«
Open access journal
www.in-academy.uz
SSSn*
4irasian journal of
TF.CflNOlOGY AND INNOVATION
БЮДЖЕТ ТАШКИЛОТЛАРИДА ПУЛ МАБЛАГЛАРИ НАЗОРАТИНИ ТАШКИЛ ЭТИШНИНГ НАЗАРИЙ
АСОСЛАРИ
Сунбула Чутбайева Рустамовна
Банк-молия академияси магистранти
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Received: 02nd February 2024 Accepted: 08th February 2024 Online: 09th February 2024
KEY WORDS Бюджет, бюджет
ташкилотлари, пул
маблаглари, назорат,
давлат бюджети, бюджет тизими, молиялаштириш, бюджет даромадлари,
бюджет харажатлари, мауаллий бюджет, солиц-бюджет сиёсати.
Ушбу мацолада бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишнинг афзалликлари ва таулили уамда ривожлантириш истицболларини такомиллаштириш уацида суз боради. Шунингдек, мамлакатимизда бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишни ривожлантириш истицболларидаги мавжуд муаммолар уамда уларни бартараф этиш буйича муаллиф ёндашувлари ва таклифлари келтирилган.
Кириш. Бугунги кунда мамлакатимиз ицтисодиётида амалга оширилаётган ицтисодий ислохотларнинг янги босцичида миллий ицтисодиётнинг рацобатбардошлигини ошириш ва макроицтисодий барцарорликни янада мустахкамлаш мацсадида давлат молияси тизимини ислох этиш, уни мазмун ва сифат жихатдан замон талаблари асосида такомиллаштириш зарурияти юзага келмоцда. Бундай шароитида бюджет ва бюджет даромадларини шакллантириш масалалари мухим хисобланади. Мамлакат ва худудларининг ижтимоий-ицтисодий ривожланиши, ахолининг яшаш шароити ва уларга курсатилаётган ижтимоий химоя, кам таъминланган оилаларни ижтимоий химоялаш, худудлардаги махаллий бошцарув органларининг ицтисодий масалаларга ечим топа олишига боглиц.
Мамлакатимизда ислохотларни чуцурлаштириш ва эркин фуцаролик жамиятини ривожлантиришда бюджет тизимининг барча бугинларидаги бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишни бошцариш механизмини такомиллаштиришнинг узига хос жихатлари мавжуд. Биринчидан, ижтимоий соха ва ицтисодиёт харажатларини уз вацтида хамда зарур мицдорда молиялаштириш учун етарли даромадларни таъминлаш, иккинчидан, ахолининг биринчи даражадаги эхтиёжларини цондириш билан бевосита боглиц булган сохаларни ривожлантириш, учинчидан, тадбиркорлик фаолиятини рагбатлантириш, худудлар инвестицион жозибадорлигини ошириш мацсадида цулай шарт-шароитларни яратишдаги муаммоларни ишлаб чициш долзарб масалалардан хисобланади.
«
Open access journal
www.in-academy.uz
Мавзуга доир адабиётлар таххлили. Юцорида келтирилган маълумотларга асосланган холда, бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишнинг ахамияти бециёс булиб, турли манбаларда бюджет ташкилотлари хамда пул маблагларига хар хил таърифлар келтирилган. Масалан, «Бюджет» тушунчаси том маънода пул суммасини англатади. «Бюджет маълум бир субъектнинг молиявий холатини, пул маблагларининг тупланишини, даромад ва харажатларнинг мувофицлигини, маблагларнинг ортицча ёки камлигини белгилайди. Бошцача цилиб айтганда, бюджет пул даромадлари ва харажатлари баланси ёки давлат ва махаллий хукуматнинг вазифа ва функцияларини таъминлашни молиялаштириш учун мулжалланган маблаглар фондини шакллантириш ва сарфлаш шаклидир»1.
Ицтисодий категория сифатида «бюджет» - бу давлат органларининг мамлакат ахолисига давлат хизматларини курсатиш функцияларини таъминлаш учун зарур булган пул маблагларини шакллантириш, тацсимлаш ва сарфлаш буйича давлат ва ицтисодиётнинг бошца субъектлари уртасидаги молиявий муносабатлар тизими хисобланади. «Давлат бюджети кишилик жамияти тарацциётининг маълум бир босцичида пайдо булган булиб, унинг вужудга келиши, энг аввало, сиёсий ташкилот сифатида давлатнинг вужудга келиши билан бевосита боглицдир. Х,ар бир давр ижтимоий тузумига тегишли булган ишлаб чицариш муносабатларининг асосий белгилари давлат фаолиятининг ва бюджетнинг тацсимлаш механизми сифатидаги мазмунини белгилаб беради»2.
Т.Блументритт бюджетлаштиришни "ташкилотнинг молиявий ресурсларини унинг булинмалари, фаолияти ва инвестицияларига тацсимлаш жараёни"3 деб таърифлайди, С.Т.Хорнгрен ва бошцалар бюджетни маълум бир давр учун рахбарият томонидан таклиф цилинган харакатлар режасининг мицдорий ифодаси ва ушбу режани амалга ошириш учун нима цилиш кераклигини мувофицлаштириш учун ёрдам сифатида куради4.
Давлат функцияларини амалга ошириш учун белгиланган тартибда давлат хокимияти органларининг царорига кура ташкил этилган, Давлат бюджети маблаглари хисобидан сацлаб туриладиган нотижорат ташкилот бюджет ташкилотидир. Бюджет ташкилотларини молиялаштириш шартлари ва уларнинг бюджет хисобини юритиш тартиби бюджет тугрисидаги цонун хужжатлари билан белгиланади5.
Бюджет маблагларидан фойдаланишнинг самарадорлилиги ва тежамлилиги принципининг маъномазмуни шундан иборатки, унга мувофиц равишда ваколатли органлар ва бюджет маблагларини олувчилар бюджетларни тузиш ва уларнинг ижросини таъминлашда, аввало, кузда тутилган мацсадларга эришишда
1 Пивень Е.В., Бедрачук И.А. "Государственное и муниципальное управление". Учеб. пособие/ Владивосток: Изд-во ВГУЭС, 2008. стр -58.
2 Маликов Т.С, Гайдаров Н.Х, Давлат бюджети. Укув кулланма.-Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007.84-бет.
3 Blumentritt Т., Integrating strategic management and budgeting, Journal of Business Strategy, 27 (6) (2006), pp. 73 -79.
4 Horngren, C.T., Stratton, G.L., Sutton, W.O., Teall, H.D., "Management Accounting", 4th ed. Prentice Hall, Toronto, 2004.
5 Узбекистан Республикасининг Бюджет кодекси
Open access journal
www.in-academy.uz
маблагларнинг камроц хажмидан ёки маълум бир хажмдаги маблаглардан фойдаланган холда юцори натижага эришиш зарурлигидан келиб чициши керак6.
Юцоридаги келтирилган фикрларга асосланган холда, бизнинг фикримизча, бюджетлар харажатларини цисцартиришда бюджет ташкилотларининг ва бюджет маблагларини олувчиларнинг бюджет маблагларини узлаштириши ва уларнинг пул маблагиларни назорат цилиш, шунингдек цабул цилинган юридик ва молиявий мажбуриятлари хисобга олиниши мацсадга мувофиц.
Тадкикот методологияси. Тадцицотда илмий абстракциялаш, гурухлаш, циёслаш, ретроспектив ва истицболли, эмпирик тахлил ва бошца услублардан фойдаланилди. Мацолада циёсий таццослаш усулида жахон амалиётида бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этиш усулларининг ташкилий-хуцуций асосларини мамлакатимиздаги мавжуд асослар билан таццослаб, тегишли хулосалар шакллантирилди.
Тахлил ва натижалар. Фикримизча, бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этиш одатда бир неча механизмлар орцали амалга оширилади. Биринчидан, юцори органлар томонидан мувофицлаштирилиши ва тасдицланиши керак булган бюджет ва харажатлар режасини тасдицлаш. Иккинчидан, махсус молиявий тизимлардан фойдаланган холда бюджет маблагларининг барча тушумлари ва харажатларининг цатъий хисобини юритиш. Учинчидан, харажатларни назорат цилиш буйича ички тартиб ва сиёсатларни ишлаб чициш, шу жумладан харажатлар хужжатларини имзолаш цоидаларини белгилаш, хисоб-фактураларнинг хацицийлигини текшириш ва бошцалар. Туртинчидан, бюджет маблагларини бошцаришда юзага келиши мумкин булган бузилишлар ёки камчиликларни аницлаш учун ички ёки ташци аудитларни утказиш. Бешинчидан, бюджет мажбуриятларининг бажарилишини назорат цилиш буйича чора-тадбирларни ишлаб чициш, масалан, бюджет ижроси тугрисида мунтазам хисобот бериш.
6 В.М. Гальперин, С.М. Игнатьев, В. И. М. (2007). "МИКРОЭКОНОМИКА." Book, 426. https://gain.fas.usda.gov/Recent GAIN Publications/Agricultural Biotechnology Annual_Ottawa_Canada_11 -20-
Open access journal
www.in-academy.uz
Пул маблаFлари назоратини ташкил этиш
1-расм. Бюджет ташкилотларида пул маблаFлари назоратини ташкил этиш механизмлари7
Юцоридаги 1-расмда келтириб утилган механизмлар бюджет ташкилотларида маблагларнинг сарфланиши устидан самарали назоратни таъминлашга ва бюджет ресурсларидан суистеъмол цилиш ёки суистеъмол цилишнинг олдини олишга ёрдам беради.
Янги Узбекистоннинг тарацциёт стратегиясида белгилаб берилган устувор йуналишларга мувофиц равишда, солиц-буджет сиёсатини амалга оширилиши кузда тутилган булиб, устувор йуналишлари сифатида цуйидагиларни белгиланган:
• бюджет сиёсатининг ижтимоий йуналтирилганлигини, жумладан, таълим, соглицни сацлаш ва ижтимоий химояни ривожлантиришга;
• худудлар, айницса махаллаларнинг долзарб муаммоларни хал цилиш, сув ва ер ресурсларидан оцилона фойдаланиш, атроф мухитни ва табиатни мухофаза цилишни таъминлаш;
• ёшлар ва хотин-цизларни цуллаб цувватлашни кенгайтириш;
• тадбиркорликни цуллаб-цувватлаш, тадбиркорлик фаолиятида соф рацобат мухитини яратилишига замин яратиш, босцичма-босцич солиц ва божхона имтиёзларини бекор цилиш;
• биринчи даражали бюджет маблагларини тацсимловчиларга бюджет маблагларидан самарали фойдаланиш юзасидан жавобгарлиги, хисобдорлиги ва ваколатларини, давлат бюджети барцарорлигини таъминлаш мацсадида, илгор хорижий тажрибадан хамда халцаро молия институтлари экспертларининг
7 Муаллиф ишланмаси
Open access journal
www.in-academy.uz
тавсияларидан келиб чиццан холда бюджет харажатлари самарадорлигини ошириш устувор вазифалар сифатида белгилаб олинган.
1-жадвал
Узбекистон Республикасида 2024 йил учун консолидациялашган бюджетининг жамланма параметрлари х;амда 2025-2026 йилларга бюджет мулжаллари8 (млрд, сум)
Т/р Курсаткичлар 2024 йил учун прогноз Бюджет мулжаллари:
2025 йил 2026 йил
I. Консолидациялашган бюджет даромадлари 375 030,5 452 563,1 515 980,9
1. Давлат бюджети даромадлари 270 403,1 330 600,1 378 600,7
2. Давлат мацсадли жамгармалари даромадлари 55 253,3 63 921,4 73 222,6
3. Узбекистон Республикаси Тикланиш ва тарацциёт жамгармасига тушумлар 18 871,7 22 750,0 25 336,8
4. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташцари жамгармаларига тушумлар 30 502,3 35 291,7 38 820,8
II. Консолидациялашган бюджет харажатлари 427 640,3 498 290,8 567 578,0
1. Давлат бюджети харажатлари 280 725,4 323 770,4 376 798,8
2. Давлат мацсадли жамгармалари харажатлари 85 813,9 99 115,8 113 006,5
3. Узбекистон Республикаси Тикланиш ва тарацциёт жамгармаси маблагларининг сарфланиши 18 848,7 22 750,0 25 336,8
4. Бюджет ташкилотларининг бюджетдан ташцари жамгармалари маблагларининг сарфланиши 30 502,3 35 291,7 38 820,8
5. Ташци царз хисобидан давлат дастурларига харажатлар 11 750,0 17 362,9 13 615,0
III. Давлат мацсадли жамFармаларига трансфертлар 32 195,4 38 758,2 42 611,7
IV. Давлат бюджетига трансфертлар 10 300,0 13 000,0 18 000,0
V. Консолидациялашган бюджет сальдоси (профицит +, дефицит -) -52 609,9 -45 727,6 -51 597,0
VI. Давлат бюджети ва давлат мацсадли жамFармалари сальдоси (профицит +, дефицит — ) -40 882,9 -28 364,7 -37 982,0
VII. Давлат царзларини сундириш 32 271,0 35 776,8 26 250,2
8 Узбекистон Республикасининг 2023 йил 25 декабрдаги УРК-886-сонли Конуни
Open access journal
www.in-academy.uz
Юцоридаги 1-жадвал маълумотларидан куринадики, консолидациялашган бюджет даромадлари 2024 йилда 375 030,5 млрд, сумни ташкил этиши белгилаб берилган. Шунингдек, 2025 йилга 2024 йилга нисбатан мос равишда 452 563,1 млрд, сумга, 2026 йилда эса 515 980,9 млрд, сумга ошириб борилиши цайд этилган.
Консолидациялашган бюджет харажатлари эса 2024 йилда 427 640,3 млрд, сумни ташкил этиши белгилаб берилган. Шунингдек, 2025 йилга 2024 йилга нисбатан мос равишда 498 290,8 млрд, сумга, 2026 йилда эса 567 578,0 млрд, сумга ошириб борилиши цайд этилган.
Шунингдек, 2024 йил учун Узбекистон Республикаси хукумати номидан ва Узбекистон Республикасининг кафолати остида ташци царзларни жалб цилиш буйича йиллик имзоланадиган янги битимларнинг чекланган хажми 5,0 млрд АКШ доллари, шундан Узбекистон Республикасининг Давлат бюджетини цуллаб-цувватлаш, шу жумладан Узбекистон Республикасининг Давлат бюджети тацчиллигини молиялаштириш учун - 2,5 млрд АКШ доллари, инвестиция лойихаларини молиялаштириш учун - 2,5 млрд АКШ доллари мицдорида белгиланган. 2024 йил учун Узбекистон Республикаси номидан чицариладиган давлат цимматли цогозларининг чекланган соф хажми 25,0 трлн сум мицдорида белгилаб берилган.
Мамлакатимизда 2024 йил учун Корацалпогистон Республикаси республика бюджетининг, вилоятлар вилоят бюджетларининг ва Тошкент шахри шахар бюджетининг, туманлар ва шахарлар бюджетларининг захира жамгармалари тегишли бюджетлар тасдицланган умумий харажатларининг камида 1,0 фоизи мицдорида шакллантирилади.
Шунингдек, Корацалпогистон Республикасининг республика бюджетини, вилоятларнинг вилоят бюджетларини ва Тошкент шахрининг шахар бюджетини, туманлар ва шахарлар бюджетларини ижро этиш чогида юцори турувчи бюджетдан ажратиладиган бюджетлараро трансфертлар мицдорлари ошган тацдирда, тегишли бюджетлар захира жамгармаларининг белгиланган мицдорлари цайта куриб чицилмайди.
Бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишда бошцарув, ижтимоий-маданий, илмий-техникавий ёки бошца нотижорат функцияларни бажариш учун давлат хокимияти органлари иштирок этадилар. Бюджет ташкилотлари тегишли бюджетни даромадлар ва харажатлар сметаси асосида молиялаштиради. Коида тарицасида, бюджет ташкилотлари уз харажатларини цоплаш учун даромадга эга эмаслар.
Бюджет ташкилотлари бюджет маблагларидан фацат даромадлар ва харажатларнинг тасдицланган бюджет сметаларига мувофиц фойдаланадилар ва бюджет таснифига мувофиц бюджет маблаглари хисобини юритадилар.
Умуман олганда, бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишнинг мацсади бюджет ва автоном муассасаларнинг давлат, муниципал вазифаларини бажариш учун мулжалланган бюджет маблагларининг цонунийлиги, самарадорлиги мацсадли ишлатилишини аницлашдир.
Open access journal
www.in-academy.uz
Хулоса. Бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этиш объектининг молиявий-хужалик фаолиятини иктисодий тахлил килиш назорат тадбири бошланишидан олдин бошланади. Дастлабки иктисодий тахлил бизга керакли назорат усуллари ва текшириш усулларини олдиндан белгилаб, назорат режасини максадли равишда тузиш ва текширувлар утказиш имконини беради. Назорат тадбирида янада чукурро; иктисодий тахлил утказилади. Шу билан бирга, иктисодий тахлил маълумотлари бухгалтерия хисоби ва статистик маълумотларни таккослаш, текшириш объектлари фаолиятини бахолаш учун фактлар ва бош;а маълумотларни урганиш, дастлабки хужжатларни текшириш натижалари, бухгалтерия регистрлари ва бош;а иктисодий маълумотларни урганишдан иборат булган жорий тахлил томонидан куллаб-кувватланади.
Бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишда белгиланган ма;садларга эришиш учун назорат давомида куйидаги вазифалар бажарилиши керак:
- таъсис хужжатларининг амалдаги конунчиликка мувофиклигини текшириш;
- бюджет муассасаси фаолиятининг норматив-хукукий хужжатларга, шунингдек таъсис хужжатларига мувофиклигини текшириш;
- бюджет сметаларининг тугрилигини текшириш (давлат муассасалари учун);
- бюджет, автоном муассасанинг таъсис хужжатларида назарда тутилган асосий фаолиятга мувофи; муниципал вазифани шакллантириш ва уни молиявий куллаб-кувватлашнинг тугрилигини текшириш;
- муассасалар томонидан коммунал хизматлар курсатиш учун хисобланган меъёрий харажатларни ани;лашнинг тугрилигини текшириш;
- бюджет маблагларининг конунийлиги, самарадорлиги ва максадли ишлатилиши нуктаи назаридан бюджет сметаларининг бажарилишини тахлил килиш;
- коммунал мулкнинг конунийлиги, самарадорлиги ва максадли ишлатилишини текшириш;
- бюджет ва автоном муассаса томонидан амалга ошириладиган тадбиркорлик ва бошка даромад келтирадиган фаолиятнинг конунийлигини, шунингдек ушбу фаолиятни бюджет хисоби ва хисоботида акс эттиришнинг туликлиги ва тугрилигини тахлил килиш;
- бюджет хисобини ташкил этиш ва юритишнинг тугрилигини (давлат муассасаси учун), бухгалтерия хисобини (бюджет ва автоном муассаса учун), хисоботнинг ишончлилигини ва уни такдим этишнинг уз вактида бажарилишини текшириш;
- муассаса маблаглари ва моддий бойликларининг сакланишини текшириш.
Бюджет ташкилотларида пул маблаглари назоратини ташкил этишнинг тайёргарлик боскичи аник текшириш объектларини танлаш ва назорат тадбирлари дастурини тайёрлаш учун зарур маълумотларни урганиш, бахолаш ва туплаш буйича дастлабки ишларни уз ичига олади.
References:
1. Узбекистон Республикасининг Бюджет кодекси.
Open access journal
www.in-academy.uz
2. Узбекистон Республикaсининг 2023 йил 25 декaбрдaги "2024 йил учун Узбекистон Республикaсининг Дaвлaт бюджети тyFрисидa"ги УР^-886-сонли Конуни.
3. Пивень Е.В., Бедрaчук И.А. "Госудaрственное и муниципaльное упрaвление". Учеб. пособие/ Влaдивосток: Изд-во ВГУЭС, 2008. стр -S8.
4. Maликов Т.С, Хaйдaров Н.Х,. Дaвлaт бюджети. Ук;ув к;Уллaнмa.-Т.: "IQTISOD-MOLIYA", 2007.84-бет.
5. Blumentritt T., Integrating strategic management and budgeting, Journal of Business Strategy, 27 (6) (2006), pp. 73- 79.
6. Horngren, C.T., Stratton, G.L., Sutton, W.O., Teall, H.D., "Management Accounting", 4th ed. Prentice Hall, Toronto, 2QQ4.
7. B.M. ^льперин, C.M. Игмтьев, В. И. M. (2007). "MИKРОЭKОНОMИKА." Book, 426. https://gain.fas.usda.gov/Recent GAIN Publications/Agricultural Biotechnology Annual Ottawa Canada 11-20