CC BY
7
УДК 80 ББК 81.2-3
ЧАНД СУХАН Хоцаева Муцаддас Олимовна,
ОИД БА ВОМВОЖАУОИ н. и. филол., дотсенти кафедраи
ГУФТУГУИИ забони тоцикии МДТ "ДДХ ба номи акад. Б.
ОСОРИ АНВАР ОЛИМ Гафуров " (Тоцикистон, Хуцанд)
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЯ О Ходжаева Мукаддас Олимовна,
ЗАИМСТВОВАННОЙ к. филол. н., доцент кафедры таджикского
РАЗГОВОРНОЙ ЛЕКСИКЕ В языка ГОУ "ХГУ им. акад. Б. Гафурова "
ПРОИЗВЕДЕНИЯХ АНВАРА (Таджикистан, Худжанд)
ОЛИМА
CERTAIN CONSIDERATIONS Khojayeva Mukaddas Olimovna, candidate of
ABOUT BORROWED philological sciences, Associate Professor of the
COLLOQUIAL LEXICON IN Tajik language department under the SEI "KhSU
ANVAR OLIM^S WORKS named after acad. B.Gafurov (Tajikistan, Khujand)
E-MAIL: barakaeva-83@mail.ru
Калидвожа^о: таркиби лугавии забони адабии тоцики, вомвожауо, вомвожауои гуфтугуи, лауцаи Хуцанд, эцодиёти Анвар Олим, вомвожауои гуфтугуии араби, вомвожауои гуфтугуии узбеки, вацуи тасмия
То уол дар забоншиносии тоцик вижагиуои корбасти вомвожауои гуфтугуии осори нависандагони алоуида мавриди таулили уамацониба царор нагирифтааст, ки ин нукта мууиммияти мавзуи тадцици мацоларо муайян менамояд. Дар мацола вомвожауои гуфтугуии араби ва узбекии осори нависандаи хушцареуа Анвар Олим ба риштаи тадциц кашида шудаанд. Таъкид гардидааст, ки уарчанд мицдори вомвожауои гуфтугуи дар осори адиб зиёд нестанд, онуо чи аз лиуози шакл ва чи аз нуцтаи назари тобиши маъно вижагиуои хос доранд. Вацуи тасмияи як цатор вомвожауои гуфтугуии мавриди таулил бо истифода аз фаруангуои цуруни вусто, аз цабили фаруангуои "Фахри Каввос" (асри Х1У), "Буруони цотеъ" (садаи ХУП), "Гиёс-ул-лугот" (царни Х1Х) ва лугатуои тафсирию дузабонаи муосир муцаррар карда шудааст.
Ключевые слова: словарный состав, таджикский литературный язык, заимствования, разговорная заимствованная лексика, узбекская заимствованная лексика, этимология
Проблема особенностей использования разговорной заимствованной лексики в таджикском языкознании до сих пор не становилась объектом специального исследования, что обусловливает актуальность настоящей работы. Проведен анализ разговорной арабской и узбекской заимствованной лексики в произведениях талантливого писателя Анвара Олима. Подчеркивается, что, хотя разговорная заимствованная лексика в творчестве А. Олима используется незначительно, она имеет особенности как в плане формы, так и в смысловых оттенках. На основе средневековых толковых словарей, в
том числе "Фарханги Фахри Каввос" (XIV в.), "Бурхони коте%" (XVII в.), "Гияс-ул-лугот" (XIX в.) и современных толковых и двуязычных словарей устанавливается этимология ряда разговорных заимствованных слов в произведениях А. Олима.
Key words: basic stock of words, Tajik literary language, borrowings, colloquial borrowed
lexicon, Uzbek borrowed lexicon, etymology
The actualness of the present research is preconditioned by the problem of peculiarities pertaining to the use of colloquial borrowed lexicon in the Tajik language, up to now the Tajik linguistics did not study the issue in question. The author conducted an analysis of colloquial borrowed Arabic and Uzbek vocabulary in the productions of Anvar Olim being a talented prose-writer. It is underscored that though colloquial vocabulary is used not considerably by A.Olim it has the peculiarities of its own both in the aspect of form and shades of meanings as well. Proceeding from mediaeval interpretation dictionaries, "Farhangi Fakhri Kavvos" (XIVc.), "Burhoni Kote" (XVIIc.), "Ghiyos-al-Lugot" (XIX c.) and modern interpretation and bilingual ones, the author establishes etymology of a number of borrowed words in the works by Olim.
Дар забоншиносии муосири точик рочеъ ба калимадои иктибосй, сабабу роддои ба забони точикй ворид шудани ондо, тарзу усулдои ба меъёрдои забони точикй мутобик гаштани вомвожадо ва дигар падлудои ин масъала як катор тадкикот таълиф шудаанд. Еайр аз ин, дар аксари асардои илмие, ки ба тадлили забону услуби ин ё он адиб бахшида шудаанд, масъалаи вомвожадо датман мавриди омузиш карор гирифтаанд. Вале то чое ки мо огод дастем, хусусиятдои вомвожадои гуфтугуии ин ё он адиб то дол диккати мудаккиконро ба худ чалб накардааст. Дар маколаи дозир мо вомвожахои гуфтугуии осори нависандаи хушкареда Анвар Мирзодакими Олимро ба риштаи тадлил мекашем.
Дар осори А. Олим мисли тамоми адибони дигар микдори муайяни вомвожадои гуфтугуй мушодида мешаванд, ки бо усули корбаст ва тобишдои маъной аз вом-вожадои гуфтугуии дигар шадру нодиядо фарк мекунанд. Вомвожадои гуфтугуии осори нависандаро ба се гуруд чудо кардан мумкин аст: арабй, туркй ва русию интер-натсионалй ё ба таъбири баъзе забоншиносони имруза, аврупоизмдо. Ба сабаби маддуд будани дачми макола мо вомвожадои гуфтугуии арабию туркии дар осори Анвар Олим ба мушодида гирифтаамонро баррасй намуда, тадлили вомвожадои гуфтугуии русй-интернатсионалиро ба мавкеи дигар вогузор менамоем.
Вожаи "домулло" дар киссаи "Модмомо"-и Анвар Олим ба гунаи домло ва ^оридомло омадааст.
^оридомло, астагфируллод гуед, -нарм-нармак муллоро ба инсоф овардан мехост падар (11, 19).
-Э, домло, дил дам миллат дорад?- сари чунин масъаладо падар бадс карданро дуст медошт (11, 19).
Дам вожаи домулло ва дам цоридомулло дар тамоми ладчадои забони точикй истифода мешавад. Дар ин чо тадлил намудани вожадои мазкур ду сабаб дорад: аввалан, вачди тасмияи вожаи домулло хеле ачиб аст; сониян, дар ладчадои шимолй, аз чумла Хучанд калимаи мазкур бо тахфифи дарфдои "у "ва "л"- домло ва крридомло талаффуз карда мешавад.
flap mhco.™ aKyM BO^au KopudoMno 6a xaMOH MatHOH goMy.mo acT. flap Mx^aH Xy^aHg mhc^h aKcapu Mx^axoH to^hkh Ba 3a6oHH aga6H, BO^au Kopu maxcepo Me^axMOHag, kh KjptOHpo a3 eg MegoHag Ba gap MatpaKaxo OHpo TraoBaT MeKyHag. A36acKH aKcapu atMoeH a3 xypgco.™ 6a xh$3h KjptOH Ba TraoBaTH oh Mamry^ MemygaHg, BO^au qopu MatHOH Ma^O3HH "ho6hho"po hh3 Kac6 KapgaacT. K,opu Ka^HMau apa6H a3 pemau Kapaa 6a MatHOH "xoHgaH, TraoBaT KapgaH" acT Ba MyTaHocu6aH MatHOH TH^OBaT- KyHaHgau KjptOH Ba yMyMaH "xoHaHga"-po gopag (4,324). flap 3a6oHH to^hkh BO^au Kopu 6a MatHOH yMyMaH "xoHaHga" Kop6acT HaMemaBag. MatMyMH, nyH H3x,opH эxтнpoм 6at3e goMy.moxopo KopudoMynno MeHOMaHg.
Po^et 6a nangoumu Ka^HMau goMy^o gy HyKTau Ha3ap MaB^yg acT. flap ^apxaHru Ta^cupuu 3a6oHH y36eKH Ba^xu TacMHau BO^au Ma3Kyppo nyHHH mapx gogaaHg: "floMy^^o ($opcH+xHHgH, gogo-nagap, Ka^OH+a. My.mo-OMy3ropH gHH) 1.Mya^HMH MaKTa6u guHH; 2.fflaxcu Magpacapo xaTMKapga" (17,1,642).
X,aMHH HyK,TaH Ha3appo, 6hho 6a ry^ra ojhmh aga6ueTmHHocu to^hk A3H3K,y^OB, 3HHgaeg Pacy^ X,ogu3oga 6o KaMe Tacxex ^OHu6gopH Kapga 6ygaacT. ^.A3H3Ky^OB MeHaBHcag: "fflogpaBOH Pacy^ X,ogH3ogau aga6ueTmuHoc gap aK HaBHmTaam goup 6a Ba^xu TacMHaH hh BO^a H3xopu aKHga Kapga ry^TaacT, kh doMynno KyToxmygau dodoMynno acT (6a Kuecu Tat6upxou aKaMynno Ba aMaKMynnou MapgyMH CaMapKaHg), Ba^e 6ag-HH xothp hh ryHa MatHHgog KapgaHH BO^au goMy^^o aK^rup HecT Ba xh.to$h Kuec acT, 3epo caMapKaHgueH nyH ax.m gexoTy KyxucTOHHeHH to^hk nagappo Ha gogo, 6a^KH gaga MeryaHg (1,265). Cunac, y Ta^axxycy ^ycry^yampo gap 6o6aTH TatHH KapgaHH Ba^xu TacMHau BO^au doMynno TaBcu^ Kapga, aKugau xempo nem Mery3opag: "YHrypxo Ka^HMau MaBpugu aHgemau Mopo (atHe goMy^^opo -M.X.) daMynna Mery$-TaaHg. Hh BO^a 6a Bacu^au My^^o6anaxou KomKapuu (Komrapuu - M.X.) Taxcra-KyHaHgau Magpacaxou Eyxopo 6a hh guep OMaga, gap MueHH 6yxopoueH pou^ rapgugaBy My^^o6anaxou Maxa^^H OHpo 6a ryumu xygamoH MyBO^HK rapgoHuga, doMynno Mery^Tarn mygaHg" (1,265).
Ka^HMau "doMynno"-po mo BO^au coga MemyMopeM, xapnaHg oh a3 gy KaiHMa u6opaT acT: do-Mynno. EapoMagu Ka^HMau Mynno Mat^yM acT. Ehho 6a ry^TH M. MyuH hh BO^a MatHOXOH 3epuHpo gopag: "Mynno (MyTappaK- Mymo; apa6H- MaB.ro)- 1. flapcxoHga, 6ocaBog; 2.0xyHg, pyxoHH, MyaMMaM" (9, 4,4328).
flap mapXH ycTog M.MyuH gy BO^a эзox Mexoxag: MyTappaK, atHe TypKumyga; MyaMMaM - aMMOManymuga. flap gurap ^apxaHrxo hh3 TatKug mygaacT, kh BO^au Mynno ryHau Tacxu^mygau Ka^HMau apa6uu "Maeno" 6a MatHOH "pox6ap, capBap" acT.
Ka^HMau "do" BO^au xhtoh 6yga, MatHoam "Ka^OH" acT. Ea hh TapuK, MatHOH Ka^HMau doMynno Mynnou KanoH acT. Hh BO^a xoch 3a6oHH ^opcuu MoBapoyHHaxp acT, 6uHo6ap hh gap ^apxaHrxou ^opcH, a3 ^yM^a ^apxaHru M.MyHH Ba X,.AMug 6a Ha3ap HaMepacag. flap 3a6oHH ^opcuu Myocup MaBpugu ucTH^oga Ha6ygaHH hh Ka^HMa, 6a Ha3apu mo, $ap3uau TaBaccyTH My^^o6anaroHH KomrapH gap Eyxopo, cunac gap MoBapoyHHaxp naxH mygaHH BO^au doMynnopo TaKBHaT Meguxag.
Ea xap xo^, MyaHH KapgaHH этнмo^oгнaн BO^au goMy^^o Ta^axxycy Ta^accycu aMHKTappo TaKO3O MeKyHag, kh oh MaB3yu 6axcu gurap acT.
BoMBO^axoH ry^TyryuH apa6H gap 3a6oHH acapxou AHBap O^hm cepmyMop HecTaHg. Ea hh rypyx BO^axou MaXTa^, maggy Mag (g), hc^ot, paTa^y goxu^
MemaBaHg. Bo^au MaXTa^ 6a MatHOH "MyHTa3up KapgaH" Ba "noeHgaH":
Бечорая махтал кардем. (10,125)
Дар фарханги "Таджикско - русский словарь" вожаи маътал ба маънохои зерин омадааст: Задержащий (во времени); 2.Ожидающий, вынужденный ждать; маътал кардан, намудан касеро - задерживать, заставлять кого-либо ждать» (7,222).
Ба хамин маъно вожаи маътал дар "Фархднги точикй ба русй" (19,558) низ омадааст. Дар назари аввал чунин менамояд, ки вожаи маутали мавриди назари мо гунаи тасхифшудаи маътал аст.
Дар фарханги точикй ба точикии интернетй вожаи мазкур нисбатан муфассал шарх дода шудааст: "Маътал (аслаш муаттал) - интизор, мунтазир; маътали касе ё чизе будан - дар интизори касе ё чизе будан, касеро ё чизеро мунтазир будан; касеро интизорй кашидан; нигарони касе шудан; маътал мондан - бекор мондан; маътал шудан - а) мунтазир шудан, интизор будан; б) бекор мондан."Дар ин шарх тавзехи дар кавсайн оварда дар бобати муаттал будани асли калима чолиб аст.
Тафтиш нишон дод, ки калимаи маътал дар "Фарханги забони точикй", "Фарханги форсй"-и М.Муин ва "Фарханги форсй ба русй"-и Ю.А. Рубинчик сабт нагардидааст. Дар хамаи фархангхои номбурда, хамчунин дар "Фарханги арабй-русй"-и Х.К. Баранов шакли муаттал (3,669) мазкур аст. Масалан, дар "Фарханги форсй"-и М. Муин вожаи муаттал дар катори маънохои дигар ба маънои "бекор монда, дар интизор гузошта, муаттал шудан, муаттал кардан" омадааст(9,3,4233).
Лозим ба таъкид аст, ки дар "Фарханги вожахо ва ифодахои мардумй дар осори Мавлоно"-и Даёт Неъмати Самаркандй вожаи маътал ба маънохои интизор, мунтазир, босабр бо мисол аз газали Мавлоно оварда шудааст: Хама аз кор аз он руй, ки маътал шудаанд, Чу аз он сар нигари, муй ба му дар коранд.
Мураттиб ба ин вожа шархи зеринро илова кардааст: "Ин калима, ки дар забони зиндаи гуфтугуиву шевагии точикй, хусусан Самарканд маъмул аст, дар хеч як фарханг оварда нашудааст"(16,119). Мисраи аввали хамин байт дар "Куллиёт"-и Мавлоно дар шакли зерин омадааст: Дама аз кор аз он руй муаттал шудаанд. Хушбахтона, дар "Куллиёт" тарзи кироати вожаи мавриди назар бо гузоштани аломати ташдид дар болои харфи "то"-и муаллафа ё ит^й мушаххас карда шудааст, бинобар ин хондани он мавриди тардид карор гирифта наметавонад. Аз ин ру, метавон хадс зад, ки дар кироати мисраи Мавлоно дар китоби Даёт Неъмат сахв рафтааст.
Дар асоси далоили боло бо занни наздик ба якин гуфтан мумкин аст, ки вожаи махтал шакли тахрифшудаи калимаи "муаттал" ба маънои "касеро мунтазир кардан" мебошад. Сабаби ба гунаи маътал ба фархангхои точикй ба русй (7;15) ворид гаштани вожаи мазкур тадкики махсусро металабад. Дамчунин кайд кардан зарур аст, ки вожаи махтал дар гуишхои шимолй танхо ба маънои "мунтазир шудан/ кардан" ба кор меравад ва ба маънои "бекор мондан" корбаст намегардад.
Шадду мадд дар гуишхои номбурда ба маънои бо оханги шиддат ва газаболуд сухан рондан меояд:
Бобои Дайдар нахуст номе ба чехраи аламзадаву пурашки мо нигарист, сипас ба имом ру оварда, лабгазон бо шадду мадд гуфт (11,144); Конуни шариат одамгарй ва лукмаи халол хурдан аст,- бо шадду мадд гуфт падар (11,34).
Вожаи шадд аз вожаи арабии "шадда" ба маънои неруманд будан, циддияту неру зо^ир кардан, ба касе ногувор шудан (3, 497) гирифта шудааст. Мухаммад Дусайн Халафи Табрезй вожаи шаддро бо шархи зер овардааст: " Шадд ба фатхи аввал ва ташдиди сонй...дар арабй ба маънои "устувор бастан ва сахт шудан"; ва "сахт гирифтан"; ва "кавй гардонидан"; ва баланд шудани руз; ва хамла бурдан бошад" (5,3,1291). Муаллифи "Еиёс-ул-лугот" мегуяд: "Шадду мадд- лафзи арабист; форсиён ба маънои "шаъну шавкат ва такаллуф" истеъмол мекунанд" (14,1,458). Такрибан хамин хел маънохои вожаи шад (д) дар фарханги М. Муин низ омадааст (9,3,2033). Калимаи мад (д) низ арабй буда, гайр аз маънои грамматикй (мадди алиф) ба маънохои "дарозй, дароз кашидан (-и чизе), болоравии оби бахр омадааст (18, 1,618). Дар лахчаи Хучанд ва навохии атрофи он ибораи "мад кашидан" ба маънои "дароз кашидани овози калима" истифода мешавад.
- Майлаш, келин, майлаш. Охир ин хам ба ман набера.
- Наберая-мад кашид келиноя. - Одама нахандонед (10, 21).
Аз мисолхои боло метавон ба хулосае расид, ки таркиби шадду мад ба маънои мачозии бошиддату ситеза гап заданро низ дорад.
Ратаку фатак аз чумлаи таркиби дигаре аст, ки мардуми Хуч,анд бисёр истифода мекунанд:
- Агар пай бурда бошй, ба кавли худашон, ратаку фатаки корхо дар дасти занонашон не (10, 26).
Дар ин мисол таркиби "ратаку фатак" ба маънои дар ихтиёр будан омадааст, ки ин иддаоро чумлаи баъд низ собит месозад: Бо занхояшон хатто маслихат намеку-нанд, вале сухани пиразанхо, ба хусус модарашонро ба замин намегузоранд... (10, 26).
Дар "Еиёс-ул-лугот" таркиби "ратку фатк" ба маънои "кушодану бастан омадааст (14,1 366). Дар "Фарханги форсй"-и Мухаммад Муин низ ратак бо ишораи "арабй" ба маънои "бастан" (9,.2,1639) ва фатак ба маънои "кушодан" (9, 2, 2485) мазкур аст. "Фарханги форсй ба русй" ин вожаро ба маънои "идора кардан, сохибихтиёрй кардан (13,1,716) овардааст.
Искотро хучандиён ба маънои "зормонда, ношуд, палид" истифода мекунанд: Ва шаб нисф нашуда, хуруси куланг нул чониби ситорахо карду бонг бардошт. "Сари худата хур, искот, сари худата - аз рахти хоб хоболуд дуои бад кард модаркалон... (11, с. 121).
Вожаи мазкур дар фарханги устод Айнй наомадааст. Дар "Фарханги забони точикй" (18,1,508) искот ба маънихои зерин мазкур аст: "Искот (а). 1.Партофтан, андохтан, афкандан, барафкандан; 2. Бача партофтан; бачаи нотамом пеш аз хафт мох зоидан; 3.Мачозан хар чизи кухнашуда, бекора ва бефоида".
Дар "Фарханги точикй ба русй" як маънои дигари ин вожа зикр шудааст: "Искот - вещь принадлежащая умершему, которого давали беднякам как вознаграждение за принятие им на себя грехов умершего; искот бардоштан - принимать на себя грехи умершего" (7, 170).
Дар фархангхои дигар, аз чумла фарханги М.Муин, "Еиёс-ул-лугот", "Фарханги точикй ба русй" (2006) бешу кам шарху тавзехи мазкур оварда шудааст.
Точикон ва туркон, аз чумла узбекон аз кадимулайём дар худуди Осиёи Марказй дар хамсоягй истикомат доранд ва байни онхо асрхои аср алокаи доимии ичтимоию
иктисодй ва фархангй баркарор буд ва холо хам хаст. Ба гуфти забоншиноси маъруфи точик Р. Еаффоров "...дар хама гуна шароит бехтарин воситаи алока забон буд. Аз ин чост, ки тадричан аз як тараф, забони узбекй бо калима ва иборахои точикй бой шуда бошад, аз тарафи дигар, бисёр калимахо ва иборахои узбекй ба таркиби лугавии забони узбекй дохил шуда, онро инкишоф додаанд" (6, 37).
Калимахои иктибосии узбекии асархои Анвар Олим, асосан, ба зиндагии харрузаи мардум иртибот доранд.
Аксари кулли калимахои узбекии осори Анвар Олим синонимхои точикии худро доранд, лекин бо сабабхои мухталиф нисбат ба муродифоти точикй дар лахчаи Хучанд ва атрофи он вожахои узбекй истеъмоли бештар доранд. Лозим ба таъкид аст, ки микдори вомвожахои гуфтугуии иктибосии узбекй дар китобхои Анвар Олим он кадар зиёд нест. Дар асархои Анвар Олим гайр аз вожахои узбекии ба забони адабии точикй ва аксарияти лахчахо воридгардида, аз цабили келин, цишлоц, угай, балачацца, цилиц ва гайра калимахои узбекие низ дучор мешаванд, ки дар лахчахои шахру нохияхои шимоли Точикистон, аз чумла Хучанд бо тобиши маъной фарк мекунанд .
Дар поён бархе аз ин вожахоро бо мисолхо мавриди тахлили мухтасар карор медихем:
Чимдй - ин вожа ба маънои микдори ночизи як шайъ, аксаран предметхое, ки намуди хока ё куфта доранд, корбаст мешавад: Рахмати киблагохият, ки мулло буданд, хуб ба ту сабак додаанд. Як чимдй гардаш ба ман хам расидааст (11,119).
Дар фарханги забони узбекй шархи зерини ин калима омадааст: " Чимдим-микдоре, ки бо ду-се ангушт гирифтан мумкин аст" (17,З, 486).
Дар "Фарханги русй ба точикй вожаи русии щепот чунин шарх дода шудааст: 1.чимдй; 2. щепот соли - як чимдй намак" (15,1226).
Дар "Фарханги точикй ба русй" ду калимаи чимдй оварда шудааст: 1.чимдй -шипать; чимдй кардан (намудан)-щипать; 2.чимдй || щепотка; як чимдй - намак щепотка соли» (7,443). Мураттибони "Фарханги точикй ба русй" (19) бо сабабхои номаълум хар ду моддаи лугавиро сарфи назар кардаанд. Дар фарханги устод Айнй хар ду маънои ин вожа мазкур аст:1. чимдй бо сари ду ангушт сахт доштани ягон чиз; 2. микдори чизхои куфта, ки бар сари ду ангушт дошта мешавад" (2, 455). Мо ба маънои "микдори бо ду ангушт гирифтаи ягон чиз" дар забони адабии точикй муродиф пайдо накардем. Бино ба шаходати баъзе ахбордихандагон дар лахчахои чанубй барои ифодаи ин маъно вожаи "пучик" истифода мешавад, вале ин вожа дар "Фарханги гуишхои чанубии забони точикй" наомадааст.
Маънои дувуми дар "Фарханги забони точикй" зикршуда ва маънои якуми дар фарханги Айнй (яъне бо сари ду ангушт сахт доштани ягон чиз) омада бошад, дар забони точикй бо ду муродиф ифода мешавад. Масдари пучидан дар "Фарханги точикй-русй" (7, 315) ва "Фарханги точикй ба русй" (19, 497) зикр шудааст. Гуфтан лозим аст, ки масдари пучидан бештар дар лахчахои чануби Точикистон роич буда, дар шевахои шимол, аз чумла Хучанд мавриди истифода нест. Еайр аз масдари мазкур дар забони точикй масдари нишкун^идан вучуд дорад: " Нишкунчидан" ба маънои нишкунч гирифтан бошад, ки гирифтани аъзост бо ду сари ангушт, чунонки
ба дард ояд" (5, 3, 140). Вожаи нишкунч дар хамин лугат ба маънои зерин оварда шудааст: "Гирифтани аъзо бошад бо ду сари ангушт ё ду сари нохуни даст, чунон ки ба дард ояд ва онро ба арабй караз ва ба туркй чидик хонанд" (5, 3, 140). Дар фарханги "Фахри Каввос" боз ду муродифи ин вожа оварда шудааст: "Нахчал ва нишкунч - нилак бувад, ки ба ду нохун гиранд" (21,296). Аз хамаи шарххои дар фархангхо омада шархи муаллифи "Бурхони котеъ" комилтар аст, зеро дар он натичаи амал - ба дард омадани аъзои бадани инсон зикр шудааст.
Вожаи юрак дар лахчаи Хучанд ба маънои чуръат ба кор меравад. Медонам раис, вохимаш зур. Худи ман юрак намекунам (11, 67).
Мураттибони фарханги тафсирии забони узбекй (17, 5,88) калимаи юракро "натарсидан, часорат" шарх додаанд. Лозим ба таъкид аст, ки ба ин маъно, яъне ба маънои "часорату нотарсй" дар лахчахои шимолй, аз чумла Хучанд вожаи "гурда-дор" ё ибораи "дилу гурдадор" ва ё ибораи "дилу гурда" низ истифода мешавад.
Дар повести "Мохмомо"-и Анвар Олим се мутародиф дар як сахифа бо вожаи юрак истифода шудааст: Баъди шом занону бачахо он тараф истанд, хатто мардхои дилу гурдадори махалла хам чуръати аз он чо гузаштанро намекунанд (11, 67).
Калимаи кийин дар забони узбекй маънои "кори сермашаккат"-ро дорад (17,5,283). Дар лахчаи Хучанд ду гуна ка\ин/киин корбаст мешавад: Аз санг равган кашидан осону ба ту гап фахмондан ка\ин (11, 27). Аслан, безанй нагз не, ка\ин" (10, 104).
Дар забони точикй муродифи хеле серистеъмоли вожа - мушкил вучуд дорад ва он дар лахчаи Хучанд низ маъмул аст.
^амчин ба маънои тозиёна дар забони адабии точикй ва хамаи лахчахо ба мушохида мерасад. Дар лахчаи Хучанд ва гирду атрофи он аз ин калима ибораи фразеологии "як камчин нарасидан" хеле маъмул ва серистеъмол аст. Маъмулан, дар бораи касе, ки корхои беаклона ва ё гайричашмдошти ба одобу ахлоки рузмарра номутобик, мекунад, мегуянд: "ба у як камчин намерасад", яъне девонаавзост ва эхтиёч ба муолича дорад. Азбаски дар замони пеш девонагонро муллою эшонхо "хонда мемонданд" ва дар рафти "хондан" камчинкорй мекарданд, ибораи "як камчин намерасад" ба маънои "эхтиёч ба муолича аз девонахуй дорад", пайдо шудааст. Варианти дигари ин вохиди фразеологй..."як камчин расидагй" ба маънои "аз каси девонаху каме сироят кардани девонахуй ба каси дигар" корбаст мешавад. Табиист, ки дар ин ибораи фразеологй ба чои цамчин муродифи точикии он -тозиёнаро истифода бурдан гайриимкон аст, зеро "чузъхои дохилии вохидхои фразеологй дар аксари мавридхо бо калимахои хаммаънои худ иваз шуда наметавонанд. Дар сурати ба таври сунъй иваз намудани ин ё он чузъи дохили фразеологизм он хамчун масолехи тайёри забон ахамияти худро гум мекунад (8,16): Аз дадояш ба ин хам як камчин расидагй- овоз баровард зани амак, ки ... канори руи хавлй, назди оташдони пуралов истода мошбиринч мепухт (11,19).
Дар асли узбекй вожа "камчи" талаффуз мешавад (17, 5, 234).
Вожаи эб дар Фарханги точикй-русй" (7,464) ба маънои "макбул шуморидан, сазовор шуморидан, сазовор, кулай" омадааст. Дар "Фарханги точикй ба русй" (19) ин калима наомадааст. Дар лахчаи Хучанд ва атрофи он калимаи эб хам ба маънои
х,ад ва хам ба маънои "сазовору лоиц" истифода мешавад: Савоб хам ба эбаш бувачон (10,20).
Ин калима дар забони узбекй ба хар ду маъно: хам ба маънои "маъкул ва муносиб" (17,5, 42) ва хам ба маънои хадду меъёр (17,16) истифода мешавад.
Вожаи сатанг ба маънои "танноз, олуфта" дар лахчаи шахру нохияхои шимол, аз чумла Хучанд серистеъмол аст. Дар "Фарханги точикй ба русй" (19,548) бо ишораи "разг."- "гуфтугуй" дисобида шудааст. Дар асархои Анвар Олим сатанг ба ду маъно корбаст шудааст: 1.оличаноб, пурдабдаба, бохашамат: Амаки Ботур худро ба тегу та-бар зада пул меёфт ва дар хавлиашон хонахои хушсохту сатанг андохта буд (11, 195).
2. Ба маънои олуфта, хушлибос: Аз хамин чо (яъне аз Антарктида - М.Х,.), хамрохи ана вай, як чонвари сатанг- каттача хаст-ку? (11,127)
Вожаи каттача низ туркй буда, маънои аслиаш "калон, бузург, солхурда" аст. Маъмулан дар Хучанд кампирхои махалларо катта меноманд. Дар мисоли боло вожаи каттача ба маънои мачозии "бодича, хавобаланд, мутакаббир" омадааст. Аз калимаи катта дар забони адабии дозираи точикй каттагй ба маънои "хавобаландй" сохта шудааст. Ин вожа дар Хучанд гунаи каттагиро низ дорад.
Дар асоси тахлили ичмолии вомвожахои гуфтугуии осори Анвар Олим ба хулосахои зерин расидан мумкин аст:
1.Дар эчодиёти нависанда асосан вомвожахои гуфтугуии арабй ва туркй (узбекй) ба мушохида мерасанд.
2.Вомвожахои гуфтугуии таркиби лугавии асархои Анвар Олим микдоран зиёд нестанд.
3.Дар байни вомвожахои гуфтугуии арабии осори адиб калимахое дучор меша-ванд, ки чи аз лихози шакл ва чи аз диди маъно хоси лахчаи Хучанд ва нохияхои атрофи он мебошанд;
4. Байни вомвожахои гуфтугуии арабй якчанд таркибе вомехуранд, ки онхо дар фонди асосии лугавии дигар адибони ин минтака ва забони зиндаи Хучанду дехоти атрофи он дучор намегарданд;
5. Вомвожахои гуфтугуии узбекии хикояву повестхои Анвар Олим харчанд дар аксари лахчахои шимоли Точикистон дучор мешаванд, бо тобишхои маъноии ба худ хос аз дамдигар тафовут доранд.
Пайнавишт:
1. Азизцулов Ч- Андухти рузгор. - Душанбе: Бухоро, 2014. - 552 с.
2. Айни, С. Куллиёт. Ч.12. - Душанбе: Ирфон, 1976. 564 +206 с.
3. Арабско - русский словарь. Составитель Баранов Х.К. - М.: Редакция иностранных и национальных словарей, 1957. - 2188 с.
4. Большой русско - арабский и арабско - русский словарь. Составитель Юшманов Ю. С. -М.: ООО "Дом славянской книги", 2011. - 360 с.
5. Бурбон, Му^аммад Хусайн Халафи Табрези. Бур^они цонеъ. Ба э^тимоми Мущммад Муин. Дар панц муцаллад: - Те^рон, Амири Кабир, 1357.
6. Раффоров Р. Забон ва услуби Ра^им Чалил. - Душанбе: Дониш, 1966. - 224 с.
7. Лугати тоцики - руси. Дар зери та^рири М.В. Ражими ва Л. К.. Успенская. М.: Нашриёти давлатии лугат^ои хорици ва милли. 1954. -780 с.
8. Мацидов X. Фразеологияи забони %озираи тоцик. - Душанбе, 1982.-103 с.
9. Муин М. Фарханги форси. Дар шаш муцаллад. - Те^рон: Амири Кабир.
10. Олим Анвар. Бачаи лалмй. - Хуцанд: Ношир, 2015. - 340 с.
11. Олим Анвар. Моумомо. - Хуцанд, 2016. - 288 с.
12. Олим Анвар. Дар ломакон. - Хуцанд: Нури маърифат, 2013. - 498 с.
13. Персидско -русский словарь. Под.ред. Ю.А. Рубинчика. В двух томах. - М: Русский язык, 1983
14. Ромпурй Еиёсуддин. ¥иёс- ул- лугот. Дар се цилд. - Душанбе: Адиб, 1988.
15. Русско - таджикский словарь. Под ред.члена - корреспондента АН СССР М.С. Асимова . - М: Русский язык, 1985.-1280 с.
16. Самарцандй %аёт Неъмат. Фаруанги вожауо ва ифодауои мардумй дар осори Мавлоно. - Душанбе: Адиб, 2018. - 400 с.
17. Узбек тилининг изоули лугатй. 5 жилдй. - Тошкент: Давлат илмий нашриётй, 2008
18. Фаруанги забони тоцикй. Иборат аз ду цилд. - М: Советская энсиклопедия, 1969.
19. Фаруанги тоцикй ба русй. - Душанбе, 2006. - 784 с.
20. Фаруанги тоцикй ба тоцикии интернетй.
21. Фахри Каввос. Фаруанги Каввос. Фароуамоварандагони матн, муаллифони пешгуфтор, тавзеуот ва феуристуо Муцаддасхон Хоцаева ва Саидумрон Саидов. - Хуцанд: Нури маърифат, 2003. - 293 с.
Reference Literature:
1. Azizkulov, Jumaboy. Summing-up Life. - Dushanbe: Bukhara, 2014. - 552pp.
2. Aini, Sadriddin. Compositions. V.12. - Dushanbe: Cognition, 1976. - 564 + 206pp.
3. Arabic-Russian Dictionary. Compiler: Baranov H.K. -М., 1957. - 2188рр.
4. Big Russian-Arabic and Arabic-Russian Dictionary. Compiler: Yushmanov Yu.S. - M.: Assoc. Ltd "The House of Slavonic Book", 2011. - 360pp.
5. Burhon, Muhammad Husayn Khalafi Tabrezi. "Burhoni Kote". Under the editorship of MuhammadMuin. In 15 volumes. - Tehran: The Great Emir, 1357 hijra.
6. Gafforov R. Language and Style by Rahim Jalil. - Dushanbe: Knowledge, 1966. - 224 pp.
7. Tajik-Russian Dictionary. Under the editorship by M.V. Rahimi and L. V. Uspenskaya. - M.: State Publishing-House of Foreign and Interpretation Dictionaries, 1954. - 780 pp.
8. Majidov Kh. Phraseology of Modern Tajik Language. - Dushanbe, 1982. - 103 ppp.
9. Muin, Muhammad. Persian Dictionary. In 6 volumes. - Tehran: The Great Emir.
10. Olim, Anvar. Non-Cultivated Child. - Khujand: Publisher, 2015. - 340 pp.
11. Olim, Anvar. Mohnoma. - Khujand, 2016. - 288 pp.
12. Olim, Anvar. In non-Being. - Khujand: Light of Enlightenment, 2013. - 498 pp.
13.Persian-Russian Dictionary. Under the editorship of Yu.A. Rubinchik. In 2 volumes. -M.: Russian Language, 1983.
14.Rompuri, Ghiyosuddin. Ghiyos ' Dictionary. In 3 volumes. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1988.
15.Russian-Tajik Dictionary. Under the editorship of the USSR AS correspondent-member M.S. Asimov. - M.: Russian Language, 1985. - 1280 pp.
16.Samarkandi, Hayot Ne'mat. The Dictionary of Foreign Words and Expressions in Mavlono\s Works. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2018. - 400 pp.
17.1nterpretation Dictionary of the Uzbek Language. In 5 volumes. - Tashkent: State Scientific Publishing-House, 2008.
18. The Dictionary of the Tajik Language. In 2 volumes. - M.: Soviet Encyclopedia, 1969.
19. Tajik-Russian Dictionary. - Dushanbe, 2006. - 784 pp.
20. Interpretation Dictionary of the Tajik Language (elementary variant).
21.Kavvos, Fakhri. Kavvos' Dictionary. Text transposition, preface, appendices: Mukaddaskhon Khojayeva and Saidumron Saidov. - Khujand: Light of Enlightenment, 2003. - 293 pp.
