgan talabni o'rganish zaruriy xizmatlar darajasini belgilasa, logistika unga optimal xarajatlar va kapitalning iqtisodiy jozibadorligini ta'minlaydi.
Shaxsning ta'lim olish ehtiyojlari universitetlar tomonidan ta'lim xizmatlarini ko'rsatish orqali qondiriladi [5]. M.A.Lukashenko «Ta'lim xizmatlari bozoridagi Oliy o'quv yurti: boshqaruvning dolzarb muammolari» monografiyasida ta'lim xizmatining quyidagi ta'rifini beradi: «ta'lim xizmati iqtisodiy kategoriya sifatida uni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste'mol qilish jarayonlarida odamlar o'rtasidagi munosabatlarni ifodalaydi». Qonunga muvofiq, davlat ta'lim muassasalariga ustav vazifalarini amalga oshirish uchun davlat mulkini tezkor boshqaruvga berish bilan birga moliyaviy-xo'jalik faoliyatini mustaqil ravishda amalga oshirish huquqi berildi. Ta'limda bozor munosabatlari shakllanishining dastlabki davriga xos bo'lgan byudjet mablag'larining surunkali taqchilligi sharoitida davlat ta'lim muassasalari pullik ta'lim xizmatlarini ko'rsatishni va byudjetdan tashqari daromadlarni olishni boshladilar [5].
Quyidagi 1-rasmda mamlakatimiz oliy ta'lim muassasalari talabalari kontingentining dinamikasi keltirilgan [2]. Taqdim etilgan ma'lumotlarga ko'ra, 2012 yildan 2022 yilgacha pullik asosda o'qiyotgan talabalar soni 58,4 baravar ko'payganligi, shu davrda byudjet talabalari soni atigi
1,98 baravar ko'payganiga qaramay. Shunday qilib, 2012 yildan davlat universitetlari talabalarining byudjet va byudjetdan tashqari kontingenti ulushlarining nisbati.
3S00 --
3000
1500 ■
1000 • ■ soo
0 -«-,-,-,-,-,-■-,-,
2012 2013 2017 2018 2019 2020 2021 2022
1-rasm. Oliy ta'lim muassasalari talabalari kontingentining dinamikasi, ming kishi
izoh:
Ko 'k chiziq - Grand asosida tahsil olayotgan talabalar
Pushti chiziq - Kontrakt asosida tahsil olayotgan talabalar
Iqtisodiy avtonomiya va davlat universitetlarining byudjetdan tashqari faoliyatini faollashtirish bilan bir vaqtda nodavlat ta'lim sektorining shakllanishi boshlandi. Ta'lim mazmunini aniqlash, o'quv jarayonini tashkil etish, ta'limda tadbirkorlik yondashuvlarini amalga oshirishda yangi imkoniyatlar turtki bo'ldi. Sanoatni monopoliyadan chiqarish sharoitida nodavlat universitetlarning paydo bo'lishi uning rivojlanishini rag'batlantiradigan tabiiy hodisaga aylandi [3]. Endi mamlakatda nodavlat sektorini rivojlantirishning ijobiy dinamikasi kuzatilmoqda, bu uning ta'lim xizmatlari bozoridagi mavqeining barqarorligini va iste'molchilar va umuman jamiyatga bo'lgan talabni ko'rsatmoqda (2-rasm) [2].
Ta'limdagi bozor munosabatlari universitetlar o'rtasidagi raqobatning rivojlanishiga olib keldi. Bu ikkinchisini faol bozor pozitsiyasini egallashga, sifatni oshirishga va ko'rsatilayotgan ta'lim xizmatlari ro'yxatini kengaytirishga undadi. Rivojlanayotgan ta'lim xizmatlari bozorining ishtirokchilari bo'lgan oliy o'quv yurtlari hozirgi vaqtda ta'lim xizmatlarini ko'rsatish xususiyatlarini belgilaydigan iqtisodiy munosabatlar tizimiga mahkam bog'langan. Shu bilan birga, ta'lim xizmatlarini taqdim etishning o'ziga xos xususiyatlari ularni taqdim etish jarayonining o'ziga xos xususiyatlari bilan oldindan belgilanadi.
2012 2013 2017 2018 2019 2020 2021 2022
2-rasm. Davlat va nodavlat oliy ta'lim muassasalari soni dinamikasi, dona
izoh:
Ko 'k chiziq - Nodavlat oliy ta'lim muassasalari Pushti chiziq - Davlat oliy ta'lim muassasalari
Bozor sharoitida oliy ta'lim muassasalarining ishlash shartlariga asoslanib, biz ularning quyidagi xususiyatlarini ta'kidlaymiz:
- Nomoddiy. An'anaviy ta'lim tizimida ta'lim xizmatlari iste'mol qilinmaguncha ular bilan tanishib bo'lmaydi. Xizmatni oldindan namoyish etishning iloji yo'q, shuning uchun iste'molchi uni «ishonch bilan» sotib oladi;
- Manbadan ajralmaslik, sifatning nomuvofiqligi va to'liq standartlashtirishning mumkin emasligi. Har qanday ta'lim xizmati faqat uni taqdim etish vaqtida nazorat qilinishi mumkin. Ta'lim jarayonining asosi aloqa bo'lib, u ikki tomonlama jarayon sifatida ta'lim xizmatining ishlab chiqaruvchisi va iste'molchisi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri va darhol fikr-mulohazalarni keltirib chiqaradi, ular o'rtasidagi funktsional o'zaro ta'sir uchun asos yaratadi;
- Turli foydalanuvchilar uchun iste'mol natijalarining noaniqligi. Ta'lim jarayonida ta'lim xizmatlari iste'molchisining faolligi katta rol o'ynaydi va ko'p narsa xizmatlarni iste'mol qilish jarayonida sarflangan shaxsiy mehnatining miqdori va sifatiga, shaxsiy qabul qilish qobiliyatiga, qobiliyatlariga va ularni amalga oshirish darajasiga bog'liq;
- Natijalar namoyon bo'lishining kechiktirilgan tabiati. Olingan ko'nikmalar, bilimlar va ko'nikmalarni ma'lum bir faoliyat sohasida qo'llash moddiy natija beradi va yangi yaratilgan qadriyatlarda faqat o'quv jarayoni tugagandan so'ng va ko'pincha qo'shimcha vaqt o'tgandan keyin namoyon bo'ladi;
- Yangi axborot texnologiyalari darajasi. Ularni o'quv jarayoniga tatbiq etish darajasi ta'lim xizmatlarini ko'rsatishning mohiyati va printsipini o'zgartiradi, ikkinchisining xususiyatlariga va turli sub'ektlarning o'quv jarayonida ishtirok etish darajasiga ta'sir qiladi, bu ular o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarning mohiyatiga ta'sir qiladi.
Ta'lim xizmatlarini ko'rsatish jarayonida foydalanish qiymati yaratiladi. Shu sababli, oliy o'quv yurtini o'ziga xos korxona sifatida, ta'lim xizmatlarini ko'rsatish jarayonini esa o'ziga xos ishlab chiqarish jarayoni sifatida tasavvur qilish mumkin, uning natijalariga ko'ra talaba o'qish davomida olgan bilimlarini yanada amalga oshirish imkoniyatiga ega bo'lgan sertifikatlangan mutaxassisga aylanadi.
Shunday qilib, ta'lim xizmatlari bozorida munosib o'rin egallash va bunday pozitsiyani saqlab qolish uchun universitetlar eng kam xarajat bilan yuqori sifatli ta'lim xizmatlarini ko'rsatishlari kerak, ya'ni ular barcha mumkin bo'lgan usullardan eng samarali ishlashlari kerak. Ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun universitet rahbariyati ishonchli, o'z vaqtida ma'lumot asosida samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishi kerak. OTMlar faoliyatini o'rganish va ularning rahbariyatining axborotga bo'lgan ehtiyojlarini o'rganish asosida o'rganilayotgan universitetlar raqobat sharoitida muvaffaqiyatli ishlashi uchun zarur bo'lganligi aniqlandi:
1. OTM - kafedraning har bir asosiy ishlab chiqarish tarkibiy bo'linmasining uning faoliyatining umumiy natijasiga qo'shgan hissasini bilish. Kafedralarning hissalarini baholash faoliyat natijalarini qo'llab-quvvatlash, rivojlantirish, takomillashtirish, foydasiz kafedralarni foydali kafedralar bilan birlashtirish bo'yicha qarorlar qabul qilishga imkon beradi.
2. Kelgusi o'quv yili uchun ularning xarajatlari smetasini tuzish va hisoblangan ma'lumotlarni boshqaruv hisobi doirasida shakllantirilgan haqiqiy ma'lumotlar bilan taqqoslash orqali kafedralar xarajatlarini nazorat qilish. Kafedralar xarajatlarini nazorat qilish ularning xodimlarini resurslarni tejashga undaydi va universitet faoliyatining yaxshilanishiga olib keladi.
3. Mutaxassisliklar va o'qitish shakllari nuqtai nazaridan ta'lim xizmatlarini ko'rsatishning to'liq va qisqartirilgan qiymati miqdorini aniqlang. Ushbu ko'rsatkichlarni hisoblash universitet rahbariyatiga mavjud bo'lgan eng foydali mutaxassisliklarni aniqlashga va universitetlar faoliyatini yaxshilash maqsadida talabalar sonini ko'paytirishga, talabalarni yangi mutaxassisliklar bo'yicha o'qitishni boshlashning maqsadga muvofiqligini aniqlashga, belgilangan to'lov miqdori etarli yoki yo'qligini tekshirishga imkon beradi.
4. Mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridagi haqiqiy va mumkin bo'lgan o'qish to'lovlari va sonlari bo'yicha mutaxassisliklar va o'qitish shakllari kesimida talabalar sonini zararsiz nuqtada hisoblash. Bunday hisob-kitoblar universitet rahbariyatiga ta'lim xizmatlarini ko'rsatish xarajatlari qoplanadigan minimal talab qilinadigan talabalar sonini bilish, mutaxassisliklar bo'yicha narxlar va talabalar sonining turli kombinatsiyalari bo'yicha universitet faoliyati natijalarini aniqlash imkonini beradi.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Oliy ta'lim muassasarida xarajatlarni hisobga olish va ta'lim xizmatlari narxini hisoblashning amaldagi tartibini o'rganish shuni ko'rsatdiki, buxgalteriya ma'lumotlari universitetlar faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olmaydi va shuning uchun boshqaruvning ortib borayotgan talablariga javob bermaydi. Amalda qo'llaniladigan hisoblash usullari ma'lum bir mutaxassislik va o'qitish shakli bo'yicha ta'lim xizmatining narxini, shu jumladan haqiqiy iste'mol qilingan xarajatlarni hisoblashga imkon bermaydi, chunki asosan «xarajatlarni hisobga olish» amalga oshiriladi va universitetda ta'lim xizmatlarini ko'rsatishning o'rtacha qiymati hisoblanadi. Raqobat va universitetlarning iqtisodiy mustaqilligi sharoitida ularni boshqarish, xarajatlarni hisobga olishni takomillashtirish va ta'lim xizmatlari narxini hisoblash uchun xarajatlar to'g'risida buxgalteriya ma'lumotlarini shakllantirish zarurati oshdi.
Shuni ta'kidlash kerakki, hozirgi vaqtda oliy o'quv yurtlari tomonidan ta'lim xizmatlari narxini rejalashtirish, hisobga olish va hisoblash bo'yicha ko'rsatmalar mavjud emas, ularga universitetlar xarajatlarni hisoblashda tayanishi mumkin. Ta'lim xizmatlari narxini hisoblash maqsadi hozirgi vaqtda ta'lim xizmatlari bozorida universitetlar faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Mutaxassisliklarning turlari va o'qitish shakllari nuqtai nazaridan ularning tannarxi to'g'risidagi ma'lumotlar samarali assortiment siyosatini amalga oshirish, har bir mutaxassislik bo'yicha belgilangan o'quv to'lovlari miqdorining etarliligini aniqlash, yangi mutaxassisliklar bo'yicha o'qishni boshlash to'g'risida qaror qabul qilish uchun zarurdir. Shunday qilib, xarajatlarni hisobga olish tartibini takomillashtirish va OTMlarning ta'lim faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda mutaxassisliklar va o'qitish shakllari nuqtai nazaridan ta'lim xizmatlari narxini hisoblash metodologiyasini ishlab chiqish kerak.
Oliy ta'lim muassasalari faoliyatining o'ziga xos xususiyatlarini va ma'lum bir mutaxassislik va ta'lim shakli talabalariga ta'lim xizmatlarini ko'rsatish jarayonini o'rganish, ta'lim xizmatlarini ko'rsatish jarayoni uzluksiz, uzluksiz va bir yoki bir nechta o'quv kurslari doirasiga kiradigan ketma-ket bosqichlardan iborat degan xulosaga kelishimizga imkon berdi.bir-birini ta'qib qilish. Xizmatlar bir vaqtning o'zida barcha mutaxassisliklar va ta'lim shakllari talabalari uchun taqdim etiladi. Bir xil yoki taxminan bir xil mahsulot seriyali yoki ommaviy ishlab chiqariladigan ishlab chiqarish tannarxini hisobga olish va hisoblash uchun ishlab chiqarish tsikli uzluksiz, umuman yo'q yoki tugallanmagan ishlab chiqarish kichik hajmda mavjud bo'lib, xarajatlarni hisobga olish va tannarxni hisoblashning texnologik usuli qo'llaniladi.
Shunday qilib, ma'lum bir mutaxassislik va ta'lim shakli talabasiga ta'lim xizmatlarini ko'rsatish narxini hisoblash usuli bilan amalga oshiriladi, biz uni o'zgartirilgan jarayon deb ataymiz. Usulning nomi protsessual usulda xarajatlarni hisobga olish tartibining o'xshashligi bilan bog'liq: to'g'ridan -to'g'ri xarajatlar jarayonlar bo'yicha, bilvosita-umuman tashkilot tomonidan hisobga olinadi. Farqi -sanoat korxonalarining texnologik jarayoni va universitetlar tomonidan ta'lim xizmatlarini ko'rsatishning texnologik jarayonining o'ziga xos xususiyatlarida.
Muayyan mutaxassislik va o'qitish shakli bo'yicha ta'lim xizmatlarini ko'rsatish narxini aniqroq hisoblash uchun ularni o'qitish bilan bog'liq maksimal to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar ajratilgan:
- bitta talabaning o'qish narxiga tegishli xarajatlar;
- bir guruh talabalarni o'qitish narxiga bog'liq xarajatlar;
- ushbu mutaxassislik va ta'lim shaklining barcha talabalarini o'qitish narxiga bog'liq xarajatlar.
Shunday qilib, biz talabaga ma'lum bir mutaxassislik va ta'lim shaklini universitetda
o'qitishning to'liq davri uchun ta'lim xizmatlarini ko'rsatishning to'liq narxini olamiz. Hisoblashning aniqligini oshirishga, birinchi navbatda, kurslar, mutaxassisliklar va o'qitish shakllari nuqtai nazaridan to'g'ridan-to'g'ri xarajatlarni hisobga olishni tashkil etish va bilvosita xarajatlarni iqtisodiy asoslangan taqsimlash bazasiga mutanosib ravishda mutaxassisliklar o'rtasida taqsimlash orqali erishiladi. Ikkinchidan, ma'lum bir mutaxassislik va ta'lim shakli talabalariga ta'lim xizmatlari narxini hisoblashda ularning umumiy miqdorida sezilarli ulushni egallaydigan xarajatlarni yig'ishga alohida e'tibor beriladi.
Ushbu model universitet rahbariyati kelgusi davrda yuzaga kelishi mumkin bo'lgan dastlabki parametrlarni modelga kiritish orqali iqtisodiy vaziyatning turli xil variantlari bo'yicha
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
mutaxassisliklar va o'qitish shakllari nuqtai nazaridan ta'lim xizmatlarini ko'rsatish xarajatlari
to'g'risidagi ma'lumotlarni hisoblashi mumkin bo'lgan vosita bo'ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Зернов В. Негосударственный сектор: анализ, прогноз развития. // Высшее образование в России 2004. №9. С. 52-56.
2. Лукашенко М. Маркетинг и PR в учебном заведении. // Высшее образование в России. 2002. №4. С.33-40.
3. Лукашенко М.А. Высшее учебное заведение на рынке образовательных услуг: актуальные проблемы управления. - М.: Маркет ДС, 2003. - 358 с.
4. Майбуров И. Финансирование высшего образования: национальные особенности // Высшее образование в России. 2004. №10. С.31-37.
5. Маркин Е.В. Финансы вузов в условиях реформирования бюджетного сектора // Бюджетные организации: экономика и учет. 2004. №11. С.12-19.
6. Крылова, А. Н. Особенности образовательной деятельности высших учебных заведений и их влияние на управленческий учет затрат. / А.Н.Крылова. - Текст: непосредственный // Проблемы и перспективы экономики и управления: материалы I Междунар. науч. конф. (г. Санкт-Петербург, апрель 2012 г.). - Санкт-Петербург: Реноме, 2012. - С. 133-142.
7. Преображенский Б.Г. Система подготовки менеджеров для государственной службы: концепция развития https://www.science-education.ru/ruarticle/view?id=1126
