БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ АТАСЫ – ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

БАЛАЛАР ЭДЕБИЕТ1НЩ АТАСЫ - ЫБЫРАЙ АЛТЫНСАРИН

Насиба Сейдрахымкызы Сайфудинова

Шыршык мемлекетлк педагогикалык университетi Гылыми жетекшг: Усербай Алимханович Байкабилов

АННОТАЦИЯ

Б^л макала казак балалар эдебиетшщ непзш калаушы Ыбырай Алтынсариннщ шыгармашылыгы мен агартушылык кызметше арналган. Оныц балаларга арналган елецдер^ эцriмелерi жэне окулыктары казак эдебиетшщ дамуына Yлкен Ynec косты. Сонымен катар, оныц ецбектерi бшмнщ, адамгершiлiктiц жэне ецбексYЙгiштiктiц мацыздылыгын дэрштейдг

Кiлт сездер: Ыбырай Алтынсарин, балалар эдебиеп, агартушылык, казак эдебиетi, мектеп, окулык.

ABSTRACT

This article is dedicated to the works and educational activities of Ybyray Altynsarin, the founder of Kazakh children's literature. His poems, stories, and textbooks for children significantly contributed to the development of Kazakh literature. In addition, his works promote the importance of education, morality, and diligence.

Keywords: Ybyray Altynsarin, children's literature, enlightenment, Kazakh literature, school, textboK.

Kipicne. Ыбырай Алтынсарин - казак даласындагы т^цгыш агартушы, педагог жэне балалар эдебиетшщ непзш калаушы. Ол казак балаларына арналган алгашкы мектептердi ашып, ана тшнде окулыктар жазды. Казак балаларын окыту Ymrn ец алгаш 1864 жылы Торгай каласында казак мектебiн ашты. Кешшрек Костанай, Орынбор, Актебе, Каркаралы сиякты ецiрлерде мектептер ^йымдастырып, казак балаларыныц бiлiм алуына жол ашты. Б^л мектептерде тек дiни бiлiм гана емес, математика, география, тарих, табигаттану ro^^i окытылды. Ыбырай мектеп ашып кана коймай, оныц оку багдарламасын да жасады. Казак балаларына арналган алгашкы окулыкты - «Казак хрестоматиясы» (1879) кiтабын жазды. Б^л кггапта балаларга арнап жазылган елецдер, эцпмелер, мысалдар, макал-мэтелдер енгiзiлген. Ол тек казак тшнде гана емес, орыс-казак мектептерше арналган екi тiлде окулыктар жазды. Ыбырай Алтынсарин казак балалар эдебиетшщ непзш калаушы бола отырып, баска халыктардыц эдеби м^раларын да казак тшне аударды. Оныц аудармаларыныц басты максаты -балаларга жаксы тэрбие беру. .Иван Крыловтыц мысалдарын казакшага аударып, халыкка тYсiнiктi етш жеткiздi. Мысалы, «Карга мен тYлкi», «Егiннiц бастары»

сиякты шыгармалары казак тiлiнде танымал болды. Лев Толстой, Константин Ушинский, Владимир Даль сек^вд орыс жазушыларыныц балаларга арналган шыгармаларын казакшага бейiмдеп усынды. Бул аудармалар балалардыц тYсiнуiне жещл, эрi кызыкты болды. Сол себеш!, олар казак мектептерiнде узак. Оныц шыгармалары балаларга тYсiнiктi, тэрбиелш мэш зор болып келедi.

Heri3ri бeлiм. Ыбырай Алтынсарин казак балаларыныц бшм алуына жагдай жасау Yшiн Yлкен ецбек сiцiрдi. Оныц «Казак хрестоматиясы» атты окулыгы -казак эдебиет тарихындагы мацызды ецбектердiц бiрi. Бул жинак балаларга арналган елецдер, эцпмелер мен макал-мэтелдерден куралган. Оныц «Кел, балалар, окылык!», «Энер-бiлiм бар журттар» елецдерi казак жастарын бiлiмге шакырды. Сонымен катар, Алтынсариннiц аудармашылык ецбеп де зор болды. Ол орыс жэне элем эдебиетшщ тацдаулы шыгармаларын казак тшне аударып, балаларга арналган кызыкты эцгiмелер усынады. Алтынсариннiц ецбектершщ басты ерекшелiгi - олардыц тэрбиелш мэнi мен карапайым тiлмен жазылуы. Ол казак балаларыныц тYсiнуiне жещл, емiрлiк мацызы бар эцгiмелер мен елецдер жазды. Оныц «Кел, балалар, окылык!», «Энер-бiлiм бар журттар» сиякты елецдерi бiлiмнiц мацыздылыгын насихаттаса, «Бай баласы мен жарлы баласы» эцпмес элеуметтiк тецсiздiк пен ецбеккорлыктыц мацызын ашып керсетедi. Ыбырай Алтынсарин балалар эдебиетшщ алгашкы Yлгiлерiн калыптастырган тулга. Оныц шыгармалары: Балалардыц ой-санасын дамытуга багытталган. Моральдык, этикалык кундылыктарды дэрштейдг Ецбеккорлык, адалдык, бiлiмге куштарлык сиякты касиеттердi насихаттайды. Оныц ецбектерi казак мектептершде элi кунге дейiн окытылады жэне балалар эдебиетiнiц негiзiн калаушы ретiнде багаланады.

Дорыта айтканда, Ыбырай Алтынсариннщ ецбектерi казак балалар эдебиетшщ дамуына Yлкен эсер еттi. Ыбырай Алтынсарин - казак балалар эдебиетшщ атасы. Ол тек акын немесе жазушы гана емес, казак балалары ушш алгашкы мектептер ашкан улы устаз. Оныц шыгармалары - бшмге, ецбекке, адалдыкка тэрбиелейтiн кунды туындылар. Оны зерттеген галымдар оныц агартушыльщ ецбегiн жогары багалап, казак эдебиет мен бiлiм жYйесiне коскан Yлесiн жан-жакты карастырды. Ыбырай Алтынсариннiц ецбектерi ешкашан ез мацызын жогалтпайды. Ол казак халкы Yшiн мэцгiлiк агартушы болып кала бередi.

ПайдаланылFан эдебиеттер räiMi:

1. Ахметов З. Казак балалар эдебиетг - Алматы: Ана тш, 1995.

2. Байтурсынов А. Эдебиет таныткыш. - Алматы: Гылым, 1991.

3. ДYЙсенов С. Ыбырай Алтынсариннщ эдеби мурасы. - Алматы: Бшм, 2004.

4. Ергебек К. Балалар эдебиетг - Астана: Фолиант, 2012.

5. Ж^малиев К. Казак эдебиет тарихы. - Алматы: Санат, 2006.

6. Нргали Р. Казак эдебиетшщ кернеки eкiлдерi. - Алматы: Казак университет^ 2003.

7. Сейiткалиев З. Ыбырай Алтынсарин - агартушы, педагог. - Алматы: Рауан, 1998.

8. Т^рсынов Е. Казак балалар эдебиетшщ калыптасуы. - Алматы: Жазушы, 2015.

9. Ыбырай Алтынсарин. Казак хрестоматиясы. - Алматы: Мектеп, 1988.

10. Коцыратбаев Э. Казак эдебиетшщ тарихы. - Алматы: Бшм, 2010.