Химические науки
УДК 54
БУХОРО ШАРОИТИДА РЕвАШМ ИАЯМАЬА (ИСИРИК) УСИМЛИГИДА
АЛКАЛОИДЛАР ТУПЛАНИШ ДИНАМИКАСИ
З.А. Сулаймонова1, Д.М. Тиллаева2
Аппо1а1Б1уа
Тадкикотлар шуни курсатдики, алкалоидлар суммаси вегетация даврида тупланади, алкалоидларнинг кам микдори вегетация даврининг охирида усимлик ер устки органларида тупланади. Алкалоидлар вегетация давридан сунг, асосан усимлик уруги ва ер остки органларида тупланади.
Таянч сузлар: пеганин, вегетация, алкалоид, хроматография, вазицинон, дезоксипеганин, дезоксивазицинон, экстракт, пеганол, гармин, гармалин, пеганидин, дезоксипеганидин, пегамин, карбон ва оксикарбон кислота.
Исирикнинг усган ерига, ривожланиш даврига нисбатан унинг ер остки, устки кисмларида ва уругида тупланадиган алкалоидлар йигиндисининг микдор ва сифат жи^атидан узгаришини аниклаш буйича ^ам бир канча тадкикот ишлари амалга оширилган. Бу борада, айникса, академик С.Ю.Юнусов томонидан яратилган конуниятлар усимликдаги алкалоидлар суммаси сифат ва микдор жи^атидан усимлик усадиган тупрок шароитига ^ам боглик. Тадкикотлар алкалоидлар йигиндисининг энг куп микдори усимликнинг тез усиш ва fунча тугиш даврига тугри келишини
- усимлик тана кисмидаги алкалоидлар йигиндисининг энг кам микдори вегетация (усиш) даврининг охирига тугри келишини
- усимлик тана кисмининг вегетацияси тугалланишида алкалоидлар, асосан, исирикнинг уруги ва илдизида тупланишини курсатди.
Алкалоидларнинг микдори, усимликда тупланиши унинг каерда усмишига ва тупрок шароитига ^ам боглик булади. Масалан, Сирдарёдаги исирикда пеганин микдори Бухорода усган исирик таркибидаги пеганин микдорига Караганда беш баравар куплиги аникланган.
Исирик кукариб уса бошлаганда 5-10 см булган пайтда (1 апрель) алкалоидлар микдори 2,17%, fунчалай бошлаганда (3-6 май) 2%, гуллаш пайтида эса (25-27 май) 1,95%, уруглаш пайтида 1,3% дан ортмайди.
Усимлик курий бошлаганда алкалоидлар микдори 0,54% гача камаяди.
Исирикнинг етилган мевасида алкалоидлар микдори 5% атрофида булиб, асосан, гармин, гармалин ва пеганиндан иборат.
Усимликнинг вегетация даврига мувофик хиназолин ва индол асосини саклаган алкалоидларнинг микдорлари ^ам мос равишда узгарар экан. Ер устки вегетациясининг охирига келиб хиназолин асосига эга булган алкалоидларнинг микдор жи^атидан камайиши, индол асосини саклайдиган алкалоидларнинг микдори эса купайиши кузатилган. Айникса, индол асосини саклаган алкалоидлар, асосан, усимлик илдизида ва уругида тупланиб, бу алкалоидларнинг 95-97% дан купроги гармин алкалоидларидан иборат экан.
Энди нима учун усимликнинг янги авлодини таъминлаб берувчи уруги ва илдизида ^осил буладиган индол асосини саклаган алкалоидлари усимлик ер устки кисмининг ривожланиш даврида хиназолин асосини саклайдиган
гСулаймонова Зилола Абдурахмоновна - препадаватель кафедры химии Бухарский государственный университет, Узбекистан.
2Тиллаева Дильдора Мурадиллаевна - препадаватель кафедры химии Бухарский государственный университет, Узбекистан.
алкалоидларга утадилар, нима учун уругида индол асосини саклаган алкалоидлар тупланадилар, деган саволлар тугилади. Исирикнинг бу сирли хусусиятини швед олими Лильегрен изо^лаб берди. Унинг фикрича, исирикнинг илдиз системасида шундай бир фермент борки, у триптофанни антранил кислотагача парчалаб, бунинг натижасида усимлик ер устки кисмининг кейинги ривожланиш даврида хиназолин асосига эга булган алкалоидлар ^осил булади.
Шалыт Ашхабод ^удудидан турли вегетация даврларида йигиб олинган усимликнинг барги, пояси, уругидан йигиб олинган суммани урганди. Унинг маълумотларига Караганда, усимликнинг ривожланиш давомида поясидаги алкалоидлар суммаси 1,66% дан (шохлаш стадияси) 3,57% гача ошади (куриш стадияси). Усимлик барги учун ^ам шу конуният сакланиб колади, 2,4% шохлаш стадиясида, 4,96% усимлик ер устки кисмининг куриш стадиясида.
Урта Осиёнинг турли районларидан йигиб олинган исирик алкалоидлари суммасидаги пеганин ва дезоксипеганиннинг микдорини текширдилар. Кутилганидек алкалоидлар суммаси усиш жойи ва усиш фазасига боглик равишда узгариши аникланди.
Таблица 1
Ривожланиш фазаси Терилган вакти ва жойи Алкалоидлар суммаси % Суммага нисбатан пеганин % Суммага нисбатан дезокси-пеганин %
Тез усиш 18.04.2014 (Жиззах) 11.04.2014 1,8 2,17 33 48 2,1 21
15.04.2013 2,2 35 6
14.04.2013 1,8 -
Шохлаш 5.05.2013 (^аракалпогистон) 10.05.2013 2 2,3 34 41 2,6
4.05.2013 3,1 82 3,0
Гуллаш 25.05.2014 (Жиззах) 20.05.2014 (Наваи) 1,95 1,86 0,9 1,5 21
30.05.2010 (Оксой) 2,82 47,0 10,0
Гуллаш-мева тугишнинг боши 4.06.2010 (Оксой) 29.05.2009 (Наваи) 1,74 1,83 53,0 11,0 7,0 18,0
Мева тугиш 20.07.2010 (Оксой) 4.07.2009 (Наваи) 0,69 0,86 7,3 16,0 16,0
Узбекистоннинг бошка ^удудларида исирикда алкалоидларнинг тупланиш динамикаси урганилган булса ^ам, Бухоро вилоятининг чул зоналарида усадиган исирикнинг алкалоидлари урганилмаган. Шу боисдан биз Шофиркон тумани С.Шарипов жамоа хужалиги чулида усадиган исирикда алкалоидлар тупланиш динамикасини урганишга карор килдик.
Шофиркон чулидан 2013 йилнинг апрель-июль ойларида турли усиш фазаларида йигиб олинган исирикни сояда куритдик.
Иссик экстракция килиш учун 50 г тез усиш фазасида йигиб олинган сояда куритилган ва майдалаб кукун ^олига келтирилган усимлик баргини 8% ли аммиакнинг сувдаги эритмаси билан яхшилаб ^улладик ва 20 минут куйдик. Бундай килишдан максад усимликда турли хил карбон ва оксикарбон кислоталарнинг тузлари ^олида учрайдиган алкалоидларни эркин асослар ^олига утказишдир. 20 минутдан сунг усимлик устига хлороформ куйиб, фильтр роздан ясалган патронга жойлаб, патронни сокслет асбобига жойлаштириб, узлуксиз хлороформ билан экстракция килдик. Бу ишни 30-35 соат сув ^аммомида то алкалоидлорнинг барчаси усимликдан хлороформга эриб утгунча, хлороформли экстракт алкалоид борлигига салбий реакция бергунга кадар давом эттирдик. Алкалоид бор ёки йуклигини аниклаш учун хлороформли экстрактдан 1 мл ча олиб, устига 2-3 томчи нинг сувдаги 5% - ли
эритмасидан томизилади ва яхшилаб чайкатилади. Аралашма икки каватга ажралади. Юкорида ли, пастда эса хлороформли кават ^осил булди.
ли каватга 1-2 томчи кремний вольфрам кислотанинг 2%-ли сувдаги эритмасидан томизилади. Алкалоидлар булса лойка ок чукма ^осил булади.
Олинган хлороформли экстрактда алкалоидлар билан биргаликда нейтрал характерли бошка органик моддалар (ёглар, усимлик пигментлари,
буёклар ва ^оказолар) ^ам эриб утади. Шу моддалардан алкалоидларни ажратиш максадида хлороформли экстрактни ажратгич воронкага солиб устига озгина микдорда нинг 5%-ли эритмасини кушиб каттик чайкатдик. Бироз вактдан сунг аралашма икки каватга ажралди юкориги ли ва пастки
хлороформли кават. Сульфат кислотали каватни ало^ида идишга ажратиб олдик. Хлороформли экстрактни эса яна янги порция Н2Б04эритмаси билан чайкатдик. Шу ишни 8 марта то хлороформли экстракт алкалоидга салбий реакция бергунча давом эттирдик. Бунда хлороформли экстрактдаги асосли хоссага эга булган алкалоидлар сульфатлар ^олида эритмасига утади.
Бошка нейтрал моддалар эса хлороформли экстрактда колади. Бу экстрактдан хлороформ ^айдаб олиниб, колдиги ташланди.
Олинган Н2Б04 ли экстрактга то кучли ишкорий му^ит ^осил булгунча концентрланган ЫН40И кушилди. Бундай килганда алкалоид сульфат ^олида булган алкалоидлар ЫН40И таъсирида кайтадан асос (соф алкалоид) ^олига утади.
Шундан сунг алкалоидларни бу ишкорий му^итли эритмадан ажратиб олиш учун эритмани ажратгич воронкасига солиб, соф хлороформ билан 7-8 марта экстракция килинди. Олинган хлороформли экстрактни сув ^аммомида ^айдаб хлороформ ажратиб, алкалоидлар суммаси олинди ва тарозида тортганимизда 1,106 г, яъни 2,216% ни ташкил этди.
Биз ^ар бир фазада йигиб олинган усимликнинг поя ва баргини ало^ида килиб, худди шу тартибдаги ишларни бажариб, алкалоидлар суммасини ажратиб олдик.Тажриба натижалари куйидаги жадвалда келтирилган.
Таблица 2
Терилган вакти Ривожланиш фазаси Алкалоидлар суммаси,%
Барг Поя
10.04.2013 Тез усиш 2,212 0,1786
30.04.2013 Шохлаш 2,3 2,167
25.05.2013 Гуллаш 2,3067 2,002
15.06.2013 Гуллаш-мева тугишнинг боши 2,132 2,0012
5.07.2013 Мева тугиш Уругда 1,903 1,82 5,18
Олинган натижалар академик С.Ю.Юнусов томонидан ишлаб чикилган алкалоидлар тупланиш динамикаси, ^осил булиш механизми ва усимликлар ^аёт фаолиятидаги роли тугрисидаги конуниятларга мос келади.
Редапит Иагта1а алкалоидларини хроматографиясини ^ам бир канча олимлар урганганлар. Е.К.Добронравова, Т.Т.Шокировлар усимликдаги дезоксипеганиннинг микдорий аниклаш методини таклиф этдилар. Дезоксипеганинни алкалоидлар суммасидан юпка каватли хроматография А120з устидан хлороформ: бензол: ацетон (12:6:9) системасида ажратиб олдилар. Пеганин, дезоксипеганин, вазицинон, дезоксивазицинон, пеганол, гармин, гармалин, пеганидин, дезоксипеганидин ва пегамин учун Rf киймати тегишлича куйидаги кийматларга эга: 0,02; 0,25; 0,10; 0,76; 0,55; 0,40; 0,06; 0,02; 0,07; 0,04.
Биз ^ам исирикдан ажратиб олган алкалоидлар суммасида кандай алкалоидлар борлигини билиш учун хроматография методидан фойдаландик.
Исирик алкалоидларини юпка катламли хроматография буйича аникланган Rf перганин билан вазицион учун 0,1:0,11 (система хлороформ:бензол:метанол=5:4:1) дезоксипеганин билан дезоксивазицинон учун Rf эса 0,28:0,71 (система хлороформ:метанол=9:1) га тенг. Бу Rf лар адабиётлардаги Rf ларга тугри келади. Утказилган хроматография тажрибамизда пеганин, вазицинон, дезоксипеганин, дезоксивазицинон алкалоидлари борлигини аникладик.
Адабиётлар:
1.Каримов В., Шомахмудов А. "Хащ табобати ва замонавий илмий тибда
кулланиладиган шифобахш усимликлар" - Тошкент. - «Ибн Сино номидаги нашриёт».
- 2012. - 77-79 б.
2.Справочник "Растительные лекарственные средства Абу Али Ибн Сино", Ташкент-2013.
3.Холматов Х..Х,., Х,абибов Х..З., Олимхужаева Н.З. "Узбекистоннинг шифобахш усимликлари" Т. Ибн Сино номидаги нашриёт, - 1991. - 53-55 б.
© З.А. Сулаймонова, Д.М. Тиллаева, 2016
УДК 54
ДИНАМИКА НАКОПЛЕНИЙ АЛКАЛОИДОВ "PEGANUM HARMALA" В БУХАРСКОМ РЕГИОНЕ
З.А. Сулаймонова, Д.М. Тиллаева
Аннотация. Исследования показали, что большая сумма алкалоидов накапливаются в период вегетации, меньшая сумма алкалоидов накапливается в надземных органах в конце вегетации. Алкалоиды после вегетации накапливаются в семенах, подземных органах. На накопление и сумме алкалоидов влияют ещё биологические и географические факторы.
Ключевые слова: пеганин, вегетация, алкалоид, хроматография, вазицинон, дезоксипеганин, дезоксивазицинон, экстракт, пеганол, гармин, гармалин, пеганидин, дезоксипеганидин, пегамин, карбоновые и оксикарбоновые кислоты.
© З.А. Сулаймонова, Д.М. Тиллаева, 2016
UDC 54
DYNAMICS OF ACCUMULATION OF ALKALOIDS "PEGANUM HARMALA" IN THE BUKHARA REGION
Z.A. Sulaymonova, D.M. Tillaeva
Researchers have shown that a greater sum alkoloides collect during vegetation, the smaller sum алкалоидов collects in elevated bodies in the end of vegetation. Alkoloides after vegetation collect in seeds, underground bodies. Accumulation and the sum alkoloides is influenced still with biological and geographical factors.
Keywords: peganine, vegetation, alkoloid, a chromatography, vasisinone, desoksipeganine, desoksivasisinone, an extract, peganole, garmine, garmaline, peganidine, desoksipeganidine, pegamine, carbon end oksicarbonic acid.
© Z.A. Sulaymonova, D.M. Tillaeva, 2016