Научная статья на тему 'ЧЎЛ-ЯЙЛОВ ЧОРВАЧИЛИГИДА КЛАСТЕР БОШҚАРУВ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ'

ЧЎЛ-ЯЙЛОВ ЧОРВАЧИЛИГИДА КЛАСТЕР БОШҚАРУВ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

61
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
чўл-яйлов чорвачилиги / кластер / қайта ишлаш / харажатлар / фойда. / desert-pasture livestock / clustering / processing / costs / benefits

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — А Э. Тангиров

Мазкур мақола Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий иқтисодий тараққиѐтини таъминлашга, аҳолининг турли қатламлари бандлигини таъминлашга ва уларнинг даромадларини оширишга йўналтирилган. Ишда, қишлоқ хўжалигининг ноѐб тармоқларидан бири бўлган тармоқ-чўл-яйлов чорвачилигида маҳсулот етиштиришдан бошлаб уни қайта ишлашгача бўлган тизим ўрганилган. Бундан ташқари, қуйи мажмуани янада ривожлантирувчи фан ва таълим соҳаси олимлари, ишлаб чиқаришдаги мутахассислар ва иқтисодчиларнинг ҳаѐтий тажрибаси ва билимларини мужассамлаштирувчи кластер бошқарув технологиясини ишлаб чиқаришга жорий этиш зарурияти асосланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

This article is aimed at ensuring socio-economic development of the Republic of Uzbekistan, providing employment of various divisions of the population and increasing their incomes. The work has studied the system of desert and pasture cattle which one of the unique agricultural sectors, from the cultivation of the produce to its processing. In addition, there is a need for the introduction of cluster management technologies that combine life experience and knowledge of science and education scientists, industry specialists and economists with further infrastructure development.

Текст научной работы на тему «ЧЎЛ-ЯЙЛОВ ЧОРВАЧИЛИГИДА КЛАСТЕР БОШҚАРУВ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ»

ЧУЛ-ЯЙЛОВ ЧОРВАЧИЛИГИДА КЛАСТЕР БОШЦАРУВ ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

А.Э.Тангиров

Самарканд иктисодиёт ва сервиз институти, иктисод фанлари номзоди, доцент

АННОТАЦИЯ

Мазкур макола Узбекистан Республикасининг ижтимоий иктисодий тараккиётини таъминлашга, ах,олининг турли катламлари бандлигини таъминлашга ва уларнинг даромадларини оширишга йуналтирилган. Ишда, кишлок хужалигининг ноёб тармокларидан бири булган тармок-чул-яйлов чорвачилигида мах,сулот етиштиришдан бошлаб уни кайта ишлашгача булган тизим урганилган. Бундан ташкари, куйи мажмуани янада ривожлантирувчи фан ва таълим сохдси олимлари, ишлаб чикаришдаги мутахассислар ва иктисодчиларнинг хдётий тажрибаси ва билимларини мужассамлаштирувчи кластер бошкарув технологиясини ишлаб чикаришга жорий этиш зарурияти асосланган.

Калит сузлар: чул-яйлов чорвачилиги, кластер, кайта ишлаш, харажатлар, фойда.

ABSTRACT

This article is aimed at ensuring socio-economic development of the Republic of Uzbekistan, providing employment of various divisions of the population and increasing their incomes. The work has studied the system of desert and pasture cattle which one of the unique agricultural sectors, from the cultivation of the produce to its processing. In addition, there is a need for the introduction of cluster management technologies that combine life experience and knowledge of science and education scientists, industry specialists and economists with further infrastructure development.

Keywords: desert-pasture livestock, clustering, processing, costs, benefits.

Республикамизнинг ер ресурсининг 21,0 млн. гектардан кyпроFини яйловлар ташкил килиб, улардан унумли фойдаланиш куп жихдтдан чул яйлов чорвчилигини ривожлантиришга боFлик. Аммо, коракул куйларининг озукага булган талаби яйлов х,исобидан камида 85 фоиз таъминланиши урнига атиги 50-55 фоизга кондирилиши бир бош куйга уртача 21-22 минг сум ортикча харажат килинишга, ишлаб чикариш фондларининг 6065 фоизга эскирганлиги, она куйларнинг атги 30 фоизигина

October 5-6

336

сунъий уруFлантирилаëтганлиги тармокнинг баркарор ривожланишга имконият бермаяпти.

Чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуасида бозор механизмидан самарали фойдаланишга тускинлик килувчи бир катор омиллар мавжуд. Хусусан, тадкикотларнинг курсатишича, хизмат курсатиш корхоналари суст ривожланмокда, хужаликларнинг сервис хизматларига булган талаблари етарли даражада кондирилмаяпти. Ушбу сохаларда ханузгача соFлом ракобат мухити шаклланмаган, хизмат курсатувчи корхоналарнинг замонавий мукобил ва нодавлат шаклларини ташкил этиш ва зарур инвестицияларни жалб килиш талаб даражасида эмас. Ширкатлар фермер хужаликларига айлантирилиши, куп тармокли ишлаб чикаришга утилиши каби сабаблар нафакат агросервис хизматларига булган талабнинг кескин ортишига, балки ушбу тизимда диверсификациялаш жараёнини такомиллаштириш заруратига олиб келмокда. Зотан, хозирги шароитда махсулот ишлаб чикарувчиларни сифатли ва арзон агросервис хизматларига булган талабини уз вактида кондириш жиддий муаммолардан бири булиб колмокдаки, бу эса уз навбатида бозор механизмини жорий этишга хамда соханинг баркарор ривожланишига ва ракоботбардошлигига салбий таъсир курсатмокда.

Бир зооветеринария пункти чорва молларнинг жойлашган худуд майдонинг катта-кичиклигига караб 8,0-12,0 минг бош шартли куйлар уринига 48,4 минг бош ёки 4-6 баробар куп шартли куйларга хизмат курсатмокда. ^ашкадарё вилоят зооветеринария хизматлари курсатишга 33,0 млн. сумлик буюртма олган ва 27,0 млн. сумга ёки 81,7 % га бажарган холос. Республикада бир бош шартли куйга курсатилган зооветеринария сервис хизмати 15,0 минг сум урнига атги 80,0 сумни ташкил килган. Бундан ташкари Мамлакат ахолисининг ярмидан купи кишлок жойларда истикомат килишига карамай, бу ерда хизмат курсатиш хажми охирги йилда 25-27 фоиздан ошмади. ^оракулчилик тармоFи жойлашган худудларда мамлакатимиз кишлок хужалигининг бошка тармокларига нисбатан таъминот даражаси 10-15 марта паст.

Шунингдек, ишлаб чикарилаётган махсулотларнинг асосий кисмни кайта ишлаш кувватлари етишмаётганлиги, куй сути, мол териси ва жун каби махсулотлардан деярли фойдаланилмаётганли ва махсулотларнинг чукур кайта ишланмасдан катта кисми хомашё сифатида сотилаётганлиги чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуаси ракобатбардошлигини кескин пасайишга сабаб булмокда. Масалан, Навоий вилоятида гуштни кайта ишлаш 18-20 фоиздан, жунни 21-21, мол терилари 30 фоиздан ошмаяпти. ^оракул тери кайта ишлаш ошлаш, жунни эса ювиш билан якунланмокда холос. Улардан тайёр буюмлар ишлаб чикариш деярли йулга

October 5-6

куйилмаган. Натижада, жуннинг товарлик даражаси 66,9 фоизни, коракул тери 34,7 ва мол териларики 9,9 фоизни ташкил килган холос ва ишлаб чикилган 2783,7 ц жун, 3649 дона коракул тери ва 15775 дона мол терилари уз харидорларини топмаган.

Демак чул-яйлов чорвачилиги хужаликлари баркарор ривожланишини чегаралаб куйаётган омиллардан яна бири етиштириган махсулотларни сотиш муаммосидир. Ички бозорда хам ташки бозорда хам хом ашё эмас балик чукур кайта ишланган махсулотларга кучли талаб мавжудлигини олиб борилган тадкикотлар курсатдики. Бухора, Турткул, Нурота шахарларида ва айрим хужаликларда фаолият курсатаётган кичик корхоналар чул-яйлов чорвачилиги махсулотларидан турли хилдаги буюмлар тайёрлаб ички ва ташки бозорларда сотишдан 4-5 баробар купрок даромад олишмокда. ^ушни ^озокдстон Республикасида хам жунни кайта ишлаш корхонаси ишга туширилганига кадар харидор топилгандагина 1 килограмм даFал жун 5 тенгеда сотилган. Х,озирда эса 1 кг. даFал жунни сотиш нархи 18 тенегача кутарилган.

Тадкикотлар курсатмокдаки, коракул теридан тайёр махсулот тайёрлаш учун сарфланган харажатларнинг 62,4 фоизи уни ишлаб чикариш, 37,6 фоизи кайта ишлашга сарфланган. Аммо, коракул терини кайта ишлашга 37,6 фоиз харажат килган холда тайёр махсулот ишлаб чикувчи 86,7 фоиз фойдани узлаштирмокда, махсулотни ишлаб чикарувчи эса атги 13,3 фоиз фойдага эгалик килмокда. Гуштни кайта ишлаш учун уни ишлаб чикувчи 73,2 фоиз харажат сарфлаган холда фойданинг факатгина 11,2 фоизини, кайта ишловчи эса 26,8 фоиз харажат сарфлаб фойданинг 88,8 фоизни олган. Жуни кайта ишловчи олинган фойданинг 86,9 фоизини узлаштирган холда 13,3 фоиз ишлаб чикариш харажатларини сарфлаган холос. Демак, кайта ишловчи корхоналар мустакил хужалик юритувчи суъект сифатида, энг мухим монопол мавкедан фойдаланиб, махсулот ишлаб чикарувчи хужаликларнинг 70-75 фоиз даромадларини асосиз узлаштириб олишмокда.

Такидланганлар билан биргаликда чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуаси учун махсус малакали кадрлар тайёрлаш тизими шаклланмаганли, илмий тадкикот ва наслчилик ишларининг конкарсизлиги, маркетинг(сотиш) хизмати ташкил этилмаганли каби йирик муаммоларни узаро ташкилий-иктисодий боFлик хусусан ишлаб чикиш ва бозор хизматларини курсатувчи, махсулот ишлаб чикарувчи, хом ашёни кайта ишловчи, тайёр махсулотларни сотувчи, илмий ва юкори малакали мутахассис кадрлар тайёрлаш буйича хизмат курсатувчи муасассалар, корхоналар, хужаликлар фаолиятларини бир технологик тизимга бирлаштирувчи кластер бошкарув технологиясини жорий этиш оркали ечиш мумкин.

October 5-6

Мавжуд муаммоларнинг окилана ечимни топиш жамоавий уйгунлаувни талаб этмокда. Баркарор тараккиётни таъминлашни таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг самарали интеграциялашувисиз, инновацион жараёнларсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Чунки, инновация билимлар тугал концентрациялашган интеграциялашув туфайли пайдо булган гоядан бошланувчи илмий-тадкикот, фан, таълим ва ишлаб чикаришнинг фаол хамкорлиги махсули, янгиланишларга асосланган тукин ва фаровон хаёт, ижтимоий ва иктисодий юксалишни таъминловчи омилдир.

Бунинг учун чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуаси учун юкори малакали кадрлар тайрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш, дунё стандартлари даражасидаги замановий талабларга мос зооинженеркоракулчи, ветеринар, инжнер-технологик, инжнер-техник мутахассислар билан биргаликда урта махсус мутахассисларини етиштириш, кайта тайёрлаш, малакасини ошириш буйича баркарор тизим яратилиши лозими.

Иктисодиётда кластер бу нафакат ракобат, балки мавжуд муаммоларнинг ечимини жамоавий ёндошувда, мавжуд хом ашё, энергия ва мехнат захираларидан самарали фойдаланиб, фаол билимлар алмашинувига асосланган тургун ижтимоий-иктисодий муносабатлар ва узаро ишончли хамкорликда бир технологик тизимга бирлашган ишлаб чикариш корхона ва ташкилотлари гурухи шаклланиши демакдир.

Ижтимоий-иктисодий тараккиётни таъминловчи, ахоли турли катламларининг бандлигини, реал даромадларини изчил оширувчи, ноёб тармок-чул-яйлов чорвачилигида махсулот етиштиришдан бошлаб чукур кайта ишлашгача булган тизим, куйи мажмуани янада ривожлантирувчи, турли фан, таълим сохалари олимлари, ишлаб чикариш мутахассислари, иктисодчилар хаётий тажриба, малака, билимларини мужассамлаштиручи кластер бошкарув технологиясини жорий этиш максадга мувофикдир.

Бухоро вилоятида "Komteks pposy" МЧЖ шаклида ташкил этилаётган, махаллий хокимлик томонидан бошкарилувчи куй жунини саноат усули асосида кайта ишлайдиган кластерга киритилаётган сармоя асосан мавжуд йигириш, тукув ва тикув-трикотаж кувватларини жойида йириклаштириш ва модернизация килишга йуналтирилади. Бу мажмуа ички ва ташки бозорга йилига 1,5 млн. дона тайёр махсулот, 2,5 минг тонна калава ип, карийб 4 млн. погоно метр тукима махсулотлари етказиб бериш имконини яратади. Аммо, коракул куйларидан жун билан биргаликда унинг асосий махсулоти булган ноёб коракул тери, гушт, куй терилари,сут ва бошка махсулотлар хам олинади. Алохида махсулот тури буйича эмас балик чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуасини битта кластерига камраб

October 5-6

339

олиниши максадга мувофик. Бунга сабаб биринчидан, коракул тери, жун, гушт, сут ва куй терилари коракул куйларидан олиниши билин биргаликда эчкичилик, корамолчилик, туячилик, йилкичилик, паррандачик каби сохалардан хам махсулотлар олинади, иккинчидан, факат бир махслот тури буйича кластер ташкил этиш эса бошка махсулот турларини чукур кайта ишланиб тайёр товар махсулотга айланишини таъминламайди, учинчидан, каластер ташкил этилган махсулот турига иктисодий ресурсларнинг асосий кисми йуналтирилиши окибатида ишлаб чикариш технологиясининг мукаррар бузилишига олиб келади. Кластерни бошкариш юкори малакали мутахассислардан шакллантирилган махсус мувофиклаштурувчи кенгаши томонидан амалга оширилади. Бу кенгаш кластер худудида тайёрланадиган хар бир тайёр махсулот тури буйича гурухлардан иборат булиши максадга мувофик. Кенгаш "Чул-яйлов чорвачилиги кластери"нинг истикболда баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланиш стратегиясини ишлаб чикиш ва унинг амалда бажарилишини мувофиклаштириш вазифасини бажаради.

Кластер камраб олган худудда юкори самарадорли техника ва технологияларни ишлаб чикиш, жорий этиш, илмий-амалий муаммолар ечимлари билан тегишли илмий-тадкикот муассалари, юкори малакали мутахассислар тайёрлаш олий ва урта махсус таълим муассалари томонидан амалга оширилиши ташкил этилади. Чул-яйлов усимликлари уруFларини етиштирувчи ва инновацион технологияларни куллаш асосида яйловлар хосилдорлигини (2,5-3,0 ц/га урнига) 20-25 ц/га кутарилишни таъминлаш хамда сув таъминоти тизимини шакллантирувчи, озука тайёрловчи уни кайта ишловчи, зооветеринария хизматларини амалга оширувчи, куйлар жунини киркувчи, кузиларни коракул тери учун суйувчи, гуштни, жуни, коракул терини, мол териларини, куй ва бошка моллар сутини кайта ишловчи ва тайёр товар махсулотлари тайёрловчи хамда уларни сотиш билан шуFулланувчи корхоналарни барпо этишни такоза килади. Натижада минглаб янги иш уринлари яратилади, олинаётган даромад эса 4-5 баробарга купаяди яъни худуднинг баркарор ижтимоий-иктисодий ривожланиши учун имкониятлар вужудга келиши билан биргаликда чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуаси ракобатбардошлиги кучайишини таъминлайди.

Бошкаришнинг кластер технологияси жорий этиш юкори кушимча киймматга эга булган махсулотларни тайёрлашнинг таъминланиши уз навбатида мажмуанинг барча буFинларини аклли машиналар тизими ёрдамида бошкариш, ишлаб чикариш харажатларини кескин кискартирадиган сувдан ута арзон (1 л. сувдан олинган энергия билан автомашина 1400 км масофани босиб утган ёки 1 сум харажатга 300 сум даромад олиш мумкин) энергия олиш, биогаз ишлаб чикариш ва шунга ухшаш бошка технологияларни хард килиш ва жорий килиш имкониятини

October 5-6

яратади. Натижада олинадиган фойдани яна бир неча баробарга оширади ва мажмуа ракобатбардошлигини янада мустахкамлайди. Хулоса ва таклифлар

Чул-яйлов чорвачилигини баркарор ривожланишини таъминловчи кластер бошкарув технологиясини жорий этиш максадга мувофик, яъни:

-алохида махсулот тури буйича эмас балик чул-яйлов чорвачилиги куйи мажмуасини битта кластерига камраб олинишни;

-кластерни бошкариш юкори малакали мутахассислардан шакллантирилган махсус мувофиклаштурувчи кенгаши томонидан амалга оширилишни;

-олинган фойда кластер таркибига кирувчи корхоналарнинг тайёр махсулотга кушган хиссасига мос равишда таксимлашни тавсия киламиз.

REFERENCES

1.Каюмов Ф.К. и др. Каракулеводческий подкомплекс и его роль в формировании конъюнктуры рынка. Т. ''Узинформагропром''. 1993 г.

2.Ибрагимов Ю. Канада чорвачилиги, бугунги холати ва ривожланиш истикболлари. Зооветеринария, Ж. №2, 2012. 38-43б.

3. Совершенствование продажи продукции пустынно-пастбищного животноводства и модернизация отрасли. https://elibrary.ru/item.asp?id=27225829.

4. Совершенствование продажи продукции пустынно-пастбищного животноводства и модернизация отрасли. https://scholar.google.com/ citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=OHPAyGkA AAAJ&sortby=title&citation_for_view=OHPAyGkAAAAJ:u5HHmVD_uO8C.

5.Файзиева Ш.Ш. Агрокластерлар асосида инновацион иктисодиёт самарадорлигини ошириш. Инновацион технологиялар, Ж. Махсус сон 2021. 90-94б.

® о

October 5-6) Republican Scientific and Practical Conference

©

О

341

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.