CC BY
2ЭОЖ 37.036:78
БАСТАУЫШ МЕКТЕП ЖАСЫНДАГЫ БАЛАЛАРДЫЦ МУЗЫКАНЫ ЦАБЫЛДАУ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1
^урмангазы атындагы ^азак улттык консерваториясыныц Музыкалык бiлiм беру жэне психология кафедрасыныц ага окытушысы
Алматы, ^азакстан
ЖАНД1ЛДА ЖАСМИН
^урмангазы атындагы ^азак улттык консерваториясыныц Музыкалык бшм беру мамандыгыныц 4 курс студент! Алматы, ^азакстан
Аннотация. Б1зд1ц мацаламыз бастауыш мектеп жасындагы балаларды внердгц бгр саласы музыкамен таныстыру сияцты вте кYрделi Yдерiс ауцымында ЖYргiзiлген зерттеудщ нэтижес1 болып табылады. Зерттеу барысында бул Yдерiс музыканы цабылдаудыц бастапцы дагдыларын цалыптастыру, орындаушылыц 1с-эрекетт1 ЖYзеге асыру жэне музыкалыц шыгармаларды талдаудан туратындыгы нацтыланды. Бастауыш мектеп жасындагы балалармен музыка сабацтарын втк1зуд1ц барысында олардыц музыкалыц цабылдауы анализдгк цалыптан синтездгк цалыпца ауыс атындыгы нацтыланды.
Н^ш свздер: бастауыш мектеп жасындагы балалар, музыканы цабылдау ерекшелжтерг, бастауыш мектеп жасындагы балалар музыкалыц 1с-эрекет1
Бiздiц макаламыз бастауыш мектеп жасындагы балаларды енердщ бiр саласы музыкамен таныстыру сиякты ете кYPделi YДерiс аукымында жYргiзiлген зерттеудщ нэтижес болып табылады. Зерттеу барысында бул YДерiс музыканы кабылдаудыц бастапкы дагдыларын калыптастыру, орындаушылык ю-эрекетп жYзеге асыру жэне музыкалык шыгармаларды талдаудан туратындыгы нактыланды. Бул компоненттер езара тыгыз байланыста жэне бастауыш мектеп жасындагы балаларды улттык жэне элемдш музыкалык мэдениетпен таныстырудыц бiртутас жYЙесi болып табылады. 0зiмiздiц дипломдык жумыс аукымында жYргiзген зерттеуiмiз заманауи бастауыш мектептеп музыкалык бiлiм берудщ негiзгi ерекшелштерш карастырады. Бул салада колданылатын эдютер мен тэсiлдер заманга сай болуы, акпараттык технологияларга сYЙенуi керек, алайда бастауыш мектеп жасындагы балалардыц жас ерекшелштерш ескеру жэне оларды жеке басыныц одан эрi Yйлесiмдi дамуыныц негiзi ретiнде жас балалардыц музыкалык мэдениетш калыптастыру Yдерiсiн оцтайландыру Yшiн пайдалану мiндеттi болып кала береди Сонымен бYгiнгi кYннiц кезек кутпрмейтш кекейкестi мэселелерiнiц бiрi ретiнде баланы музыканыц ерекшелiктерiн сезiне бiлуге баулып, оныц музыка шеберлерiнiц шыгарган эсем де сырлы эн-кYЙлерiн кабылдауына, оган деген кызыгушылыгын, талгамын талгамын калыптастыру мшдет койылып отыр. Демек, жас жеткшшектердщ музыкалык енерге деген CYЙiспеншiлiгiн, кызыгушылыгын калыптастыру мэселесi арнайы зерттеудi талап ететiнi акикат. Сол себептен жогарыда айтылганныц негiзiнде окушыларга музыкалык тэрбие беруде бул мэселеш шешуге жагдай жасау керек екендiгi анык[1]. Сондыктан, музыка эр адамныц емiрiндегi мацызды компонент болып табылады, тшт ец кiшкентай балалар, соныц шшде бастауыш мектеп жасындагы балалар музыкадан лэззат алуга жэне кабылдауга кабшетп. Бул жаста балалар танымдык дамудыц ерте сатысында, ал музыка олардыц эмоционалдык, психологиялык жэне интеллектуалдык дамуында Yлкен рел аткарады.
Бастауыш мектеп жасындагы балалар Yшiн музыка жай дыбыстар емес, олардыц эмоциялары мен сезiмдерiн бiлдiруге кемектесетш курал болып табылады. Балалар музыкага реакциясын денес аркылы керсетедi - олар козгала бастайды, билейдi, кол шапалактайды.
КОЖАМЖАРОВА КУЛЯШ ОМИРЗАКОВНА
Музыка балаларга кимыл-козгалысын Yйлестiрудi дамытуга кeмектеседi.Бастауыш мектептегi бшм берудщ негiзгi мшдеттершщ бiрi-балалардаFы шыгармашылык ойлауды дамыту болгандыктан бул процесте музыкалык кабылдау шешушi рел аткарады. Музыка аркылы балалар зейiнiн шогырландыруды, талдауды, шешiмдердi iздеудi жэне бастагандарын соцына дейiн жеткiзудi Yйренетiндiгi бiзге мэлiм. Олар eздерiшц музыкалык шыгармаларын жасай алады, карапайым музыкалык аспаптарда ойнай алады немесе эн айта алады. Музыка балалардыц эмоционалды жагдайына жагымды ыкпал етедi. Ол жагымды эмоциялар тудырып, кeцiл-кYЙдi жаксартады, стресс пен шиелешсп жещлдетедь Балалар музыкалык ойындарды ойнау немесе музыканы тыцдау аркылы куаныш, кeцiлдi жэне бакытты сезiнiп, кайгысы мен eкiнiшiн бiлдiре алады[2].
Бастауыш мектеп жасындагы балалардыц музыканы кабылдауы олардыц акыл-ойыныц дамуына тiкелей эсер етедi. Музыка есту, сeйлеу, киял жэне есте сактау кабiлеттерiн дамытады. Эн айту баланыц сeйлеу жэне тiлдiк дагдыларын дамытуга ^мектесед^ сонымен катар жаца сeздер мен угымдарды есте сеп болады. Музыка тыцдау жэне аспаптык сабактар музыкалык естудi жэне дыбыстарды ажырату кабiлетiн дамытады. Бастауыш мектеп жасындагы кезец балалардыц дамуыныц мацызды кезецдершщ бiрi болып табылады. Себебi бул кезде бала алгаш рет мектеп табалдырыгын аттап, бул кезецде акыл-оймен катар эмоционалдык, когаммен байланыс, физикалык дагдылар, коммуникативтiк жэне элеуметтiк дагдылар белсендi дамиды[2].
Музыка бастауыш мектеп жасындагы балалардыц элеуметпк бейiмделуiне жэне элеуметпк дагдыларын дамытуга ыкпал етедь Балалар бiрге эн айткан немесе бiрге ойнаган кезде, олар бiр-бiрiн тыцдауга, ынтымактастыкка, ережелердi сактауга жэне рeлдердi бeлуге Yйренедi. Музыкалык ансамбльдердi немесе ужымдык шыгармашылык жобаларды ойнау балаларга командада жумыс iстеудi, эр катысушыныц Yлесiн курметтеуге жэне багалап Yйренуге кeмектеседi.Музыка сабагында бастауыш сынып окушылары эндердi орындау, музыкалык шыгармаларды тыцдау сиякты iс-эрекеттерi мугашмнщ тYсiндiруiмен катар жYргенi абзал. Окушылар сабак бойы Yздiксiз музыка естуге Yйренуi керек. Егер балалар музыканы адамныц сезiмдерi мен ойларынан туратын eнер ретiнде естудi Yйренбесе, оныц рухани элемше эсерi туралы магынасын тYсiнбейдi. Музыкалык iс-эрекет тYрлерi музыка сабагыныц курылымдык тYрi ретiнде окушылардыц музыкалык eнермен eзара эрекеттесуiнiц тYрлi тэсшдерш игеруге жэне оны кабылдауга багытталады. Окушылардыц музыкалык ю-эрекет тYрлерiне музыканы тыцдау, хормен эн айту, музыкалык козгалыс, музыкалык аспаптарда ойнау, импровизация жэне эуен шыгару, музыкалык-шыгармашылык эрекет, музыкалык-танымдык эрекет жатады. Музыкалык ю-эрекеттщ барлык тYрiне балаларды елшпрш экету Yшiн мугашмнщ eзi катысып отыруы бастауыш мектеп жасындагы балалардыц кызыгушылыгын арттырып, нэтижеге жетуiн камтамасыз етедi. Музыка сабагыныц баска пэндермен уксастыгына кeцiл аудара отыра, баска пэндерде кездеспейтш eрнектермен ерекшеленетiнiн айта кеткен жeн. Г.Л.Арчажникованыц пшршше:«Окушылардыц музыканы орындауы бейнелiк ассоциациялардыц пайда болуын ыкпал етедi, музыканы тыцдау логикалык ойлаудыц калыптасуына жше дамуына сеп болады, оларды белсендi тыцдауга бешмдеп, музыканы eмiрлiк кажеттiлiк ретiнде кабылдауга дайындайды» [3]. Ягни, музыканы кабылдау кезшде окушылардыц бойында тYрлi сезiмдер пайда болады, сондыктан бастауыш мектеп жасындагы балалармен музыкалык ю-эрекет барысында пайда болган сезiмдерiн сыртка шыгарып айтуга Yйрету мацызды болып табылады.
К.А.Жакаева, С.А.Жакаева бастауыш мектеп жасындагы окушыларды музыканы тыцдауга дайындаудыц мацызды мшдеттершщ бiрi— окушылардыц музыкалык шыгарманы мукият жэне кызыгушылыкпен тыцдауына аудиторияда кажеттi эрi колайлы жагдай жасау екендiгiне баса назар аудара отыра, музыканы тыцдау кадамдарын атап ^рсетедг
1. окытушыныц дайындык жумыстары;
2. кiрiспе эцгiме;
3. музыкалык шыгарманы тыцдау;
4. тывдалган музыкалык шыгарма туралы сухбат;
5. музыкалык шыгарманы кайта тыцдау;
6. жалпылау.
Сонымен катар, авторлар музыканы тыцдау кадамдарын атап керсетумен катар эр кадамга токатала кеткен. Олардыц ойынша, муFалiмнiц дайындык жумысы - музыкалык шыгарманыц ноталык жэне эдеби мэтшш зерттеу жэне талдау, авторлар туралы мэлiметтердi iрiктеу, кернекi-дидактикалык материалдарды дайындау.
Ал, кiрiспе эцгiме - тшсп эмоциялык кецiл-кYЙ калыптастыруFа, окушылардыц кабылдауын белсендiруге баFытталFан. Кiрiспе эцгiменiц непзп максаты - балалардыц зейiнiн шыгарманы тыцдауFа баFыттау, кызыFушылыFын арттыру. Юрюпе эцгiме барысында муFалiм композитор туралы, шыгарманыц шыFу тарихы, орындаушы туралы кыскаша мэлiмет бередi, музыкалык шыFармаFа сипаттама бередi, мэнерлiлiктiц негiзгi куралдарын аныктап, шыFарманыц басты музыкалык бейнесш аныктайтындыFын айта кеткен.
Келесi мацызды кадам шыFарманы тыцдау болып табылатынды^ына баса назар аударFан. ШыFарманы (музыка) тыцдау - музыканы кабылдаудыц бiрiншi сатысы. Музыканы тыцдау барысында музыканыц тYрлi дыбысталуын (дыбыс жазу, тiрi орындау) пайдалануFа болады. ¥сынылFан шыгарманы соцына дейiн немесе аякталFан фрагментш Fана тыцдау керек. Музыканы тыцдаудыц алFашкы кYнiнен бастап муFалiм орындау кезшде тыныштыкка кол жеткiзуi тшс. Бастауыш сынып балалары Yшiн жанды сипаттаFы музыкалык шыFарманы орындау кезшде тыныштыкты сактау ете киын. Бул максатка жету Yшiн олардыц киялымен жумыс жасау (олар концертте отырады) ойын эдiсiн колдану кажет (би, марш, ездшнен iштей эн айту).
ТыцдалFан шыFарма туралы сухбат сурак-жауап эдiсi аркылы жYзеге асады. Музыка туралы сухбаттыц негiзi - койылатын сурактар. Сухбаттасудыц басты максаты - музыкалык шы^армалардыц керкемдiк бейнесiн аныктау. Жас ерекшелiктерiне карай эцгiме кол жепмд^ кызыкты, сабырлы жэне белсендi болуы керек. Эцгiме барысында муFалiм балалардыц кате жауаптарына назар аудармай, кателiктерi Yшiн оларды кiнэламаFаны жен. Сухбаттыц нэтижесшде балаларда шыFарма туралы толык, жан-жакты тYсiнiк болуы керек: авторы, сипаты, жанры, музыкалык ернектщ курылымы, т.б.
Музыкалык шыFарманы кайта тыцдау - шыгарманы тутас кабылдаудыц сощы сатысы. Сабак барысында музыкалык шыгарма басынан аяFына дейiн тыцдалады. Музыкалык шыFарманы кайта тыцдау ете мацызды, ол бастауыш мектеп жасындаFы балалардыц бшмш бекiтiп, алFан эсерш ныFайтып, шыFарма туралы тутас тYсiнiк калыптастыру Yшiн жYретiндiгiне авторлар ерекше кещл белген [4, 25 бет].
Жалпылау жумыстыц тыцдалу барысында алFан эсерлерiн синтездеуден, кiрiспеден жэне музыкалык шыгарма туралы сухбаттасудан, музыкалык шыгарманы кайта тыцдаудан алынFан эсер мен бшмдерш талдау болып табылады. Алыетан эсер мен бiлiмнiц негiзiнде жалпы корытынды жасалады. Жалпы корыту диалог туршде (сурак-жауап) етiп, окушылардыц жауаптары негiзiнде жасалады, муFалiм корытынды тужырымдамасын бередi.
Авторлар бастауыш мектеп жасындаFы балалармен еткiзiлетiн музыка сабаFын тиiмдi дэрежеде еткiзу Yшiн арнайы жабдыкталFан музыка белмелерi мiндеттi тYPде болуы керектшне баса назар аударFан. Музыка кабинетшде композиторлар портреттерiн, музыка ужымдарыныц яFни, оркестрлердiц (улт-аспаптар, симфониялык, YPлемелi аспаптар), хор ужымдарыныц суреттерi, оркестр курамына енетiн аспаптар суреттерi, т.б. болFаны бастауыш мектеп жасындаFы балалардыц тыцдау кезшде музыкалык сауаттылыктарын толыктырып отыруларына тiкелей эсер ететiндiгiн баса айта кеткен [4, 26 бет].
Бастауыш мектеп жасындаFы балалармен жумыс барысында олардыц музыкалык-орындаушылык ю-эрекеттерш калыптастырып, дамыту мацызды болып табылады. Музыкалык орындаушылыктыц тYрлерi:
- эн айту;
- вокалды-хорлык;
- музыкалык аспаптарда ойнау;
- музыкалык ыргакты козгалыстар.
К.А.Жакаева, С.А. Жакаева «Музыка пэнш окыту эдютемеа» атты ецбеггнде музыкалык орындаушылы; музыкалык белсендшктщ мацызды тYрi болып келетiндiгiне накты дэлелдер келтсрген[4].
Сонымен, макалада бастауыш мектеп жасындагы балалардыц музыканы кабылдау ерекшелiктерiне музыканы кабылдаудыц бастапкы дагдыларын калыптастыру, орындаушылык iс-эрекеттi жYзеге асыру жэне музыкалык шыгармаларды талдаудан туратындыгы нактыланды. Бастауыш мектеп жасындагы балалардыц кабылдауы максатты тYрде баскарылса да дифференциациясы элаз, ерiксiз YДерiс ретшде сипатталады.
Жалпы алганда музыкалык кабылдау- кeркемдiк куралдарыныц, бейнелердiц, музыка сипатыныц, музыканыц эсем эуенш сезiнуден туратын тутас YДерiс. Бастауыш мектеп жасындагы балалармен музыка сабактарын eткiзудiц барысында олардыц музыкалык кабылдауы анализдш калыптан синтездiк калыпка келедi.
Егер мектеп жасына дешнгг балалар кабылдауды талдаумен сипатталса, онда бастауыш мектеп жасыныц соцына карай тшсп дайындыкпен кабылдау синтезi пайда болады. Дамушы интеллект кабылданатын элементтердщ арасында байланыс орнату мYмкiндiгiн тудырады. Бастауыш мектеп жасындагы балалардыц дамып келе жаткан интеллектiсi кабылданатын музыкалык элементтердщ арасындагы байланысты орнатуга мYмкiндiк бередi.
Музыканы кабылдау бастауыш мектеп жасындагы балалар Yшiн кYPделi психологиялык Yдерiс болып табылады. Бiрiншiден, музыканы кабылдау енердщ баска турлерше караганда эркашанда кYPделiрек болса, екiншiден бастауыш мектеп балаларыныц физиологиялык, психологиялык, педагогикалык ерекшелiктерiне байланысты.
ПАЙДАЛАНГАН ЭДЕБИЕТТЕР:
1. Дауешова А. Е. ^азакстандагы бала-бакшадагы музыка сабагын уйымдастыру/Туран университетiнiц хабаршысы. Экономикалык Серия. -2016. -№1. -222-226 б.
2. Жакаева К.А., Жакаева С.А. Музыка пэнш окыту эдютемесг «Музыкалык бшм» студенттерше арналган оку курал.-^останай-2019.-92б.
3. Арчажникова Л.Г. Профессия - учитель музыки. М.: Просвещение, 1984-53с.
4. Жакаева К.А., Жакаева С.А. Музыка пэнш окыту эдютемесг «Музыкалык бшм» студенттерше арналган оку курал.-^останай-2019.-92б.
