CC BY
502
Х- Зоиров
БАХ.СЕ ДАР АТРОФИ НАХУСТИН НОМАХ.ОИ ФОРСЙ-ТОЧИКИ
Вожатой калидй: нома ва номанигорй, катиба^о, модихо, Хахоманишиён, Ашкониён, Сосониён
Агарчи таърихи пайдоиши нома ва номанигорй баробар бо таърихи пайдоиши хат аст, хеч як номае аз даврони кддим, яъне то авди Сосониён, то мо нарасидааст. ^адимтарин осори хаттии порей, ки то замони мо расидаанд ва то андозае аз хатту забон ва расму ойини номанигории то даврони сосонй иттилоъ медиханд, ка i ибахои ахди бостон мебошанд, ки бо хатой мехй, пахлавй ва f. нигошта шудаанд. Дар бораи осори хаттии то замони Сосониён (226 то 634 милодй), ки ба давраи хукумати модихо (худуди 720 то 550 кабл аз милод), Хдхоманишиён (670 то 330 пеш аз милод), Силавкиён (334 то 126 то милод) ва Ашкониён (248 кабл аз милод то 226 милодй) рост меояд, маълумоти ко миле дар даст нест.
Аз таърихи тоисломии Эрон маълум мешавад, ки модихо дар 0f03 танхо ба чорводорй ва шубонй машгул буданд ва санъат дар он давра дар мархилаи ибтидои рушд карор дошт. Минбаъд дар кишвари худ (Озарбойдон, Курдистон ва Ироки Адам) ободие карда, зироаткорй ва шахрнишинй омухтаанд. Бино ба ахбори Х,еродот, гуё модихо худуди понсад сол тобеи осуриён будаанд. Аммо Х,асани Пирниё мегуяд, ки тобеи осурихо будани модихо беш аз ду карн давом накардааст (5, 60). Аз ахбори сарчашмахо маълум мешавад, ки махз дар хамин замон модихо бо хатти осурихо, ки хатти мехй аст, ошно мешаванд ва дар замони хукмронии худ ин хатро такмил медиханд. Мутаассифона, то хол дар бораи тамаддун ва осори хаттии модихо маълумоти лозима ба даст наёмадааст. Аз ин даврон хатто катибае пайдо
нашуда, ки битавон то андозае аз хатту забон, расму ойини нависандагй, дин ва шугаи онхо иттилое ба даст овард. Бино ба ахбори Хдсани Пирниё ва чанде аз муаррихони дигар, аз модихо чуз чанд дахма то имруз чизе бокд намондааст (5, 68-70).
Аз 0F03H ташкили давлати Хдхоманишиён хатти мехй ба хайси хатти миллй мавриди истифодаи дабирон ва подшахон (Куруш, Дориюш, Хашёршо ва f.) гардид, ки дар сангнабиштахо, мухрхо, гилпорахо ва анвои дигари катибахо истифода кардаанд. Чунонки ишора шуд, таърихи омухта шудани хат аз тарафи модихо дуруст маълум нест, аммо чун ба дасти эрониён расид, борхо ислох шуд ва тараккй кард. Махз эрониён тавонистанд, ки дар миёнахои асри шашуми кабл аз милод ин хатро аз мархилаи «аломатй» ва «савтй» ба сурати алифбой дароранд. Зеро замоне, ки Куруши кабир-бунёдгузори давлати Хдхоманишиён Бобулро фатх кард (538 кабл аз милод) хатти мехй дар Ошур, Калда ва Элом хануз ба сурати «аломатй» ва «савтй» буд, аммо дар Эрон он аллакай сурати алифбой ёфта буд ва шохиди ин харф катибахо, сангнабиштахо ва сафолнавиштахои даврони хахоманишй мебошанд, ки ба се забон-забони калдонй, эломй ва форсии кадим нигошта шудаанд. Дар ин амр, яъне сурати алифбой бахшидан ба хатти мехй хидмати эрониёни модй шоистаи шинохт аст (2, 91-96).
Аммо хатти мехии алифбой дер напоид ва ба зудй чои онро хатти оромй гирифт. Баъзе бар он гумонанд, ки гуё сабаби аз байн рафтани ин хат хучуми Искандари Макдунй бошад. Аммо М. Бахор ин андешаро заиф медонад ва мегуяд, ки душворихои ин хат сабаби аз байн рафтани он гаштааст (2, 98). Хатти мехй одатан дар руи сангхо, маъдан ва ё гили сахт бо калами махсуси нуктез ё филизй хак мешуд. Дабирони махсус ва нависандагони ин хат нахуст ба порчаи лозимаи гилй бо калами махсус матнеро хак карда, сипас онхоро хушконида, пахлуи хам карор медоданд. Он порчахои гилро ба забони калдонй «очур» ва он хатро «дупй» меномиданд. Бино ба ахбори Бахор, ахиран аз он «очурхо» ду китобхонае кашф гардидааст, ки яке дар Шуш ва дигаре дар «Тахти Чдмшед» мебошанд (2, 98).
Дабиронро мебоист, ки хини нигориш ба хатти мехй бисёр бодиккат бошанд. Зеро тахрири ин навъи хат гайримумкин буд ва бар pf и папирус ва маводи дигар навишта намешуд. Шояд ба хамин сабаб аст, ки аксари дабирон тахрироти аввалро бар руи папирусхо
бо хатти оромй менавиштанд ва пас аз макбулу дуруст намудан онро бо хатти мехй бар руи санг хак мекарданд. Аз манобеи мавчуда равшан мешавад, ки дар катибаи «Накщи Рустам», ки мутааллик, ба Дориюши бузург аст, чанд сатр ба хатти оромй низ навишта шудааст. Бино ба ахбори А. Тафаззулй, дар катибахои «Тахти Чдмшед» ва «Бесутун» низ навиштахое ба хатти оромй кашф шудаанд (7,23-24). Аз ин чо равшан мешавад, ки дар ахди Хдхоманишиён баробари хатти мехй хатти оромй низ аз тарафи дабирон истифода мешудааст.
Дар замони Хдхоманишиён катибахо ва сангнабиштахо, ки номае барои ояндагон аст, ба хатти мехй навишта мешуд, аммо номахо ва анвои макотиб, ки барои муосирон навишта мешуд, ба хатти оромй сурат мегирифт. Аз тахкикоти анчомдодаи М. Бахор маълум мешавад, ки дабирони ин давр охиста-охиста дар баробари хатти мехй истифодаи хатти оромиро ба рох монданд ва минбаъд хамаи номахо, фармонхо ва навиштахои оддию харрузаи худро ба ин хат менигоштанд. Сабаби аз тарафи дабирон барои номанависй ихтиёр шудани хатти оромй, пеш аз хама, нигориши осони он буд (2, 101).
Аз номахои он давр, ки ба хатти оромй нигошта шудаанд, то мо нарасидаанд. Аммо бар ивази онхо чанд катибае бокй мондааст, ки намунаи хатти оромй ва расме аз оини номанигориро аз онхо метавон дарёфт кард.
Аз шохони хахоманишй то хол беш аз чихил катиба то мо расидааст, ки аксар ба се забон: порсии кадим, эломй ва осурй ва гохе танхо ба порсии кадим навишта шудаанд. Мухимтарин ва муфассалтарини онхо катибаи «Бесутун» аст, ки дар замони Дориюши бузург ба се забон: порсии кадим, эломй ва осурй хак шудааст (2, 60-61; 5, 132).
Бино ба ахбори М.Бахор, дар кухи Бесутун ду катибаи Дориюш чой дорад, ки яке бузург ва фарогири ду хазор калима ва дигаре кучак ва фарогири саду панчох калима аст. Катибаи аввал ба хатти мехй ва ба забонхои форсии кухан, эломй ва бобулй нигошта шуда, катибаи кучаки сонй ба забони форсии кадим ва эломй мебошад (2, 61). Аз матни катибаи бузург, ки дар панч сутун хак шудааст, маълум мешавад, ки Дориюш ин чо аз ному насаби хеш, шуришхо ва лашкаркашихои замони худ батафсил ёд намудааст. Дар сутуни чоруми катиба хабар медихад, ки ин катиба нигоштаи худи уст ба хатти ориёй (порсии кадим). Инро у хам дар лавх ва хам дар чарм нигошта ва дар он аз худ
ва насабномаи хеш хабар додааст. Афзун бар ин, маълум мешавад, ки Дориюш ин набиштаро ба сурати нома дароварда ва ба мулуки дигар низ фиристодааст. Чунончи, дар матни ин катиба омада:
«п70. IV. 88-92. Шох Дориюш гуяд: Ба хости Ахурамаздо ин набиштаи ман (аст), ки ман кардам. Хдмчунин ба ориёй буд, хам дар лавх, хам дар чарм нигох дошта шуд. Хдмчунин пайкараи худро сохтам, хамчунин насабнома тартиб додам. Пеши ман хам навишта, хам хонда шуд. Пас ман ин набиштаро хама чо дар кишвархо фиристодам, мардум хамкорй карданд» (6, 111).
Аз таърихи номанигории форсй маълум аст, ки кабл аз ислом шохонро раем буда, ки гохе худ номае менавиштанд ва сипае аз дабирони махсуси хеш талаб мекарданд, ки он мазмунро бо суханони латиф ва бо хатте зебо покнавис кунанд. Чун ин нома аз тарафи дабирони махсус навишта мешуд, подшох бори дигар онро аз назар мегузаронид ва чун макбул кард, супориш мекард, ки ба теъдоди он афзоянд ва пас аз гузоштани мухри шохй онро ба мулуки атроф тавассути косидони паёмрасон фиристанд. Ба андешаи мо, «Пас ман ин набиштаро хама чо дар кишвархо фиристодам», гуфтани Дориюш ишора ба хамин раем ва маънй мекунад. Аз суи дигар, чанд сатри ин катиба васиятномаи Дориюш ба шохони баъдии хешро мемонад, ки минбаъд дар замони Сосониён навиштани ин навъ номахо аз чониби шохон ба фарзандон ва чойнишинон раем шуд. Шохиди ин харф суханони зайли Дориюш аст:
«п55. IV. 36-40. Шох Дориюш гуяд: Ту, ки пасон шох хастй, аз дуру1 бипархез. Марде, ки дуруп уй бувад, уро сахт чазо дех, агар андешй, ки кишвари ман устувор бувад» (6, 109).
Дар катибахои Форс низ, ки аз Дориюш бокй мондаанд, баъзе аз хусусиятхои номахои кадимро метавон дид. Дар «Тахти Чдмшед» аз Дориюш хафт катиба бар чой мондааст, ки чанде аз онхо катибахои бисёр кучак буда, танхо муаррифии Дориюш мекунанд. Аммо катибахое, ки нисбатан муфассалтаранд, ба мисли номахо ба се кисмат чудо шуда, аз лихози мазмун низ усули номанигории форсиро ба ёд меоранд. Чунончи, катибаи DPd аз лихози сохт ва мазмун ба ин кисматхо чудо мешавад: 1)мадхи Ахурамаздо, 2)тавсифи сарзамини Поре, 3) дуо (7, 26). Катибаи DPe низ мисоли катибаи каблй иборат аз се бахш аст: 1)муаррифии Дориюш, 2)номгуи сарзаминхое, ки ба у хироч месупориданд, 3)андарзхои Дориюш ба фармонравоёни оянда ва дуо (7,26). Дар катибахои «Накши Рустам»
низ расму одоби номанигорй то андозае риоят шудааст. Чунончи, катибаи DNa, ки аз 60 сатр иборат аст, мисоли номахо аз се кисмат (мукаддима, матни аслй, хотима) иборат аст (р.к: 7, 26)
Дар давраи хукумати Х,ахоманишиён забони гуфтугуии мардум забони форсии кадим буд. Осори мактуби то мо расидаи ондо хамон катибахое мебошанд, ки ба хатги мехй дар руи сангпорахо, гилпорахо ва f. навипгга шудаанд. Аммо номанигорй ва ба хусус номахои давл атй ва макотиби шохон аз тарафи дабирони махсус ба хатти оромй нигошта мешуда, ки дар фавк ишорае ба он намудем. Аз ин чо маълум мешавад, ки дабирони ахди хахоманишй дар баробари донистани забони форсии бостон ва хам забони оромй дар нигоришу хондани хатхои мехй ва оромй низ мохир будаанд. Баъзе бар он боваранд, ки шохони Хдхоманиширо ба чуз дабирони форсизабон дабирони оромизабон ё худ оромидон низ буданд, ки дар хондану нигоштани номахои давлатй бад-онхо мурочаат мекарданд (7, 23).
Забони оромй аз чумлаи забонхои сомй ба шумор меравад. Асли мардуми оромизабон гуё аз шимоли Арабистон буда ва минбаъд то карни XII пеш аз милод аз он чо ба Шом, Байнаннахрайн, Осур ва Бобул куч бастаанд. Кухат арии осоре, ки ба ин забон нигошта шудааст, ба асрхои IX ва VIII то милод тааллук дорад. Аз ахбори сарчашмахо маълум мешавад, ки дабирони оромизабон дар давраи хукумати Осуриён макоми махсус доштаанд. Шояд хамин маком ва мартабаи баланди онхо боис шуда, ки минбаъд ба дарбори шохони хахоманишй рох ёфтанд ва забони оромй дар ин давр низ хамчун забони мукотибот ва муросилоти давлатй шинохта шуд.
Пас аз давраи хукумати Хдхоманишиён забони оромй охиста-охиста макоми худро аз даст дод ва минбаъд ба чои он забонхои дигари эронй (ба мисли пахлавй, портй, сугдй ва хоразмй) ба хайси забони мукотибот ва муросилот пазируфта шуданд. Аммо суннати ороминависй то дер байни дабирони эронй бокй монд ва тахмин сабаби бозмондани хузворишхо гашт (7, 24).
Аз салотини ашконй катибае то мо нарасида ва маълумоти кучаке, ки донишмандон дар ин мавзуъ баён доштаанд, аз манобеи арманию румй ва юнонй шрифта шудаанд (5, 176). Хдсани Пирниё забони ин кавмро ориёии эронй медонад, ки микдоре аз луготи сакой низ ба он ворид шудааст. Гуё ин хамон забоне аст, ки минбаъд ба «пахлавй» маъруф шуд ва байни забони форсии кухан ва форсии нав макоми васатиро дошт. Аз замони Искандар ва замони тасаллути силавкихо
забони юнонй низ вориди ин забон мегардад, ки шохиди ин харф чанд сиккаи шохони ашконй мебошанд, ки ба забон ва хатти юнонй ба даст омадаанд. Силавкиён, ки чойнишини Искандар буданд, мардуми Эронро водор месохтанд, ки забону хат ва фарханги юнониро кабул созанд. Аз ахбори манобеи дастрас равшан мешавад, ки голиби шохон ва дабирони ашконй донандаи хуби забони юнонй буданд ва, ба эхтимоли наздик ба якин, кисмате аз номахои шохон ва номахои дарбории ин давр ба забони юнонй нигошта мешуд.
Хатти давраи порти (Хуросони кунунй)-хо хатти оромии сурёнй будааст, на хатти мехй. Шохиди ин харф сиккахои бокимонда аз шохони ин давр (Мехрдоди чахорум, Балоши аввал, Балоши севум, Балоши чахорум, Балоши панчум ва Ардавони панчум) мебошанд, ки дар руи онхо калимоти пахлавй бо хатти порей нигошта шудаанд. Афзун бар ин, се навиштаи ин давр, ки аз Уромон (ЗжСЗгЗд)-и Курдистон дар соли 1909 м. ба даст омадаанд, ду нусха ба хатти юнонй ва севумй ба забони пахлавй ва хатти оромй мебошанд, ки хамагй бар руи пусти оху навишта шудаанд (5, 176). Аммо Ахмади Тафаззулй дар мавриди осори кашфшудаи ин мавзеъ ёд намуда мег^яд, ки хамагй ба забони юнонй мебошанд (7, 75).
Аз лавхахои кашфшудаи Бобул, ки ба давраи ашкониён мансуб аст, маълум мегардад, ки нигориши хатти мехй дар ин давр низ идома дошта ва тамоман аз байн нарафта будааст (5, 176-177).
Аз осори адабй ва номахои давраи ашконй то мо нарасидаанд. Аз ин нигох, дар хусуси вазъи забону адабиёт ва хунари нависанда-гию номанигории ин давр сухан намудан хеле душвор аст. Танхо аз тахкикоти анчомдодаи чанде аз донишмандон метавон дарёфт, ки дар огоз номахои салотини ин давр мисоли шохони хахоманишй ба забони оромй буда, сипас ба хатту забони портй нигоштан раем гардидааст. Бино ба кавли А. Тафаззулй, «дар ин ахд аснод ва номахо дар огоз ба забони оромй, ки забони девонии даврони Хдхома-нишиён буд, навишта мешуд. Сипас аз худуди нимаи дувуми карни аввали пеш аз милод забони портй ва хатти он, ки аз хатти оромй иктибос шуда буд, чойи онро гирифт» (7,75). Ч,ои дигар донишманди мазкур аз номаи Ардавони севум, ки ба забони юнонй нигошта шуда-аст, ёд карда мегуяд: «Ардавони севум номаи хешро хитоб ба мардуми Шуш ба расми Силавкиён ба забони юнонй навиштааст» (7, 75). Аз ин чо маълум мешавад, ки дар давраи ашкониён номахо на танхо ба хутут ва забонхои оромй ва портй, бал ба забон ва хатти юнонй
низ нигошта мешудааст.
Аз ахбори А. Тафаззулй бармеояд, ки бар замми забони оромй забони юнонй низ хамчуи забони расмии дарбори ашконй дар кор будааст. Сиккахои ин давр нахуст ба расми Силавкиён (чойнишинони Искандар) ба хатти юнонй зарб шуда, баъд аз нимаи кдрни аввали милодй портй чои онро гирифтааст (7, 75).
Аз катибахои портй (пахлавии ашконй) чанд сангнавиштаю чармнавишта, фулузнавиштаю сафолнавишта бокй мондаанд, ки андаке аз онхо ба давраи ашкониён мутааллик мебошанд. А. Тафаззулй дар китоби хеш ба таври ихтисор аз осори бозмондаи шахри Нисо, Ишкободу Марв, Уромони Курдистон, Дуро Урупус ва f. маълумот додааст, ки ин чо ниёзе бар баёну такрори он хама намебинем (7,76-79). Аммо дар миёни он хама чанд осоре мавчуданд, ки ба номахои он давр ишора мекунанд. Чунончи, байни сафолнавиштахои кашфшудаи шахри Нисо (наздики Инщобод, пойтахти кадимаи шохони ашконй) ва Ишкободу Марви бостон, ки бештарашон ба асри аввали кабл аз милод тааллук доранд, чанд сафолшикастахое ба даст омадаанд, ки дар замони худ ба унвони пешнависи нома ба кор мерафтаанд (7, 76- 77). Афзун бар ин, аз шахри Дуро Урупус дар катори чанд деворнигора ва навиштахои руи сафол (шомили фехрасте аз номхои ашхос) як номае ба даст омадааст, ки бар руи тиккае пуст нигошта шудааст (7, 78- 79).
Аз бахсхои фавк метавон ба ин натича расид, ки нома ва номанигории форсй баробар бо пайдоиши хат пайдо шудааст. Чун номахои кадими форсй то мо нарасидаанд, метавон тавассути катибахои кухани форсй то андозае аз хатту забон, раем ва усули нависандагии он давр иттилоъ ёфт. Дар ибтидо номахо бисёр содда ва кутох буда, минбаъд баробари тараккй кардани хат ва хунари нависандагй ру ба инкишоф овардаанд. Дар давраи Хдхоманишиён катибахои шохон ба хатти мехй нигошта шуда, аксари номахо аз тарафи дабирони оромизабон ва оромидон ба хатти оромй навишта мешудааст. Маводи сабти номахои эрониёни кадим папирусу чарм ва лавхахои сафолй будааст. Теъдоде аз катибахои кадим мисоли номахо аз се кисмат (мукаддима, матни аслй ва хотима) иборат буда, шабехи номахои султонй аз тарафи дабирони махсус бо супориши подшохон нигошта (хак) мешуданд.
Дар ахди Сосониён бошад, макоми табакаи дабирон ба маротиб афзуд. Махз дар хамил давра табакаи дабирон таъсис дода шуд ва онхо
хамчун яке аз аъзои чахоргонаи кишвар пайваста дар корхои давлатй ширкат меварзиданд. Дабирон назди шохони Сосонй маком ва мартабаи аз хама болоро сохиб буданд ва хунари дабирй аз хунархои шоистаи ахди дарбор махсуб мешуд Фанни нависандагй одобу шароити махсусе дошт ва дабирону нависандагони девонро зарур буд, ки он кавоиду одобро ба хубй азбар намоянд ва дар нигоштахои хеш аз онхо риоят кунанд. Чдаати омузиши оини дабирй китобхои махсусе мавчуд буда ва муадцибон бештар аз руи онхо ба шогирдон даре мегуфтанд, ки мисолашон китоби «Корванд» ва рисолаи «Ойини нома набинпан» мебошанд (чихати иттилои бештар р.к: 4,194-205).
ПАЙНАВИШТ:
1. Афсахов А., К,аххоров X,. Хат ва пайдоиши он. - Душанбе: Маориф, 1994.
2.Бахор, Мухаммадтакй. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форей. Иборат аз се чилд. Ч,илди аввал. - Техрон: Заввор, 1386.
3.Донишпажух, Манучехр. Сайри номанигорй дар адабиёти форей. -Техрон: Интишороти Донишгохи аллома Таботабойй, 1377. 4.3оиров Х- Осори марбут ба ойини дабирй дар даврони тоисломй. Ахбори ДДХБСТ. Хучанд, 2012, № 1.
5.Пирниё, Хасан. Таърихи Эрон кабл аз ислом. Аббос Икболи Оштиёнй, Бокир Окдлй. Таърихи Эрон пас аз ислом. - Техрон: Нашри Номак, 1380.
6.Саймиддинов Д. Форсии бостон (овошиноей, грамматика, овонавишт, катибахои мехй ва вожанома). - Душанбе: Пайванд, 2007.
7.Тафаззулй, Ахмад. Таърихи адабиёти Эрон пеш аз ислом. Ба кушиши Жола Омузгор. - Техрон: Сухан, 1377.
Некоторые замечания о первых персидско-таджикских письмах
X. Заирое
Ключевые слова: послание, эпистолярное наследие, надписи Ахеменидского периода, наследие Аршакидской династии, Сасаниды
Статья посвящена проблеме возникновения письменности, пысем-посланий и эпистолярной традиции в истории таджикского народа. Автор статьи считает, что древнеперсидские надписи являются своего рода посланиями. Подчеркивается, что на основе
анализа древне-персидских надписей можно получить сведениям писменности и языке, структуре, особенностях и видах посланий досасанидского периода. Автор утверждает, что персидские послания на начальном этапе возникновения были простыми и короткими, и их развитие обусловлено дальнейшим развитием письменности и писательского мастерства.
Certain Remarks in Reference to the first Persian-Tajik Kh. Zairov
Key words: message, epistolary heritage, inscriptions of Akheminide Period, the legacy of Arshcikide dynasty, the Sasanides
The article dwells on the problem of written language rise, lettersmessages and an epistolary tradition in the history of the Tajik nation. The author of the article keeps to the opinion that ancient Persian inscriptions are a type of certain messages. The author accentuates the idea that proceeding from the analysis of ancient Persian inscriptions we can derive information about the written language, its structure and peculiarities, the kinds of messages of the pre-Sasanide period. The author asserts that at the initial stage Persian messages were short and simple, as for their development it was preconditioned by the further evolution of the written language and the mastership of men-letters.
