CC BY
55Цойлыбаев Цанат Орынтащлы,
Цазац гуманитарлыц зац университетШц Азаматтыц цуцыц кафедрасы магистранты
БАЛА АСЫРАП АЛУДАН ТУЫНДАИТЫН Ц¥К;ЬЩТЬЩ САЛДАР
Елiмiз тэуелшздшке кол жеткiзгеннен соц жYргiзiлiп жаткан реформалар мемлекетiмiздiц iрге тасыныц мы^ты калауына багытталып жатыр. Осы кезде отбасы кукыгыныц мацыздылыгы арта тYсуде. вйткенi когам жеке адам, ерл> зайып, отбасыдан куралады. Мемлекеттщ осы когамдык катынастарга катысты шешiмдерi мен эдiл зацдары осы когам азаматтарыныц келешек тагдырына эсер типзедь
Отбасы адамныц вмiрiнде ерекше орын алады, эсiресе сэбидщ вмiрiнде орасан зор рвлi бар. Отбасы баланы вмiрге дайындайды, когамдагы жYрiс-т¥рысыныц алгашкы кiрпiшiн калайды, вмiрге деген алгашкы квзкарасын калыптастырады. Ата-ана - балага ецбекке деген CYЙiспеншiлiктi, элеуметтiк, мэдени жэне квркем мшез-кулыкты Yйрететiн алгашкы устазы. Ата-анага карап бала вседь Казакта «ата кврген ок жонар, ана кврген тон шшер» деген свз осыган байланысты айтылган. Эр отбасыныц бала тэрбиелеудегi квзкарасы эртYрлi болып келедi, бiреулерi мейiрiм махаббатпен тэрбиелесе, ал баскалары взге тэсiлдi тацдайды.
Казiр Каза^ жершде тYрлi себептерге байланысты мындаган балалар ата-ананыц камкорлыгынсыз жетiм калып жатыр.
Когамызда ата-аналары турмыстыц киыншылыгын квтере алмай iшiмдiкке салынып, солардыц камкорлыгы мен мейiрiмiн квре алмай квшеде кацгырып жYрген балалар да аз емес. Бундай тагдырдыц ауыртпашылыгын кврген балалар вздерш ешкiмге керек емес екенш сезiнiп, тYрлi жаман ю эрекеттердi жасауга барады.
Бiрак бала кандай жагдайга душар болмасын, ол эркашан да мемлекеттiц коргауында болады. Мемлекет ата-ананыц камкорлыгынсыз калган балаларды аманат кылып вз жауапкершiлiгiне алады. Ягни оларды балалар тэрбиесiмен айналысатын мекемелерге орналастырады. Бiрак ол мекемелердiц камкорлык пен мейiрiмге тола еместiгi квпшiлiкке мэлiм. Ата-ананыц
камкорлыгы мен мейiрiмiн квре алмаган балага мекеме каншама камкорлык жасаса да, ата ананыц, отбасыныц орнын ауыстыра алмайды.
Эрбiр бала ата-анасын жогалтканына карамастан отбасыда всiп тэрбиеленуше кукыгы бар, ол к¥кыктан оны ешкiм айыра алмайды. Мемлекеттiц ата-ана камкорлыгынсыз калган балаларды отбасыларга орналастыруыныц мынадай бiрнеше жолы бар: баланы асырап алу, камкорлык пен корганшылык, патронат.
Бала асырап алу ертеден келе жаткан кукыктык институт жэне бул кез-келген вркениеттi мемлекетте ата-ананыц камкорлыгынсыз калган балаларды отбасыларга орналастырудыц ец тиiмдi жолы болып есептеледь
Казакстан Республикасында да жетiмдер мен ата-ана камкорлыгынсыз калган балалардыц мэселесш шешуде баланы асырауга беру непзп жиi колданылатын жэне ец тиiмдi жол болып есептеледi. Жетiмдер мен ата-ана камкорлыгынсыз калган балаларды орналастыруда басымдылык асырап алуга бершедь
Бала асырап алу - казак халкына жат дYние емес, керiсiнше ата-бабамыздан калган квне дэстYр. Бiз казак жетiмдi жетiмсiретпей «жетiмдi кврсец жебей жYP» деген асыл свздердi устанып вмiр сурген халыкпыз.
Казактыц дэстYрлi кукыгында жетiм мэселесi зерделене карастырылган. Казак атамыз бала ата-анасынан айырылганда оны жетiмсiретпей, ол ер жеткенге дешн вз бауырына басатын, не корганшысы мен камкоршысын тауып беретiн. Асыранып алынган бала жалпы кукыктарында асырап алушыныц балаларымен тецдей болатын.
Ал ендi, асырап алынган бала мен асырап алушыныц туган балаларыныц арсындагы мYлiктiк кукыктарына катысты мэселелер эдiлеттiлiк тургысынан дурыс вз шешiмiн тауып отырган. Асыранып алынган бала мен оныц урпагыныц еш уакытта мYлiктiк кукыктары мен мiндеттерi асыраушысыныц туган балаларымен
№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
тенеспршмеген.
Асыраушысы кайтыс болганнан кешн артынан м^ра калып жатса, асырап алынган бала мен онын ^рпагыньщ м^рага деген Yлестерi, занды (^андыщ жагынан) м^рагерлерше тенеспршмейтш, бiрак ездерше тиiстi Yлесiн алып отыратын.
Казiрri уа^ытта Казахстан Республикасынын отбасы к^ыгында бала асырап алу материалдыщ жэне процессуалдыщ кдоыктык; сипаттагы кYрделi нормаларды ^амтыган к^ыктыщ институт болып калыптасты. Жанадан Казахстан Республикасынын Неке (ерльзайыптылык;) жэне отбасы туралы кодексi ^абылданганмен, бала асырап алуга катысты мэселелер толыгымен шешiмiн таппай т^р. Отбасы заннамасынын жетюпейтш кемшiлiк т^стары кеп, эсiресе бала асырап алуга катысты кемшiлiктер жетерлш. Мэселен, бала асырап алу та^ырыбына жазылган кептеген о^улыщтарда, бала асырап алудан кейiн туындайтын к^къктык; салдар туралы мэселелер жалпылама карастырылады. Б^л макалада осы мэселелерге кенiрек токталып кетсек.
Ата-аналарынын ^ам^орлыгынсыз калган балаларды асырап алу белгiлi бiр к^ыктыщ катынастарды тудыратын зани факт. Ягни ол бала мен асырап алушы, бала мен асырап алушылардын туыс^андары арасындагы пайда болатын к^ыщтыщ катынастар [1, с. 24-25]. Б^л к^ыктык; катынастар кYрделi сипатка ие. Мэселен, м^рагерлшке катысты. Осы к^къктык; катынастар Казахстан Республикасы Неке (ерл> зайыптылы^) жэне отбасы туралы кодексiнiн нормаларымен реттеледi. Аталган кодекстiн 103 бабынын 1-тармагында «Асырап алынган бала жэне онын ^рпагы бала асырап алушылар мен олардын туыстарына катысты бойынша, ол бала асырап алушылар мен олардын туыстары асырап алынган бала мен онын онын ^рпагына катысты бойынша жеке мYлiктiк емес жэне мYлiктiк ^кыщтары мен мiндеттерiнде шывдан теп бойынша туыстарына тенестсршедЬ» [2] делшген. Осы жерде зан шыгарушы асырап алынган мен онын ^рпагын жэне бала асырап алушылар мен олардын туыстарынын м^рагерлше катысты ^кыщтарын тенеспрдь Б^л мэселе аныщ тYсiнiктi болу Yшiн м^рагерлш кдоыктык; катынастарды реттейтш Казахстан Республикасы Азаматтыщ кодексiнiн 1060/2-бабынын нормасына кез салайыщ «Зан бойынша м^рагерлш кезiнде, бiр жагынан, асырап алынган мен онын ^рпакгары жэне екiншi жагынан, асырап алушы мен онын туыстары кандас туыстарга тенеспршедЬ» [3]. Ал ендi зан шыгарушы б^л жерде жогарыда
айтылган азаматтарды м^рагерлш катынастарда бiр-бiрiне кандас туыстар етiп ^ойган. Кандай негiздер бойынша «кандас» туыстарга тенестiргенi тYсiнiксiз.
Зан шыгарушы аталган зан нормасында (КР АК 1060/2) «тенестiрiлген» деген сездi колданады. Нелiктен зан шыгарушы асырап алынган мен онын ^рпагын «кандас» туыстарга тенестiредi? Жэне «тенестiруде» кандай непздерге CYЙендi екен?
Б^л мэселеш аныщтау Yшiн б^л норманын тарихына кез жYгiртейiк. 1917 жылгы Казан социалист^ тенкерiсi казак халкына тYбегейлi езгерiстер алып келдi. Осы езгерютердщ ен алгаш^ысы отбасылык катынастардын езгеруi болды. Кенес Yкiметiнiн к¥рылганына ею ай етпестен 1917 жылы 18 желтоксанда «Азаматтык неке, балалар жэне азаматтык хал актiлерi кiтабын енпзу» туралы отбасы катынастарын реттейтiн Декрет кабылданды. Б^л бастаманын басында В.И Лениннщ езi болды. Б^л Декрет некеге т^руга жэне б^зуга ерюндш бердi. Кез келген азамат калаган адамга YЙленiп, ^алаган адамнан ажыраса алатын болды. Зан тек бiр эйел алуга р^ксат бердi. Б^дан кейiн Кенес Yкiметi тек азаматтык некенi занды деп есептейтiн болды. Асырап алынган балалар мен некеден тыс туылган балалардын к¥^ыщтары асырап алушынын некедегi (канды) балаларынын ^^ыщтарымен тенестiрiлдi. Некеге т^рудын шарттары мен тэртiбi жасалды. Некеге т^рудагы ата-ана келюм^ екiлдiн болуы, кеп эйел алу жэне дши неке ^ию - м^нын бэрi ендi занга кайшы болды [4, с. 28-34].
1923 жылы Кенес Yкiметi жана отбасы кодексiнiн жобасын эзiрлеп, 1925 жылы халык талкылауына ^сынып, 1926 жылы «Неке, отбасы жэне корганшылыщ» туралы жана кодекс кабылдады. Кабылданган кодексте бала асырап алуга катысты арнайы тарау болды (5767 баптар). Осы кодексте жогарыда аталган Декреттщ, асырап алынган балалардын жеке жэне мYлiктiк к¥^ыщтары мен мшдеттерш асырап алушынын туган балаларына тенеспретш нормалары сакталды. Б^л кодекс 1968 жылга дейiн колданыста болды.
Осылайша 19-20-гасырда Ресей патшасы, кейiнен Кенес Yкiметi жYргiзген з^лымдыщ саясат казак ж^ртына кептеген кашретп езгерiстер алып келдь Кабылданган зандар казак эдет-г^рып зандарымен мYлдем санаспады. Мэселен, неке жасы еркек пен эйелге ортак 18 жас белгiлендi. Б^л казакка мYлдем жат дYние едi. Казак ержеткен ^лын ерте YЙлендiрiп, бойжеткенш
56
уйде устамайтын. Егер орыс халкыныц улдары мен кыздары 18 жаска дeйiн бала болып жатса, казактыц 14 жастагы баласы ел баскарган. Жeтi атага дешн адаспай тeгiн бiлгeн казакты, ендш кeлiп кабылданган кодексте неке киылганнан кeйiн ата тeгiн езгертуге болатын болды. Ажырасу будан кeйiн оцайга айналды, тек ерл> зайыптылардыц 6îpî eрiк бiлдiрсe болды неке бузыла бeрeтiн. Некеден тыс жэне асырап алган балаларды, некеде (канды) туылган балаларга мYлiктiк кукыктарын тецеспрш тастады. Жогарыда аталган кептеген нормалар казiргi кYнгe дeйiн Казакстан Республикасыныц отбасы зацнамасында колданылып жYр.
Казакстан Республикасыныц мурагерлш кукыгында зац бойынша мурагeрлeрдi eкiгe белiп карастырады:
1) Кан бойынша
2) Зац бойынша
Кан бойынша туыстык санатына ата-эже, эке-шеше, кандас балалары, асырап алынган балалар жэне олардыц урпактары, аFа-iнiлeрi, апа-сщшер^ аталары бiр аFа-iнiлeрi, апа-сiцiлeрi, экeсi немесе шeшeсi бiр аFа-iнiлeрi, апа-сiцiлeрi жаткызылады. Зац бойынша туыстык санатына: егей эке мен егей шеше, мура калдырушыныц асырауындаFы ецбекке жарамсыз адамдар. Осы жерде асырап алыетан мен оныц урпактарын туыстык санатыныц eкiншi тобына жаткызсак дурыс болар едь
Сонда асырап алынFан мен оныц урпактары Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексвдеп зац бойынша мурагерлердщ бeсiншi кeзeгiнe жатар ед1
Осы пiкiрiмiз тYсiнiктiрeк болу Yшiн мынадай мысалдарды карастырып керeлiк. Мэселен, асырап алыетан баланыц туFан ата-анасы, бала асыранып алынFанFа дeйiн кайтыс болып кeтiп, балаFа есиет кылып калдырып кеткен мура бала кэмелетке толFаннан кeйiн бeлгiлi болды делш. Бул мураныц жалFыз иeсi бала болады. Эйткeнi бала асыранып алыетаета дeйiн туFан ата-анасыныц жасаFан эрекеп^ зацды болып eсeптeлeдi. Олар ол кезде ата-ана кукьпынан айырылмаFан едь Дэл осы кезде баланы асырап алушы кайтыс болып артында калдырFан мура ашылып мурагeрлeрi шакырылып жатыр. Осы кезде асырап алыетан мен оныц урпактары eкiншi рет мурагерлер болып атанып жатады. Мундай жаFдайда асырап алушыныц кандас балалары мен асырап алыетан мен оныц урпактары арасында тeндiк пен эдiлeттiлiк жоFалады. Сондай-ак зац асыранып алынFан балаFа туFан ата-эжeсiмeн араласуFа тыйым
салмайды. Егер ата-эжeсi кайтыс болып жатса, зац бойынша мурагер бола алады.
Демек, асырап алыютан мен оныц урпактарыныц косымша байып калу мYмкiндiгi бар болFандыктан, бала асырап алушылардыц кандас балалары мен туыстары асырап алыетан бала мен оныц оныц урпаFына катысты бойынша жеке мYлiктiк емес жэне мYлiктiк кукыктары тецеспршмепш дурыс болады.
Сондай ак бiздiц пiкiрiмiзшe, жоFарыдаFы кeлтiргeн дэлелдерге коса, Казакстан Республикасы Азаматтык кодeксiнiц 1060/2-бабы асырап алынFан бала мен оныц урпаFын «кандас» туыс тобына жаткызбаFан орынды болар деп eсeптeймiз. вйткeнi «Кандас» деп, бiр ата-анадан, я болмаса атасы бiр болFан адамдарды айтады. Бул жерде кай жаFымeн асырап алынFан бала мен оныц урпаFы «кандас» туыс болады? Таботи тYрдe кандары бiрiкпeгeндeрдi формальдi тYрдe бiрiктiру дурыс емес.
Казакка дэстYрi, тiлi мен дiн жаFынан жакын болып кeлeтiн ТYркия зацнамасымен салыстырып керeлiк. Мэселен, Туркия мурагерлш кукыFында (Zumre halefiyeti) асырап алыетан мен оныц урпактары тек асырап алушыпа Fана мурагер бола алады. Tirni асырап алушы асырап алыетан балаFа занды мурагер бола алмайды (Туркия Азаматтык кодекс 314, 500) [5, с. 86-89]. бйткеш Туркия мурагерлш кукыFында асырап алынFан бала мен оныц урпаFы «кандык» туыстарFа жатпайды. Бiздiц зацнамамызда да осылай керсeтiлсe дурыс болар eдi.
Туркия мурагерлш кукыFында мурагeрлiк катынастар тек асыранып алынушы мен оныц урпаFы жэне тек асырап алушылар арасында пайда болады(Туркия Азаматтык кодeксi 500/2). Ягни туыстары бул кукыктык катынаска катысушы болып табылмайды.
Демек, Казакстан Республикасыныц зац шыFарушысы да асырап алыютан бала мен оныц урпаFы жэне асырап алушыныц туыстары араларындаFы жеке мулiктiк емес жэне муткпк кукыктар мен мiндeттeрдi тудырмаса дурыс болар ед1
Бала асырап алу баFытында кептеген ецбек жазFан талымдар асырап алынFан балаларFа «адамгeршiлiк» турFысынан карау кeрeктiгi пiкiрiн устанады, содан кешн бул устаным зацды жазFан кезде ез керiнiсiн тапкан шыпар.
Асырап алынFан бала мен оныц урпаFын асырап алушыныц кандас туыстарымен «кандас» кылып, олардыц жеке муткпк емес жэне мулiктiк кукыктарын тецеспруде эдiлeттiлiктi устанFан дурыс болар едь
58
№ 2 (34) 2014 ж. Цазацстан Республикасы Зац шыгару институтыныц жаршысы
ПайдаланылFан эдебиет Ti3iMi
1. Джандарбек Б.А. Усыновление (удочерение) в семейном праве Республики Казахстан. -Алматы, 2007. - 182 с.
2. Казахстан Республикасынын «Неке жэне Отбасы туралы» 2011 жылгы 26 желтоксандагы № 518-1у кодекса
3. Казахстан Республикасынын 1999 жылгы 1 шшдедеп №409 Азаматтык кодексi (Ерекше белiм).
4. «О гражданском браке, о детях, о введении книг актов гражданского состояния» (Декрет) 1917 год // Саясат. - №11. - 2001 г. - С. 28-34.
5. Н.М Батырбаев, А.А Аманкожаев. Казакстан Республикасынын М^рагерлш к¥кыгы: Оку к¥ралы. - Алматы, 2006. - 206 б.
Мацалада бала асырап алудан туындайтын цуцыцтыц салдар туралы мэселелер царастырылады. Сондай-ац мацалада бала асырап алу жомндег1 цазац халцыныц эдет-гурып нормалары да ескерыед1. Буган цоса Цазацстан мен Туркия Республикасыныц бала асырап алуга цатысты зац нормалары салыстырмалы турде зерделенд1.
Ty^h свздер: бала асырап алу, балал асырап алудан туындайтын цуцыцтыц салдар, эдет-гурып нормалары, азаматтыц цуцыц, мурагерлт цуцыц, Туркия мурагерлж цуцыгы.
В статье рассматриваются вопросы о правовых последствиях при усыновлении (удочерении). Были использованы нормы обычного права казахов. А также приведены примеры путем сравнения норм законодательств Казахстана и Турецкой Республики в части усыновления (удочерения).
Ключевые слова: усыновление (удочерение), правовые последствия при усыновлении (удочерении), нормы обычного права, гражданское право, наследственное право, наследственное право Турции.
This article is about questions of legal effect of adoption. The rules of Common Law of the Kazakh people were used in the work. As well as were given examples by comparison of the rules of legislation of the Republic of Kazakhstan with the Republic of Turkey concerning adoption.
Keywords: adoption, legal effect of adoption, rules of Common Law, Civil law, Hereditary law, Hereditary law of Turkey.
Канат Орынтай^лы Койлыбаев,
Казак гуманитарлык зан университетшщ Азаматтык к¥кык кафедрасы магистранты Бала асырап алудан туындайтын к^кыктык; салдар
Койлыбаев Канат Орынтай^лы,
магистрант кафедры гражданского права Казахского гуманитарно-юридического университета Правовые последствия при усыновлении (удочерении)
Koylybayev Kanat Oryntayuly,
undergraduate of chair of civil law of the Kazakh humanitarian and legal university Legal effect of adoption
