Научная статья на тему 'БАЙХУА ҚАДИМГИ ХИТОЙ МАНБАЛАРИНИНГ КАЛИТИ СИФАТИДА'

БАЙХУА ҚАДИМГИ ХИТОЙ МАНБАЛАРИНИНГ КАЛИТИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
25
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Сима Гуанг / “Бошқарувга қўмакчи умумий кўзгу 资治通鉴” / тарихий солномаси / байхуа Хитой жамияти / хитой маданияти / мафкураси. / Sima Guang / "The Common Mirror to Help Management zīzhìtōngjiàn" / Historical Chronicle / Baihua Chinese Society / Chinese Culture / Ideology

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Хасанова, Феруза

Мазкур мақолада қадимги мумтоз хитой тилидаги манба Сима Гуангнинг “Бошқарувга қўмакчи умумий кўзгу 资治通鉴” тарихий солномасининг байхуага ўгирилган китоби хусусида бўлиб, ушбу асарнинг Хитой жамияти, хитой маданияти, мафкураси ва ички сиёсатида дастуриламал сифатида қўлланилиши ҳақида фикр юритилади. Асар тили ҳозирги кунда нафақат хорижликлар учун, балки хитойликлар учун ҳам мураккаб бўлсада, унинг байхуага ўгирилган матни бу масалани анча осонлаштиради. Шу ўринда байхуа тилини қадимги манбаларни ўқишда асосий омил, яъни қадимги мумтоз вэняндаги матнлар мазмунини очиб беришда “калит” сифатида эътироф этишимиз мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

BAIHUA AS A KEY TO ANCIENT CHINESE SOURCES

This article is about the Baihua version of Sima Guang's historical annals "The General Mirror to Help Management zīzhìtōngjiàn", an ancient classical Chinese source. Although the language of the work is difficult not only for foreigners, but also for Chinese people, its Baihua text makes it much easier. At this point, we can recognize the Baihua language as a key factor in reading ancient sources, that is, a "key" in revealing the content of ancient classical Wenyan texts.

Текст научной работы на тему «БАЙХУА ҚАДИМГИ ХИТОЙ МАНБАЛАРИНИНГ КАЛИТИ СИФАТИДА»

R

О

БАЙХУА ЦАДИМГИ ХИТОЙ МАНБАЛАРИНИНГ КАЛИТИ СИФАТИДА d https://doi.org/10.5281/zenodo.7334372

Хасанова Феруза

Тошкент давлат шаркшунослик университети "Хитой филологияси" кафедраси доцент в.б. [email protected]

Аннотация: Мазкур мацолада цадимги мумтоз хитой тилидаги манба Сима Гуангнинг "Бошцарувга цумакчи умумий кузгу - М^пМШ" тарихий солномасининг байхуага угирилган китоби хусусида булиб, ушбу асарнинг Хитой жамияти, хитой маданияти, мафкураси ва ички сиёсатида дастуриламал сифатида цулланилиши %ацида фикр юритилади. Асар тили %озирги кунда нафацат хорижликлар учун, балки хитойликлар учун %ам мураккаб булсада, унинг байхуага угирилган матни бу масалани анча осонлаштиради. Шу уринда байхуа тилини цадимги манбаларни уцишда асосий омил, яъни цадимги мумтоз вэняндаги матнлар мазмунини очиб беришда "калит" сифатида эътироф этишимиз мумкин.

Калит сузлар: Сима Гуанг, "Бошцарувга цумакчи умумий кузгу - М^пМШ", тарихий солномаси, байхуа Хитой жамияти, хитой маданияти, мафкураси.

Abstract: This article is about the Baihua version of Sima Guang's historical annals "The General Mirror to Help Management - zizhitongjian", an ancient classical Chinese source. Although the language of the work is difficult not only for foreigners, but also for Chinese people, its Baihua text makes it much easier. At this point, we can recognize the Baihua language as a key factor in reading ancient sources, that is, a "key" in revealing the content of ancient classical Wenyan texts.

Key words: Sima Guang, "A common mirror to help management - zizhitongjian", historical chronicle, baihua Chinese society, Chinese culture, ideology

Вэнян энг кадимий тил х,исобланади, аммо бу тил муайян колипда шаклланганлиги билан характерланади. Жамият хдётида турли узгаришлар юз берса-да, бу х,олат вэнян тили лексикасида акс этмаган. Байхуа тили эса давр билан хдмнафас тарзда узгариб борган ва сайкаллашган. Бу тилни уша давр ижтимоий хдётидаги узгаришларни акс эттирган огзаки мулокот тили сифатида бах,олаш мумкин1.

Узбек хитойшунослик мактабининг асосчиларидан бири МД.Мах,мудходжаев шундай ёзади: "Вэнян - милоддан аввалги VII-VI асрдан то 1919 йил 4 май хдракатигача (хдммаси булиб 27 аср атрофида) ишлатилган. ^Н^ wenyanwen вэнян сузининг лексик-семантик тах,лилидаги биринчи ^ wen - "ёзма тилда ёзилган макола" маъносини билдиради. Н yan -тавсифламок; ёзмок, акс эттирмок маъносини беради. Охирги wen - асар, макола каби маъноларни билдиради. ^Н^ wenyanwen - бу ёзма тилда макола ёзмок тарзида таржима килинади. Демак, ^Н^ wenyanwen - бу ёзма адабий тилдир"2.

1 Akram Karimov, Feruza Khasanova. The Impact of Ancient Chinese on Baihua Language. //The Impact of Ancient Chinese on Baihua Language. INTERNATIONAL JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND ANALYSIS ISSN(print): 2643-9840, ISSN(online): 2643-9875 Volume 05 Issue 01 January 2022 DOI: 10.47191/ijmra/v5-i1-11, Impact Factor: 6.072 Page No.- 77-82

2 Махмудходжаев М.Х., Туратова М.А. Хитой тили тарихий фонологияси. - Тошкент: ТДШИ, 2009. - Б. 46.

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

Янг Жилин (Ш Ш Ш) томонидан вэнян ва байхуа тилларига куйидагича тавсиф берилган: ЙЙР

(Кадимги вэнян адабий тили Цин сулоласидан олдинги давр (эр.ав. 770-221 й.) даги хитой сузлашув тилига асосланган тилдир. Вэнян тили аслида цадимги хитой сузлашув тили асосида юзага келган, бироц унинг ёзуви ихчам. Давр утиши билан огзаки мулоцот тили булган байхуа тили узгаришларга дучор булган, вэнян тили эса шу шаклида цолган)ъ

Вэнянда ёзилган ва х,озирги кунгача узининг долзарблигини йукотмай келаётган мумтоз манбалардан бири "Бошкарувга кумакчи умумий кузгу - ШШп®-^" асаридир. Асар муаллифи тарихчи Сима Гуанг ушбу солномани ёзишни 1084 йилда бошлайди 19 йил давомида ёзиб тугатади. Сунг унинг шогирдлари томонидан давом эттирилади. Солнома жами 294 урам (Ш )дан иборат булиб, эрамиздан аввалги 403 йилдан эрамизнинг 959 йилигача булган даврни камраб олган тарихий-энциклопедик асардир.

Ушу энциклопедик асарда жами 16 сулола бошкаруви даврига оид тарихий факт, йилномалар, амалдорларнинг таржимаи х,оллари жамланган. "Бошкарувга кумакчи умумий кузгу - ШШп®-^ "даги 294 (Ш) урамда Хитой тарихининг 11 даври камраб олинган. Таъкидлаш жоизки, Сима Гуангнинг "Бошкарувга кумакчи умумий кузгу - ШШп®-^" Сима Чянгнинг тарихий солномаларни ёзиш анъанаси давоми сифатида эътироф этишимиз мумкин.

Бевосита асар тилига тухталадиган булсак, мазкур асар кадимги мумтоз хитой тили -вэнянда ёзилган. Асардаги баён этилган маълумотлар, келтирилган тарихий жараёнлар х,озирги кунда х,ам бошкарувда кул келадиган ва дастуриламал сифатида кулланилиб келишини инобатга олсак, бу асар тили канчалик тушунарли булиши мумкинлиги хдкида иккиланишимиз табиийдир. Зеро хдмма х,ам (хдтто хитойликлар х,ам) кадимги мумтоз вэнян тилидаги матнни укиши ва талкин килиши ута мушкул вазифадир.

"Бошкарувга кумакчи умумий кузгу - ШШп®-^" энциклопедик асари байхуага х,ам угирилган. Байхуа тили, асосан, огзаки мулокот тили булган. У турли тарихий даврларда х,ам огзаки тил шаклига якин булганлиги билан ажралиб туради.

Урта асрлар хитой-байхуа тили Сунг ва Юан сулолалари даври огзаки тили сифатида х,ам юритилади. ^ Танг даври новеллалари , ^ Сунг, т Юан,ВД Минг,?д Чинг сулолари даври прозаси, романлари ва бошка халкчил бадиий асарлар байхуа тилида ёзилган. ^ Сунг ва т Юан сулолаларидан кейинги даврларда катор илмий ва иш юритиш хужжатлари х,ам шу тилда битилган. Айникса, Сунг сулоласи даврида байхуа тилида жуда куплаб турли жанрлардаги асарлар яратилган. Шу бос ушбу давр байхуа тили кулланишидаги энг фаол давр х,исобланади4.

"Бошкарувга кумакчи умумий кузгу - Ш tn ffi ^" энциклопедик асарида куплаб фразеологик бирликларни учратиш мумкин. ^уйида ушбу асардаги фразеологик бирликларни тах,лилига кура бир канча туркумга ажратдик: Мардлик ва куркоклик мавзусига оид:

3 19950 54 Mo

4 Feruza Khasanova. The Role Of Baihua In Chinese Linguistics. // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research. (ISSN-2642-7478). Published: October 31, 2020 | Pages: 97-102. Doi: https://doi.org/10.37547/tajiir/Volume02Issue10-17

Ш \Щ Щ pái shan dâo hâi тогларни пайхон килиб, денгизларни агдармок, яъни енгилмас маъносини ифодалайди5;

^^fs^ juàn jiâ tao gë курол аслахани йигиштириб, жангни тухтатмок; shën xian shi zú жангда олдинги каторларда курашмок6; yànzhènyidài душманни муносиб карши олмок; жон-жахди билан курашмок7;

ММШШ wàng fëng ér táo куркувдан шамол эсган томонга кочмок;

ДОШ^РХyângwûqiètàn шифтга караб хурсинмок, яъни заифлигидан хурсинмок;

ВвИ^Ш àn ruó wú duàn заиф ва кучсиз;

Инсон сифатлари мавзусига оид:

□ ШШшУ kôumi fùjiàn тили ширину, ортида ханжари бор, иккиюзламачи маъносида;

^ШШШ lâojianjùhuà айёр, товламачи маъносида;

ШШШЩ tui chéng dài wù барча муносабатларда самимий булмок ва х.к.

Устоз-шогирд мавзусига оид:

gong mén táo lí шогирдлар урик ва нок мевалари каби куп, шогирдларнинг куплиги маъносида

А^ЩЖ rén cái bèi chü ортидан купгина шогирдлар колдирмок; устозлардан кейин унинг илмини давом эттирмок маъносида ва х.к.

Х,озирги кунда вэнян ва байхуа тилларини киёсий урганиш учун жуда кулай манба сифатида ушбу асарнинг вэнянда ва байхуада баробар акс эттирилган нашрлари кенг кулланилади. Мазкур манба воситасида вэнян ва байхуа тилларининг лексик, грамматик ва стилистик хусусиятларини урганиш мумкин.

Байхуа бошка тиллардан узлашган полисиллабик сузларни ифодалаш билан вэняндан сезиларли даражада фарк киларди. Янги узлашма суз асосан огзаки нуткда яккол акс эттириларди, чунки унинг мазмуний бирлиги булиб алохида иероглиф эмас, балки бир неча иероглифларнинг бирикуви саналди, улар уз мажмуида байхуадаги сузга тенг келди. Масалан, агар суз туртта бугиндан иборат булса, у холда ёзма тилда ушбу суз туртта иероглиф билан берилади ва хар бирининг фонетик белгиси сузни ташкил килувчи бугиннинг хар бирига мос келади8.

Цадимги хитой тилида кулланган бир бугинли баъзи сузлар мустакиллик хусусиятини йукотиб, мураккаб суз ва суз бирикмалари ёки тургун бирикмалар таркибида кулланади. Асарда тилнинг мана шундай имкониятларини намоён килувчи, унинг таъсирчанлигини оширишга хизмат килувчи воситаларидан бири фразеологизмлардир.

Фразеологик бирликлар тахлили шуни курсатадики, хитой-байхуа тилида хам фразеологик бирликларнинг маъноси улар таркибидаги сузларга хос лексик маъноларнинг оддий (арифметик) йигиндиси булмай, балки кучма маънога асосланган яхлит маъно сифатида гавдаланади.

Хитой тилидаги ^Щ ченгюй, гуанюнгюй , Ш.^Ж сиехоуюй типидаги

фразеологик бирликлар лексикализацияга учраган, маъноси таркибидаги сузларнинг маъносидан келиб чикмайдиган мураккаб бирикмаларни эслатади. Х,ар икки холатда хам

5 т^ХПШо = 2004.7.^ 837 Ж

6 Уша манба, 1043 бет

7 Уша манба, 1403 бет

8 Feruza Khasanova. Introduction of baihua in periodicals.// academicia: An International Multidisciplinary Research Journal. Vol. 10 Issue 11, November 2020.

уларнинг таркибий кисмлари уз маъно мустакиллигини йукотади. Шу боис бундай бирликлар бутунлай янги булиши ёки мавжуд лексемаларнинг эквиваленти саналадиган бирликлар булиши мумкин. Мазкур хулосалар фразеологик бирликларнинг юзага келиши аслида нуткий жараён эканлиги ва уни фразеологизация деб аташ мумкинлигини хдмда бу жараённинг лексикализация х,одисаси билан муштарак томонларга эга эканлигини кайд этиш имконини беради.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Akram Karimov, Feruza Khasanova. The Impact of Ancient Chinese on Baihua Language. //The Impact of Ancient Chinese on Baihua Language. INTERNATIONAL JOURNAL OF MULTIDISCIPLINARY RESEARCH AND ANALYSIS ISSN(print): 2643-9840, ISSN(online): 2643-9875 Volume 05 Issue 01 January 2022 DOI: 10.47191/ijmra/v5-i1-11, Impact Factor: 6.072

2. Махмудходжаев М.Х., Туратова М.А. Хитой тили тарихий фонологияси. - Тошкент: ТДШИ, 2009.

3. ШШШ. 19950

4. Feruza Khasanova. The Role Of Baihua In Chinese Linguistics. // The American Journal of Interdisciplinary Innovations and Research. (ISSN-2642-7478). Published: October 31, 2020 | Pages: 97-102. Doi: https://doi.org/10.37547/tajiir/Volume02Issue10-17

5. 2004.7.

6. f^H.^^^.SfiA. 2019

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.