БУХОРО ТУМАН ТОПОНИМЛАРИНИНГ ТАСНИФИ
Нодира Адизова Садокат Музаффарова
Бухоро давлат университети
АННОТАЦИЯ
Мазкур маколада топонимика фанининг долзарб масалалари, жумладан, Бухоро тумани микротопонимларининг этимологияси хакида фикр юритилади.
Таянч сузлар: топоним, ойконим, жой номи, ономастика, топонимия, микротопонимия, содда топоним, мураккаб топоним, гидроним.
CLASSIFICATION OF TOPONYMS OF BUKHARA DISTRICT
ABSTRACT
The article deals with the issues concerning the studies of the main directions in researching microtoponyms of the Bukhara region.
Keywords: typonym, oykonym, place name, Onomastics, Typonymics, Microtyponymy, simple typonym, complicated typonym, hydronym
Кириш.Топонимлар тилшунослик, география, тарих, геология каби фанларнинг урганиш объекти хисобланади. Уларда халк хамда эл-юртнинг тарихи - такдири уз ифодасини топган. Жой номлари кадим тарихга эга булган элат, миллат хдмда халкларнинг узига хос ноёб ёдгорликлиридан бири саналади. Сабаби, уларнинг узи бир олам тарих хамда такдирни ифодалаб туради. Ономастика тилшуносликнинг атокли отлар хакидаги алохида булими булгани каби, унинг бир сохаси булган топонимикада топонимлар ва улар лугавий асосларининг этимологик тадкикини амалга ошириш хам синхрон, хам диахрон холатда катта назарий, амалий ахамиятга эга.
Асосий кисм: Маколада Бухоро тумани топонимларининг лисоний-этимологик хамда морфемик тадкикига каратилгани булса-да, жой номлари хакида бугунгача амалга оширилган тадкикотларига умумий; хам лингвистик, хам географик; тарихий хамда лингвистик; изохли ва этимологик жихатлардан тадкик этилган ишлар сифатида тухталиш уринлидир.
Топонимларнинг этимологик тахлили хакида турли тамойил хамда усулларга, шунингдек, тадкикотни амалга оширишга оид масалаларга жиддий эътибор берилди. Улар топонимларнинг этимологик тахлили мисолида далиллар билан асосланди. Шу сабабли, бирор усул, омил ёки тамойил хакида гапирганда бир ёхуд бир неча топонимнинг этимологик тахлиллари намуна сифатида берилди. Шу билан бирга этимологик тахлил этилган уша топонимга бошка
тамойил, усул ва омиллар хам амал килиши мумкинлигини рад этмаймиз. Топонимларнинг этимологик тадкики жараёнида лингвистик йуналиш географик, тарихий йуналишлар билан биргаликда, ономастик тадкикотларнинг мухим кирраси хисобланади.
Мазкур киррани мантикий изчиллик билан мукаммал ёритиш учун топонимларнинг лугавий асосларини белгилаш хамда этимологик тадкикида урганилиш шарти сифатида куйидагилар белгиланди: топоним ва улар лугавий асосларининг этимологик тадкикига оид ёндош масалалар; топоним ва улар лугавий асосларининг этимологик тадкикини таъминловчи омиллар: топоним ва улар лугавий асосларини этимологик тадкик килишнинг тамойил хамда усуллари; топонимларнинг этимологик тадкики. Ёритилиши мулжалланган бу масалаларнинг урганилиши хакида хар бир бобнинг бошланишида алохида тухталинган.
Топонимлар ва улар лугавий асослари этимологик тадкики йусинлари сифатида такдим этилаётган тамойил, усул, омил ва мотивланиш масалалари бошка фанлардаги шундай масалалардан мазмун жихатдан фарк килади. Х,ар бир фан ёки соханинг урганиш объекти, предмети, тушунчавий базаси булгани каби ономастиканинг, шу жумладан, топонимиканинг хам узига хос хусусиятлари бор. Муайян бир фандаги тамойил, усул, омил ва мотивланиш хусусиятларини иккинчи бир фанга тугридан- тугри тадбик килиш узини окламайди. Урганилаётган соханинг талабларидан келиб чикиб, уларга ниманидир кушиш керак ёки улардан ниманидир олиш керак.
Шуни алохида таъкидлаш жоизки, ишда кайд этилаётган топонимлар лугавий асослари ва этимологик тадкикининг назарий негизи булган тамойил хамда усуллар, шунингдек, бундай тадкикда курилган масалалар ономастик, топонимик тадкикотлар олиб бориш учун ёпик тизим эмас, балки очик тизимлар мажмуи саналади. Фандаги мавжуд усул ва тамойилларни каторлаштириб санаб утишдан кура, тупланган топонимларга таяниб, тадкикот мавзуимиз доирасида зарур булган ёндош масалалар, омил, тамойил ва усуллар хакида тухталиш уринли. Куйилаётган муаммолар топонимларни этимологик тадкик килиш жихатдан урганишнинг назарий, амалий кимматга эга булган масалалари жумласига киради. Шунинг учун улар бу илмий тадкикотнинг алохида - алохида боблари сифатида тадкик этилади.
Топонимларни тасниф хамда тавсиф килишдан бошланган амалий ва назарий изланишлардан англашилиб турибдики, ономастика, шу жумладан, топонимика сохасида хар томонлама мукаммал, яъни хакикатга якинлиги билиниб турган этимологик тахлил хамда тадкикотларни амалга ошириш учун, аввало маълум бир назарий тухтамга келиш зарурлиги куринади.
Муайян худуд топонимиясини тадкик килиш, аввало, уша худуддаги топонимик материални туплашдан бошланади.Бундай материал, шубхасиз, турли тип номларнинг йигиндисидан иборат булади. Мана шу номларнинг мазмуни, лугавий таркиби номинацион ва грамматик хусусиятларни аниклаш учун, урганилаётган худуд топонимик тизими учун купрок кандай номлар типик эканини белгилаш, уларни муайян гурухлар (типлар )га ажратиш лозим булади. Мана шу талаб ономастик материални маълум тамойиллар, усуллар асосида таснифлашга олиб келади. Шу сабабли, тадкикотчилар жой номларини таснифлаш масаласиниасосий муаммолардан бири деб бахолашди: "Атокли отларни тавсифлаш ва тахлил килиш таснифсиз тулик булмайди. Тасниф номшунослик ишларида бевосита катнашади ёки баъзи тадкикотларда у муаллифнинг асосий максади булиши мумкин ва тасниф материалида уз ифодасини топган тури мезонлар асосида амалга оширилади"
Ономастик материални тавсифлаш иши билан, деярли барча номшунослар шугулланиб келади.Чунки , атокли отлар таснифи ономастик тизимни тахлил килишнинг энг зарурий ва асосий шартларидан биридир. Тадкикотнинг канчалик муваффакиятлиолиб борилиши материални тугри таснифлай олишга хам богликдир. Тадкикотимиз жараёнида Бухоро туман топонимларининг куйидаги куринишлари мавжудлиги маълум булди.
1.1.Топонимлар.Курукликда жойлашган табиий географик ва сунъий
объектлар атокли оти. Булар куйидаги гурухларга ажралади.
1.1.1. Ойконимлар . Бунга кишлок, овул, махалла номлари киради. Кишлок ва овуллар номи ойконимиянинг таркибий кисми булиб, Бухоро туман топонимиясининг асосий кисмини ташкил килади. Кишлок номлари макротопоним ва микротопонимлар тизимининг чегарасини курсатувчи ономастик бирлик булиб, [3,25-28] макротопонимлар гурухига киради. Бухоро туманидаги кишлок номларининг аксарияти жуда кадимий, тарихий номлардир ва уларнинг номланиш сабаблари хам куп холда унитилган дейиш мумкин. Чунончи, Юринпоён, Патпут, Лейлак, Тутихушк, Жанафар, Чаппа, Жонбобо, Мижона, Откучи, Обитораткаби кишлоклар номи бунга мисол була олади.
Куйида кишлок номларининг баъзиларини кискача изохини келтирамиз. ARABXONA -тumandagi aholi punkti nomi. O'zbekistonning ko'pchilik viloyatlarida uchraydigan qishloq va mahalla nomi. Arablar, Arabon, Arabho (Arabo) va boshqa ko'rinishdagi atamalari ham mavjud bo'lib, "Arablar qishlog'i", "Arablar yashaydigan joy" ma'nolariga ega. O'rta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi davridan boshlab, undan keyingi asrlarda ham kelib o'rnashgan arablar bilan bog'liq. Buxoro, Vobkent, Jondor, Kogon, Romitan, Peshko', Olot, Shofirkon, Qorako'l va G'ijduvon tumanlarida ham shu nomdagi qishloq, mahalla, guzar mavjud. Prof. T.Nafasov
tadqiqotida arablar istiqomat qiladigan aholi punktlarida quyidagi tur arablar mavjudligini qayd etgan:
1) arab tilini bilmaydigan, qarluq lahjasida gaplashadigan arablar;
2) arab tilini biladigan, o'zbekcha so'zlashadigan, tojik tilini bilmaydigan arablar;
3) arab va tojik tilini bilmaydigan, o'zbekcha so'zlashadigan arablar;
4) arab tilini bilmaydigan, tojik va o'zbek tillarida so'zlashadigan arablar. So'nggi ikki tur arablar yashaydigan aholi punktlari Arabxona deb ataladi. Etnik
tarkib joylarning nomlanishiga asos bo'lgan.
REFERENCES
1. Adizova N. "The role of ethnotoponym in the toponym of bukhara District" International Scientific Journal Theoretical & Applied Science p-ISSN: 2308-4944 (print) e-ISSN: 2409-0085 (online) Year: 2020 Issue: 01 Volume: 81 Published: 30.01.2020 http://T-Science.org 414-416
2. Adizova N. Nominal description of the bukhara district. International Journal of Recent Technology and Engineering (IJRTE) ISSN:2277-3878 Volume-, Issue-3S, October 2019.
3. Adizova N. The Main Motives and Objectives of fun genre in folklore. International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) ISSN: 22773878, Volume-8, Issue-3S, October 2019. -P.202-207.
4. Adizova N. Rhyme, rhythm in fun genre. International Scientific Journal Theoretical &Applied Science p-ISSN:2308-4944(print) e-ISSN: 2409-0085(online) Published: 09.10.2019. -P. 65-67.
5. Adizova N, Adizova N The role of the fun genre in children's spiritual development. Middle european scientific bulletin ISSN 2694-9970 Published: 09.09.2020. -P.38-40
6. Adizova N, Adizova N The role of oikonyms in microtoponymis of Bukhara district . Middle european scientific bulletin ISSN 2694-9970. 09.09.2020.-P.41-43
7. Adizov Bakhtiyor Rakhmonovich, Adizova Nodira Bakhtiyorovna. Microtoponyms formed on Different bases in Bukhara District Middle European Scientific Bulletin.2021.3.12
8. Adizova Nodira Bakhtiyorovna. Linguistic-etymological classification of the bukhara district.Sci entific Bulletin of Namangan State University. 2020 -3
9. Адизова, Нодира Бахтиёровна, Топотопонимы, образованные от известных топонимических основ. Молодежь и XXI век-2020 174-177 с
10. Adizova, Nodira Bakhtiyorovna, The basis of researching the microtoponymy of Bukhara region. Scientific reports of Bukhara State University. 2018 92-95