CC BY
34ш
Б1Л1М БЕРУДЕГ1 ПЕДАГОГТЬЩ К;¥ЗЫРЛЫГЫ МЕН Т¥ЛГАЛЬЩ САПАЛАРЫ
М.Р. Зайнуллин,
география пэншц мугалгмг, магистр Цостанай облысы, Арцалыц цаласы БМайлин атындагы, №3 жалпы орта бшм
беретгн мектебг
Еуропада, ¥лыбританияда, А^Ш-та кещнен таралган education терминi (образование дегендi бiлдiредi) «образ» деген тYбiрi жок, алайда бiлiм беру процесше катысушы-лардыц езара эрекеттесушщ барлык аспек-тiлерiн камтып, мазмуны бойынша кец урым болып табылады. Сол себептi бiлiм беру оньщ мэдени сэйкестiлiгiне байланысты когамныц элеуметпк-мэдени кундылыктарын интерна-ционалдандыру ретiнде окыту мен тэрбие бе-рудi езара косады. Сонымен бiрге, окыту мен тэрбие берудщ езара байланысы бул процесте ажыратылмайды. «Тэрбие беру де, бшм беру де ажыратылмайды, - деп Л.Н. Толстой ерек-ше атап еткен. Бшм бермей тэрбие беруге болмайды, ал кез-келген бшмнщ тэрбиелеушi эсерi бар». Бул ойды XYIII f. аягында И.И. Бец ерекше атап еткен. СоFан сэйкес, бшм беру шын мэнiнде сырттан баскарылатын езiн-езi окыту болып табылып, яFни мэдениет бейнесi жэне оны удайы ендiру бойынша «МЕН» бей-несiн жасау Yш езара байланысты турFыдан алынады: бiлiм беру жYЙесi; «кaзiрri заман-да жастарFа бшм беру» немесе накты адамFа бшм беру, оныц бiлiктiлiгiн назарFа ала оты-рып, осы процестщ жеке немесе ужымдык нэтижесi ретiнде карастырылады [2, 54-55б.].
Бiлiм беру нэтижес екi турFыдан карастырылады. Бiрiншiсi - бул накты бiлiм беру жYЙесi аркылы алынатын жэне бшм беру ^н стандарты формасында тиркелетш нэтиженщ ^ бейнесi. ^aзiрri замандаFы бiлiм беру стан-^ дарттары окытудыц белгiлi бiр курсын ету ^ Yстiндегi адамныц тулFалык сапасына, оныц U бiлiмi мен икемдшпне койылатын талаптар-^н ды камтиды. Стандарттыц мазмуны, элеу-^ метпк мэдени тэжiрибенiц идеалды формада Рч сакталатынына элбетте кол жететiн керша Н екенi мэлiм.
ЕЕ Екiншi турFыдaн бiлiм берудщ нэтижесi
бул белгш бiр бiлiм берушi жYЙеде окытудан еткен адамныц eзi. Интеллектуалды, тулгальщ, мшез-кульщтьщ касиеттершщ калыптаскан жиынтыгы ретiндегi оныц тэжiрибесi оган кез-келген жагдайда адекватты эрекет жасауга мYмкiндiк бередi. Бул тургыдан бiлiм берудщ нэтижес бiлiмдiлiк болып табылады, ол жалпы жэне кэсштш-мазмунды бола алады. Осы-лайша, мектеп тYлектерiнiц жалпы бшмдш-гiн калыптастырады. Кез-келген жогары оку орныныц тYлегi осы непзде арнайы кэсiптiк бiлiмiмен сипатталады. Адамды бiлiмдi ететiн терец жэне жYЙелi бiлiм беру eмiр агымыныц ауыспалы кезецдерiнде сенiмдiлiк, бэсекеге кабшеттшк жэне eзiнiц ар-намыс сезiмiнiц непздерш салады [2, 60 б.].
Педагог ю-эрекет бiлiм саласында кэсь би мiндеттердi шешуге багдарланады. Шешiм максатты айкындаудан, iс-эрекет мотивь не тYрткi болудан басталады. Максаттылык - ю-эрекеттщ алгашкы кезецi, екiншi кезец ю-эрекет багдарламасын жоспарлау, жобалау. 1с-эрекет багдарламасын куру Yшiн, кандай эрекеттер жэне кандай окыту процесшщ аф-ферентпк синтезiнен eткiзу кажет. Нэтижесш-де эрекет багдарламасы - педагог ю-эрекетшщ моделi пайда болады. Iс-эрекетiн багдар-лау педагогтыц интеллектуалдык кабiлетiне байланысты, кандай бшм мен iскерлiктердi игерген, педагогтыц кэаби мiндеттерiн эври-стикалык жолмен шеше алуы, окыту техноло-гияларын каншалыкты мецгергендiгiне байланысты айкындалады. Iс-эрекеттiц бул кезецi педагог кузыреттшгшен шешiледi [3, 408 б.].
Кузырет - eкiлеттi кызмет адамы, сол салада оныц сэйкес бшм^ танымы болуы кажет жэне жауапты шешiмдердi кабылдауга кукылы.
Кузыреттшк - жумыскердщ eз бiлiмi, бiлiктiлiгi жэне дагдылары негiзiнде накты
ш
кэсiп аясында жогары сапалы жэне мeлшерлiк ецбек нэтижелерше жету Yшiн накты жумыс тYрлерiн бiлiктi аткара алу кабшеп.
Бшктшк - адамныц кандай да бiр кэсь би- ецбек кызметш орындауга деген дайын-дык децгей немесе бшктшк - кэсшт мецге-ру децгеш. Бiлiктiлiк мiнездемесi - кандай да бiр бiлiктiлiк децгейi бар накты бiр кэсiп ма-маны оны игеруге кажет бiлiм, бшк жэне даг-дыларга койылган талаптар тiзiмi белгiленген мемлекеттiк к¥жат [1, 16-17б.].
Кэсiби окытушы педагогыныц кузыр-лыгы жогары, элеуметтiк т^ргыдан жетшген, эдiс-тэсiлдердi мецгерген, шыгармашылыкпен жумыс ютейтш, eзiн-eзi кэсiби жетiлдiруге умтылган маман. М^гал1м, Педагог маман-дыгы, зиялылар iшiндегi кеп топтаскан ма-мандьщтардыц iрi тобына жатады. Бiлiм беру жYЙесiнде педагогтар мемлекеттiк кызметкер-лер болып табылады. Педагог ез мамандыгы-ныц сапасын, бiлiктiлiгiн арттыруды психоло-гиялык т^ргыдан камтамасыз етуi Yлкен роль аткарады. Педагогтыц iс-эрекетi кебшде оныц кэсiби шеберлiгiнiц кецiстiгiне катысты, пе-дагогикалык карым-катынас механизмдерiне, окушылардыц (студенттердiц) психологиялык ерекшелiктерiнiц табигатына да байланысты. Педагогикалык iс-эрекеттiц дамуыныц жогары децгеш мынада - педагог eзiн-eзi дамыту механизмдерiн калыптастыруга максат кояды жэне окушыларга (студенттерге) eз кабшет-ка-рымы бойынша даму багыттарын уштайды.
Кэсiби окытушы педагогтыц юкерлшнщ
непзп багыты болашак мамандардыц кэаби бiлiмiн (теориялык жэне тэжiрибелiк) жетш-дiру болып табылады. Кэсiби бшм педагогы педагогикалык iскерлiкке даярлыктан баска кэаби окыту мекемесiнде кадрларды дайын-дауга арналган халык шаруашылыгыныц ма-маны болып табылады.
Кэаби окыту педагогыныц кэсiби юкерлшнщ мазмуны оныц ецбегiнiц педагогикалык жэне инженерлш интегралмен аныктала-ды.
Окушылардыц кэсiби дайындыгыныц максаты - гылыми-педагогикалык тапсыр-маларды орындауга жэне кэаби окыту педагогы мен ецбек технологиялары муFалiмiнiц кэсiптiк кызметшщ кажеттi функциялары мен тYрлерiн орындауFа бейiм маманды ка-лыптастыру болып табылады. маман окыту Yрдiсiнiц бшм беру саласы, мэнi, маFынасы жэне курылымы туралы бiлiм жYЙесiн бiлуi керек [4]. Сондыктан осы баFытта педагогтыц субъективтiлiк касиеттерiн курылымдык ^р-сетiлуiмен туеталык сапалары карастырыла-ды.
АлFаш рет педагогтыц субъективтiлiк касиеттерiн курылымдык кeрсетуге эрекет жасаушыныц бiрi П.Ф. Каптерев деп санауFа болады. Ол объективт жэне субъективтi ка-сиеттерд^ факторларды бeлiп, олардыц жоFа-рыдан тeмен дамуын (иерархиясын) уЙFарды (Кесте 1). Жалпы алFанда, келесi турде адр-сетiлуi мYмкiн:
Кесте 1-Педагогтыц жалпыкасиеттерi
Арнайы Объективтiк (муFалiмнiц Fылыми дайынды^ы)
Субъективтiк (жеке муFалiмдiк талант)
ТулFалык (адамгершшк - ерiктiк касиеттер)
Н.В. Кузьмина бойынша, субъектшк факторлар курылымы: табиFаттылык типiн, кабшеттер децгейi мен кузырлыкты камтиды, оларFа арнайы-педагогикалык, эдiстемелiк, элеуметтiк-психологиялык, диференциал-ды-психологиялык, аутопсихологиялык кузы-рлык жатады. Осы факторлык курылымныц
Yш негiзгi курастырушысы айкын: тулFалык, даралык (немесе даралык-педагогикалык) жэне кэсiби-педагогикалык. А.К. Маркова бойынша, субъектiлiк касиеттер курылымы келе- ^н а сипаттама блоктарымен керсетшу1 мумкш: ^
а
Кесте 2 - Субъектiлiк касиеттер курылымы ^
и
Объективтiк сипаттамалар Кэсiби, психологиялык, педагогикалык бшмдер
Кэсiби iскерлiктер
Субъективтiк сипаттамалар Кэсiби психологиялык позициялар, устанымдар
ТулFалык ерекшелiктер
и
Н.В. Кузьмина усыютан, осы курылымды педагогтыц субъективтiк касиеттер курылы-мымен салыстырудан кeрiнiп отырFандай, онда кабiлеттер блогы арнайы бeлiнбеген жэне кузырлылык тYсiнiгiнiц eзi бiршама бeлек тYсiндiрiледi.
МысалFа, егер Н.В. Кузьмина тужы-рымдамасында кузырлылык педагогикалык кэсiби iс-эрекеттiц баска факторларымен катар KOЙылFан фактор болса, онда А.К. Маркованыц тужырымдамасында кэаби кузырлылык тектiк тYсiнiк болып табылады. Ол iс-эрекетте ^рь нетiн жэне оныц тиiмдiлiгiн камтамасыз ететiн барлык факторларды камтиды.
А.К. Маркова бойынша, «педагогика-лык ю-эрекет, педагогикалык карым-катынас жеткiлiктi жоFары децгейде юке асырылатын, муFалiм ту^асы жYзеге асырылатын, мунда мектеп окушыларыныц окуылуы мен тэрбие-ленуiнiц жаксы нэтижелерше жететiн, педагог ецбеп (осы жактар кэсiби кузырлылыктыц бес блогын курайды)» кэсiби кузырлы.
Осы келiстiц Yлкен жетiстiгi, кэсiби ку-
зырлылыктыц барлык сипаттамалары муFалiм ецбегiнiц Yш жактарымен ара катынаста бо-луы: оныц технологиясымен - eзiндiк педагогикалык ю-эрекетпен, педагогикалык карым-катынас жэне муFалiм тулFасымен. Бул А.К. Маркова бойынша, бiрiншiден, педагогикалык ецбек субъекп, муFалiмнiц eзiн, кeрнекi елестетуге мYмкiндi бередi:
М¥ГАЛ1М ПЕДАГОГИКАЛЫК ЕЦБЕК СУБЪЕКТ1С1 РЕТ1НДЕ
МуFалiм тулFасы Мрашм педагогикалык карым - ю - эрекет субъектiсi ретiнде каты-нас субъектiсi ретiнде Екiншiден, усыныгетан тYсiнiктеме iс-эрекет пен карым-катынасты кейбiр шектеулермен педагогикалык субъек-тiлiк касиеттерд^ оларды модульдi кeрсету кeмегiмен карастыруды операционалданды-руга мумкшдш беред1 (кестеш к;арацыз).
Кесте 3- МуFалiмнiц кэаби кузырлылыFы модулi (А.К. Маркова бойынша)
Н
и
Н
И =
Рч
и
н =
2
МуFалiм ецбегiнiц жактары Ецбектiц эрбiр жаFы Yшiн психологиялык модуль
МуFалiм ецбеп Yшiн объективт кажеттiлер МуFалiм ецбепшц психологиялык сипаттамасы
Кэсiби бiлiмдер Кэаби-пе-дагогика-лык юкер-лiктер Кэсiби уста-нымдар Кэаби-пси-хо-логиялык ерекшелiктер (сапалар)
Ецбек процесi МуFалiмнiц педа-гогика-лык ю-эре-кетi
МуFалiмнiц педагогикалык юкер-лiктерi
МуFалiм тулFасы
Ецбек нэтижесi Мектеп окушы-ларыныц бiлiмдiлiгi
Мектеп окушылары-ныц тэрби-елшп
Ш
Yшiншiден, А.К. Маркованьщ кэсiби ку-зырлылыкты, оныц езшдш ю-эрекетпк компонент - iскерлiктердi тYсiндiру келiсi, ав-торга юкерл^ердщ он 6ip тобын белiп кана коймай, сондай-ак оларды муFалiм ецбепшц барлык жактары Yшiн «жарып етюш» кылуга мYмкiндiк бердi.
А.К. Маркова керсеткендей, «кэсш -бул адам белгш бiр бiлiм мен дагдыны мец-геруiн жэне оган сэйкес кабшеттер мен кэсiби
мацызды касиеттер болуын камтамасыз ету Yшiн когамга кажетп iс-эрекеттiц тарихи пай-да болу формасы деген» [3, 203 б.].
Л.М. Митина ецдеп, дамытып отырган, «iс-эрекет- карым-катынас - тулга» схемасы-ныц контексiндегi муFалiм тулгасыныц мо-делi [5,19-22 б.] бес кэаби мацызды сапаларFа белiнедi, олар педагогикалык кабiлеттердiц екi тобын айкындайды
Кесте 4 -МуFалiм тулFасыныц моделi
ЖОРАМАЛДАУШЫ- ГНОСТИКАЛЬЩ ^АЫЛЕТТЕР Педагогикалык максатты уЙFару
Педагогикалык ойлау
РЕФЛЕКСИВТ1-ПЕРЦЕПТИВТ1 ^АБШЕТ-ТЕР Педагогикалык рефлексия
Педагогикалык эдеп
Педагогикалык баFыттылык
Эзiне назар аудартатын жaFдaй, бiрiншi-ден, кaбiлеттердiц ездерi де тшелей iс-эрекет тиiмдiлiгiн аныктаушы субъектiлiк факторлар ретiнде бола алмайды, екiншiден, бaFыттылык баска да тулFaлык сапалармен катар койылFaн [2, 154-1586.].
П.Ф. Каптерев керсеткендей, педагогикалык ю-эрекеттщ табысты болуыныц мацызды факторларыныц бiрi муFaлiмнiц «туета-лык сапалары» болып табылады. Максатка умтылу, табандылык, ецбек CYЙгiштiк, ка-рапайымдылык, бакылампаздык сиякты са-палардыц мiндеттi болуы аталынып етiледi. Эсiресе, эмпaтияFa эзiр болу мацызды, яFни окушылардыц психикалык ^йлерш тYсiнуге, кецiл-кYЙге ортaктaсуFa эзiр болу жэне элеу-меттiк езара эрекеттесуге кaжеттiлiк мацызды [2, 171 б.].
Сондыктан, кэсiптiк парыздылыкты мецгерген педагог кана окушылардыц психикалык ^йлерш жете тYсiнiп, жэрдем керсете алады. ОсыFaн байланысты зерттеушiлер та-рапынан педагогикалык деонтологияFa Yлкен мэн бершед^ оныц керiнiсiнен муFaлiмнiц жалпы мэдениет мен iс-эрекетiнен жоFaры кэсiпкойлыFы байкалады.
Сонымен, деонтология сезi грек тшн-де Deon, deontos - парыз, парыздылык жэне logos - шм, сез деген уFымды бiлдiредi. Деонтология - парыз бен парыздылыкты кара-стыратын этикалык теорияныц тарауы. Бул терминдi Бентам (1834) адамгершшк теория-сын тутас iлiм ретшде керсету Yшiн енгiзген. Педагогикалык деонтология - устаздык парыз
туралы Fылым. Бул устаздыц iс-эрекетiнiц са-налы, адамгершiлiк компонентi болып табылады [6, 37-38 б].
Бiздiц пайымдауымыз бойынша муFалiмге койылатын барлык деонтологи-ялык талаптар темендегiдей 4 непзп уста-нымдар аясына саяды.
1. Окушыныц (тэрбиеленушiнiц) ден са-улыFына, жан саулыFына зиян келтiрмей эсер ету;
2. Барлык жYрiс-турысымен, ой-ерiс, iс-эрекеттерiмен (эрекеттеспкте, мэлiметтеу, насихаттау т. с . с.) осы устанымныц кец тара-уына жэне окушы санасына езiндiк бакылау даFдыларын калыптастыруына жол ашу, ка-райласу, соFан себепкер болу:
3. Окушыныц табетатына Yйлесiмдi да-муына жэрдемдесу;
4. БYкiл жан дYниесiмен, сана-сезiмiмен осы устанымдарды бузуына зиян келтретш салдарды жоюFа ынталану.
Ятни, педагогикалык деонтология Fылы-мы бойынша устаздык эсердiц ец негiзгi мак-саттары: окушыныц ден саулыFын, жан сау-лыFын сактауды, ныFайтуды кездей отырып, ^ окушы тулFасыныц табетатына сай дамуына 5 жаFдай жасау [6,59б]. ti
Дорыта келгенде, кэаби окытушы педа- н гог Yшiн ец мацыздысы окушыныц (студент- ^ тiц) iс-эрекеттерiн, тулFалык езiн-езi уйымда- H стыруын, баскара алуы жэне коFамда болып д жаткан жаFдайды дурыс тYсiне бiлiп, сол ^ баFытка сэйкес кызмет ету. ^
Кэсiби окытушы педагогтыц мiндетi - g
■
окушыны (студенттi) eз бетiмен бiлiм алуFа баFыттау, туеталык касеттерiн eз бетiнше да-мытуына жаFдай жасап, кeмек кeрсету.
ЦОЛДАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Устемиров К. Шаметов Н.Р., Васильев И.Б. Профессиональная педагогика. Алматы 2005.- 432 с.
2. Зимняя И.А. Педагогикалык психология:/ Орыс тшнен аударFан М.А. ^усаинова. М.: Логос; Алматы: ТST-company, 2005. - 368 б.
3. ^.М. НаFымжанова. Окыту техноло-гияларын тацдау жэне муFалiмнiц кэаби-пе-дагогикалык мэдениетг Ж.К. Аубакирова.
Педагогикалык карым-катынастыц психоло-гияльщ-педагогикальщ негiздерi. // «С. Аман-жолов окулары - 2005» атты Хальщаральщ гылыми-практикальщ конференцияныц мате-риалдары. Эскемен 2005. - 538 б.
4. Митина Л.М. Учитель как личность и профессионал.-М., 1994
5. Е.М.Кертаева. «Рахат» мектебг жаца гасырга - жаца мектеп. Павлодар, 2005. - 297 б.
6. Акпараттык телекоммуникациялык окыту технологияларын пайдалану ерек-шелiктерi // Еуразия гуманитарлык институ-тыныц хабаршысы. - 2005. - №4. - Б.182-189.
ЖАЦА О^ЫТУ - ПЕДАГОГТАРДЫЦ К;¥ЗЫРЕТТ1Л1ГШ ЖЕТ1ЛД1РУ НЕГ1З1
Децгейлш баFдарламалар орталы^ы-ныц тренерi Акмола облысы Кeкшетау ка-ласы ЖАЦА О^ЫТУ - ПЕДАГОГТАРДЫЦ ^УЗЫРЕТТШШН ЖЕТ1ЛД1РУ НЕГ1З1 ^азакстанныц элемдiк YPДiстерге юр^^ дамыFан елдердiц стандарттарына деген умтылысы елiмiздiц жаца сапалык децгейге eтуге деген кажеттiгiн туындатуда. ^OFам да-уындаFы осындай eзгерiстер eмiрдiц барлык саласындаFы шыFармашыл тулFаныц мэрте-бесш кeтерiп, мерейiн Yстем етудiц шарттары ^ деп айтуымызFа болады. ^OFам дамуындаFы 5 бiлiм мен муFалiмнiц орны мен рeлi жайлы ^ елiмiздiц Президентi Н.Э. Назарбаевтыц ^а-Н закстан халкына Жолдауында «... бшмш да-I мыта алмаFан ел тыFырыкка тiреледi. Осы щ заманFы бiлiм беру жYЙесiнсiз эрi алысты барИ лап, кец аукымды ойлай бiлетiн осы замашы И басшыларсыз бiз инновациялык экономика д кура алмаймыз. Сондыктан, муFалiм маман-Н дыFыныц беделi мен абройын кайтаруFа мш-
А.К. Исабекова,
педагогика гылымдарыныц магистрI «Орлеу» БА¥О АК Акмола облысы бойынша педагогикалыц цызметкерлердщ бшктшгт арттыру
институты
деттiмiз» деп атап ^рсетыген [1]. Осыпан орай, казiргi кезде бшм беру жYЙесiнде жYрiп жаткан реформалар даму институттарыныц калыптасуына немесе eсуден туракты даму кезецiне eтуге баFытталуда. ОFан дэлел ретiн-де, республикамыздыц барлык облыстарында уйымдастырылып жаткан Yш айлык Yшiншi децгейлiк курстарды атап айтуFа болады. Бул курстар аркылы бiлiмге эрекеттiк амал турFы-сынан келiп, муFалiмнiц бiлiмiн ^теру iсi ец алдымен муFалiмнiц eзiне, eзiн-eзi eзгертуi-не карай баFытталуыныц eзектiлiгiн артты-руFа болатынына кeзiмiз жетiп отыр. Курстыц мацыздылыFы ой бeлiсiп, эдiстеме алмасуFа мYмкiндiк туFызуында жэне ец тиiмдi эдiстер мен стратегияларды жинактап, окытудаFы киыншылыктарды жоюFа мYмкiндiк беретш-дiгi. Окытудыц басты баFыты - eзiндiк ойла-уды дамыту болып табылады. ЯFни, тыцда-ушы eзiнде бар бiлiмдi тренерден, окулыктан, эрiптестерiнен алFан бiлiмдермен бiрiктiре
