CC BY
5ЭКОЛОГИЯ ПОЧВ
МFТАР 68.05.01
DOI: 10.51886/1999-740Х_2024_4_54
¥.Ы. Еркiнбек1*, Ф.Е. Козыбаева2* ЦАЗФОСФАТ КЭС1ПОРЫНДАРЫНЫН ШЫГАРЫНДЫЛАРЫ ЭСЕР ЕТКЕН ТОПЫРАЦТЫН, ЭКОЛОГИЯЛЫЦ ЖАГДАЙЫ
1Абай атындагы К,азак ¥лттык Педагогикалык Университету 050010, Алматы, Достык дацгылы 13, К,азак,стан, *e-maiI: [email protected] 2в.О. Оспанов атындагы К,азак топырактану жэне агрохимия гылыми-зерттеу институты, 050060, Алматы, эль-Фараби дацгылы, 75 В, Цазакстан, *e-maiI: [email protected]
Аннотация. Ма;алада фосфор зауыттарыньщ шыгарылымдарыныц топырак;-еамдж жYЙесiне эсерi жайлы мэлiметтер келтiрiлген. Жамбыл облысындагы фосфор зауыттарыныц шыгарылымдары, олардыц мацында орналаск;ан ауыл шаруашылыгы ма;сатына пайдаланылатын топырак;тарра, ауыл шаруашылыгы еймджтерше жэне тургындарга экологиялы; ;ауш тудырады. Топырак;тардары ауыр металдардыц аума;ты;, кесгандж орналасу зацдылык;тарыныц сипаттамасын беру, олардыц миграциясы мен аккумуляциясыныц ерекшелiктерiн аны;тау жэне ландшафтардыц ластануга турактылыгын зерттеу геохимиялы; курылымын багалауга негiз болып табылады. Зерттелетiн нысанныц топырак;тарында ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы тYрлерiнiц мелшерi туралы аналитикалы; мэлiметтер ру;сат етiлген концентрацияларда екенiн керсеттi. Кейбiр учаскелердiц топырагында жалпы мырыш, мыс жэне кадмиидщ кейбiр шамалы улгаюын топырак;тYзушi жыныстармен тYсiндiруге болады. Амарант еамджтершщ Yлгiлерiнде ;оррасынныц шектеулi ру;сат етiлген концентрациясынан 10,4 есе асып тYсуi, сондаи-а; Yлкен шоцаинаныц тамыры мен жапыра;тарында 3,2 жэне 3,6 есеге кадмиидщ мелшершщ шектеулi ру;сат етiлген концентрациясынан асып кетуi ^ркелдь
ТYйiндi свздер: фосфор зауыты, шыгарылымдар, топыра;, есiмдiк, миграция, аккумуляция, ауыр металдар.
К1Р1СПЕ
Зерттеудщ взектмШ. Соцгы жылдары Каза;станныц непзп эконо-микалы; керсеткiштерiнiц тура;ты есуi ендiрушi жэне ;аита ецдеушi салала-рыныц дамуымен ;амтамасыз етiледi. Минералды ресурстарды барлау, ендiру, ;аита ецдеу жэне тасымалдаумен баиланысты iскерлiк белсендШктщ эрi ;араи артуы, топыра; жамылгысына, атмосфералы; ауага, жер бетiндегi, жер асты суларына, есiмдiктерге, жануар-ларга, адам денсаулыгына жагымсыз эсер етудщ ;ар;ынды дамуына экеледi.
Казiрri замангы биогеохимия гылымы биосферадагы химиялы; эле-менттердiц миграциясы мен таралуына адамзаттыц эрекетiнiц зор екендiгi туралы мэселеш кетеруде. Жамбыл
облысындагы табиги ресурстарга жа-гымсыз эсер етудiц непзп кезi тау-кен ендiру енеркэсiбi, фосфор зауытыныц шыгарылымдары болып табылады. Бул ецiрдiц кэсшорындарындагы шыгары-латын ешмдердщ курамында ластаушы элементтер молынан кездесед^ Олардыц iшiнде ец бастыларыныц ;атарына ауыр металдар жатады.
Крршаган ортаныц деградациясы эсiресе енеркэсiптiк кэсшорындардыц шогырлану орындарында керiнедi, ал енеркэсштж аима;тардыц езi литосфера мен биосферадагы терец езгерк-тердiц фокусты; аима;тарына аинала-ды. Атап еткендеи, фосфор мен фосфор тыцаищыштарын шыгаратын кэ-сiпорындардыц бес ша;ырымды; эсер ету аимагында фтордыц концентра-
циясы кейде 100-200 мг/м3 жетед^ Мундай шыгарындылардын эсерiнен фотосинтез темендейд^ eсiмдiктердiц eсуiнiц тежелуi жэне т.б. байкалады. Фосфор eндiрiсi кэсшорындарынын шыгарындыларынын сапалык курамы мен зияндылыгы бойынша курамында канцерогендi жэне улы заттар бар газдар немесе аспирациялык ауа шыга-рындылары бар енеркэсштж eндiрiс-терге жатады. Фосфор eндiрiсшщ газ тэрiздес шыгарындыларынын курамын-да фосфин, фосфор, фосфор пентоксидi, фтор жэне онын косылыстары, мышьяк, куюрт жэне онын косылыстары сиякты зиянды компоненттер бар [1].
Топырацтардагы ауыр металдар-дын аумацтык, кескiндiк орналасу зандылыктарынын сипаттамасын беру, олардын кeшуi (миграциясы) мен жинацталуыны (аккумуляцияларынын) ерекшелжтерш аныктау жэне ланд-шафтардын ластануга турактылыгын зерттеу геохимиялык курылымын багалауга негiз болып табылады. Буган косымша, бул зерттеулер топырак-тардын химиялык курамын, сол аумацтын литологиялы-курылыстык сипатын, техногендiк, биологиялык зат айналымынын ерекшелiктерiн айкын-дайды. Осынын бэрi ластану Yрдiсiнiн индикаторы ретiнде топырактын курамы мен касиеттерiн, сол манын eсетiн eсiмдiктердiн вегетативтi жэне генеративт мYшелерiне ауыр метал-дардын жинакталуын зерттеудегi Yлкен гылыми жэне практикалык eзектiлiгiн кeрсетедi [2].
Жамбыл облысындагы фосфор зауытынын ластаушы eнiмдерi, олардын манында орналаскан ауыл шаруа-шылыгы максатына пайдаланылатын топырактарга, ауыл шаруашылыгы eсiмдiктерiне жэне тургындарга эколо-гиялык кауiп тудыратындыгы даусыз акикаттык шындык екенi белгiлi. Бiрак ауыл шаруашылык дакылдарын eсiру Yшiн пайдаланылатын топырактардын ауыр металдармен ластануына монито-
ринг к жYзiнде жYргiзiлмеИдi. Оларды iске асыру Yшiн ауыл шаруашылык максатына пайдаланылатын жерлердеп ландшафттык-экологиялык жагдайла-рын тYзеп, антропогендiк факторлар-дын эсерлерiн реттеу керек. Себебi шигазатты eндiру жэне кайта eндеу Yрдiстерi ландшафт тYзетiн кешеннiн барлыгын (атмосфералык ауа, жер бе-тiндегi, жер асты ыза сулары, топырак пен eсiмдiк жамылгыларынын) кар-кынды ластануына экелед^
Жамбыл облысы Республикадагы eнеркэсiбi жан-жакты дамыган iрi аймактын бiрi болып табылады. Халык шаруашылыгынын барлык дерлiк салаларынын eркендеуiне облыстын табиги географиялык жагынын колай-лы орналасуы мYмкiндiк бередi. ^ара-тауда тендеа жок бай фосфорит кенi жинакталган. Облыс eнеркэсiбiнiн негiзгi саласы - химия eнеркэсiбi. Химия кэсiпорындарынын куаты жыл сайын 80 мын тоннага деИiн сары фосфор, 150 мын тонна минералды тынайткыштар, 120 мын тонна натрий триполифос-фаты, отрафосфорлык кышкылдар eндiрудi камтамасыз ете алады. Фосфор зауыттары тэулiгiне шан-тозан, ^иртп газ, фторсутегi, фосфор оксидiнiн жэне баска коспалардын бiршама мeлшерiн ауага шыгарып отырады [3].
Зерттеу жумысыныц ма^саты: Тараз каласындагы фосфор зауытынын шыгарылымдарымен ластанган жер-лердi топырак-экологиялык багалау, топырак-eсiмдiк жYИесiндегi ауыр металдардын биогеохимиялык мигра-циясы мен аккумуляциясы YPДiсiн аныктау.
ЭД1СТЕР МЕН МАТЕРИАЛДАР
Зерттеу нысаны: Тараз каласын-дагы фосфор зауытынын шыгарылым-дарымен ластанган жерлердiн топырак-eсiмдiк жYИесi.
Зерттеу эдiстерi: далальщ-экспеди-циялык, жэне зертханалы^-талдау. Топырак грунттары Yлгiлерiнiн курамын-дагы жалпы карашiрiндiнi И.В. Тюрин,
жалпы азот МЕМСТ 26107-84, жалпы фосфор МЕМСТ 26261-84, жалпы калий МЕМСТ 26261-84, гидролизденген азот Тюрин жэне Кононова, жылжымалы фосфор МЕМСТ-26205-91, жылжымалы калии МЕМСТ-26205-91 эдiстерiмен, ал топыра; грунттарынын рН реакциясы МЕМСТ-26423-85, ал топыра;тын сiнiру сьшымдылыгы - кальции мен магнии Грабаровтын модификациясындагы Аринушкинанын эдiсi боиынша, натрии мен калии Грабаров модификация-сындагы Царатаев пен Мэметовтын эдiсi боиынша, топыра;тагы ауыр металдардын жылжымалы формалары: Си - МЕМСТ Р 50683-94, Ъп - МЕМСТ Р 50686-94, РЬ - РД 52.18.289-90 (КЪ. 07.00.03250-2015), Cd - РД52.18.289-90 (КЪ. 07.00.03250-2015); жалпы формалары: Ъп - СТ ЦР ИСО 11047-2008, СТ ЦР ИСО 11466-2010, РЬ -СТ ЦР ИСО 110472008 п.3, СТ ЦР ИСО 11466-2010, Cd - СТ ЦР ИСО 11047-2008 п.3, СТ ЦР ИСО 11466-2010 эдiстерi боиынша аны;тал-ды. Топыра;тардын гранулометриялы; ;урамы гигроскопиялы; ылгалдылы-гымен бiрге МЕМСТ-12536-2014 Н.А. Качинскиидщ эдiсiмен жэне ондагы
микроагрегатты талдау Н.А. Качинскии-дщ эдiстерiмен жYргiзiлдi. Топыра;тын меншiктi салмагын пикнометрлiк эдю-пен аны;тап, келемдж салма; 50 см3 КачинскиИдiн цилиндрлi бургысымен аны;талды. Фитоценоздарды зерттеген кезде геоботаникада ;олданылатын эдюгер колданылды: 1 м2 немесе 100 м2 аудан бiрлiгiнде есетiн еамдж тYрлерi-нiн мелшерi; фитоценоздардагы тYр-лердiн санды; ара катынасын аны;тау Друде шкаласы боиынша жэне кез мел-шермен багалау эдiсi (есiмдiктiн топы-ра; бетiн жауып жат;ан ауданын аны;-таумен) боиынша жYргiзiлдi. Флоранын тYрлiк ;урамын есептеу есiмдiк топта-рын сипаттау Yрдiсiнде есiмдiк тYрлерiн тiркеу эдiсiмен жYзеге асырылды. 0ам-дiк жамылгысынын сукцессия YPДiсiн зерттеу еамджтщ алмасу барысын тже-леи ба;ылау эдiсiмен, бурынгы сипат-талган есiмдiктердi казiргi кезде есiп турган есiмдiктермен салыстыра оты-рып сипаттау ар;ылы жYзеге асырылды.
Зерттелетiн нысаннын аинала-сына барлау жасаи отырып, топыра; жэне есiмдiк Yлгiлерi алынды (сурет 1).
Сурет 1 - Топыра; жэне еамдж Yлгiлерi алынган нYктелердщ карта-схемасы
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ
ТАЛЦЫЛАУ Казiргi жагдаида экологиялы; зерттеулер аса езект мэнге ие болуда, еигкеш ;оршаган ортаны ;оргау жэне табиги ресурстарды утымды паидалану экономика мен элеуметтж саланын
табысты даму перспективаларын аИкындаИтын манызды факторларга аиналуда. Бул проблеманы жан-жа;ты жария ету Yшiн республикада алгаш рет енiрдiн экологиялы; проблемаларын шешу жолдарын iздеу жэне осы кYPДелi болмысты зерделеудiн гылыми эдюте-
мелж тэсыдерш эзiрлеу ма;сатында кешендi кец ау;ымды экологиялы; зерттеулер жYргiзiлдi.
Зерттеу нысаны Жамбыл облысы Жамбыл ауданында орналас;ан Тараз ;аласындагы фосфор зауыттарыныц шыгарылымдарыныц крршаган ортага эсерiн зерттеу болды, онда шаруашы-лы; ;ызметтщ экологиялы; жагдайга эсерiнiц ;ар;ындылыгы кептеген жагымсыз YPДiстер ;айтымсыз сатыга етуi мYмкiн жэне ецiр хал;ыныц ^ршыж ету ортасы оныц тiршiлiк етуше жарамсыз болатындай ау;ымга жеттi. Карастырылып отырган айма;та экологиялы; жагдайдыц ауырлыгы халы; шаруашылыгындагы бурмалану-лармен жэне ец алдымен химиялы; ендiрiстер мен суармалы жерлердiц гипертрофиялы; есуiмен алдын-ала аны;талды. Облыстыц оцтYстiк-батыс белiгiндегi табиги кешендердiц негiзгi ластануы фосфорйттердi ендiрумен жэне ецдеумен байланысты [4].
Осы уа;ыт;а дейiн шац, кемiрте-гшщ оксйдi мен дйоксйдi, кYкiрт пен азот оксидтер^ кемiрсутектер, ауыр металдар ец мацызды ластаушы заттар ретшде ;арастырылып келдi. Казiргi кезде ауа-топыра;-су-еамдж-адам жYЙесiнде Hg, Cd, Se, РЬ енеркэсiптiк ластанудан туындаган жiтi уытты эсер-лерге байланысты ауыр металдарды зерттеуге кеп кецiл белiне бастады [5].
Ауыр металдар топыра;тармен берж сiцiрiледi. Бул жагдайда металды ащрген топыра; белшектерiнiц ;а-сйеттерi езгеред^ Г.Н. Курочкина жэне Д.Л. Пинскийдщ [6] жумыстарында ;оргасын катиондары сур орман топы-ра;тарыныц курылымды;- ащрпштж ;асиеттерше эсер ететiнi, сондай-а; сь цiрiлген крргасынныц мелшерi арт;ан сайын топыра; ;уыстарыныц мелшерi мен келемi артатыны атап етiлдi.
Шац, жергШкт ерттер, жанартау-лардыц ат;ылауы жэне бас;алар таби-ги кездерге жатады. Жауын-шашын табигаттагы зат айналымы мен заттар-
дыц ауысуыныц тура;ты факторы болып табылады. Ауыр металдардыц атмосферага тYсуiнiц негiзгi кездерi енеркэсiптiк кэсшорындардыц шыга-рылымдары болып табылады [7]. Кей-бiр галымдар ландшафт;а техногендж геохимиялы; жYктеме елеулi дэрежеде ;урамында металл бар аэрозольдердiц болуынан десе, бас;алары [8], iрi ;ала-лар мен индустриялы орталы;тардыц Yстiндегi бижтт 3-4 км дейiнгi тропос-фераныц кеп жерi аэрозольдармен ластанганын атап етед^ Э.П. Махонько жэне С.П. Малаховтыц [9] деректерi бойынша шыгарылымдардагы олардыц мелшерiнiц 1-3%-ы ластаушылардыц орталыгынан 1 км радиус;а шегедi. Н.Г. Зырин жэне бас;алардыц [10] деректерi шыгарылымдардыц эсерi 50100 км таралатынын керсеттi, алайда эр тYрлi металдармен ластану ;ар;ын-дылыгы да эр тYрлi. ТYстi жэне ;ара металлургияныц шыгарылымдары лас-тау кездершен 20-40 км дейiн таралады [11]. М.А. Глазовская [12] шыгарылым-дардыц массасыныц тек 20-30%-ы гана тYсетiнiн аны;тады. Кептеген галым-дар [13, 14] ;оргасын, мыс, мырыштыц 40-50%-ы жэне сынаптыц 10%-ы тYсiп, ;алган белiгi фонды; концентрация тYзе отырып, айма;ты; циклга таралатынын айтады.
Iрi енеркэсiп орталы;тары мацайындагы топыра;тардыц, еамдж-тердiц жэне сулардыц ауыр металдармен ластануы ец езект ;аз1рп заманныц экологиялы; мэселелерiне айналды. Ю.И. Ермохин жэне бас;алар-дыц деректерi бойынша биосферага со-ныц iшiнде топыра;;а химиялы; эсер ету жаhанды; сипат;а ие болды [15]. Топыра;тыц техникалы; ластануыныц негiзгi кездерi енеркэсiптiк кэсшорын-дар болып табылады. ОцтYстiк Каза;станда iрi кэсiпорындар Тараз, Шымкент, Текелi жэне Талдыкррган ;алаларыныц мацында шогырланган жэне осы мацдарда биогеожYЙесi компоненттерiне нормадан тыс зиянды
заттардын жинакталуынан eзiндiк бiр геохимиялык провинциялар тYзiлген. Осы аймактардагы топырак пен eсiмдiк жамылгысынын негiзгi басым ластау-шылары коргасын, мырыш, кадмий, фтор, сондай-ак уытты туздармен топырактардын ластануы болып табылады [16]. Жана Тараз фосфор зауыты непзп ластаушы коспалардан (кYкiрт диоксидi, азот диоксид^ кeмiр-тегi оксид^ баска, фосфорлы ангидрид (жылына 1,84 мын тонна) жэне фосфин (жылына 0,17 мын тонна) сиякты ерек-ше заттарды атмосферага шыгарады. Зауыттын стационарлык кeздерiнен атмосферага барлыгы 16,1 мын т/жыл зиянды заттар келiп тYседi. "Химпром" ЖОЖ каланын ауа бассейнш жылына 1,02 жэне 0,02 мын тонна ^лемшде фосфор ангидридiмен жэне фосфинмен ластайды. Суперфосфат зауыты аммофос, Yшкальций фосфаты, кYкiрт кыш-кылын eндiруге мамандандырылган.
Жамбыл облысынын барлык суармалы алкаптарынын топырагы химиялык элементтермен ластанган. Негiзгi, жалпы ластагыштар - фтор, бор, коргасын; жерплжт - стронций, молибден, кадмий, марганец жэне мыс. Бул элементтердщ эркайсысы реактивтШк-пен, геохимиялык белсендШкпен, топырактын ластану курылымына эсер ететш iшкi жэне кeпжылдык бeлiм-дердеп динамикамен сипатталады. Фтордын кауiптiлiгi осы токсикантпен топырактын ластануы байкалатын жер-лерде айкын байкалады. Ауыл шаруа-шылыгы eнiмдерiнiн кадмиймен, кор-
гасынмен жэне т. б. ластануынын ык-тимал мYмкiндiгi байкалады. Казгидро-меттщ мэлiметтерi бойынша желдiн багытына байланысты Тараз каласы-нын атмосферасы ^ирт диоксидiмен ластанады. ^аланын ауа бассейнш лас-танудын негiзгi кeздерi фосфор eнер-кэсiбi кэсiпорындары - "Химпром" ЖПО жана фосфор зауыты жэне суперфосфат зауыты болып табылады [17].
Тараз каласынын манында кура-мында фосфогипс бар YИiндiлер орна-ласкан. Фосфогипстiн ластаушы заттардын кeзi ретiнде эрекет ету кабiлетi Yйшдiлердщ физикалык су жэне жел эрозиясында, су агындарымен химиялык шаймалауда жэне ауыспалы тоты-гу-тотыксыздану жагдайында кeрiнедi.
I т фосфогипс Yшiн топыракка eсiмдiк-тер Yшiн кол жетiмдi тYPДе енетiн ластаушы заттардын жылжымалы тYр-лерiнiн мeлшерi: 700 г стронций, 110 г темiр, 55 г иттрий, 30 г церий, 12 г хром,
II г титан, 5 г мырыш, 4 г мыс жэне коргасын, 3 г ванадий жэне кадмий, 2 г мышьяк пен никель, 1 г уран [18] . Мше, осы фосфогипс Yйiндiлерi де топырак-ты, eсiмдiктi жэне ауаны непзп ластаушы кeздерi болып табылады.
Топырак, щзба-шущырларыныц морофогенетикалык сипаттамасы. 1-казба-шункыр. БYлiнбеген аймактык сур топыракта казылып, сипатталды. 0сiмдiк жамылгысы 100%. бамджтер (астык дакылдастар, жусан, камыс жэне т.б.). Координаттары: 43 00' 16.04" 071' 25' 27.92". Тещз денгешнен биiктiгi 549 м.
0-7 см
7-16 см
16-31 см
Шымды, ^цпрт-сур, кур^ак, аздап тыгыздалган, жангакты-тушршжть унтакты-шацдак, кумбалшык, жэнджтердщ дернэсыдер^ жауын курттары кездеседi, HCl тамызганда кeпiршидi, келесi кабатка eтуi айкын. Ашык;-сур, бiр жерi ылгалды, бiр жерi кур^ак, кесектьжангакты-унтакты, кумбалшык, тамырлар мен карбонаттар Hen, жауын куртынын копролиттерi мен жауын курттары кездеседь HCl тамызганда кeniршидi, келесi кабатка eтуi жайласуы бойынша айкын.
Ашык-сур коныркай ренкт^ ылгалды, кей жерлерi тыгыз, кей жерлерi аздап тыгыздалган, берiк емес-кесектьшавдак, кумбалшык, ак унтак тYрiнде карбонатар, камыстын iрi жэне усак тамырлары, жартылай шiрiген eсiмдiк калдыктары, бунакденелыердщ iндерi кездеседi, HCl тамызганда кeniршидi, келесi кабатка eтуi тыгыздыгы мен жайласуы бойынша айкын.
31-79 см
79-107 см
107-120 см
Сур-;уба ;оцыр;ай рецкт^ жацга;ты-унта;ты-шацда;, аздап тыгыздалган, ;умбалшы;, тыгыз, ;амыстыц тамырлары, еймджтердщ уса; тамырлары кездеседi, уса; кеуект^ НС1 тамызганда кепiршйдi, келей ;абат;а етуi тYсi мен жаиласуы боиынша аи;ын.
Коцыр;ай рецкп ;уба тYстi, ылгалды, аздап тыгыздалган, жацга;ты-унта;ты ;урылымды, ;умбалшы;, уса; кеуект^ жартылай ыдыраган тамыр ;алды;тары кездеседi, НС1 тамызганда кепiршйдi, келей ;абат;а етуi жаиласуы боиынша аи;ын.
Ашы;-;уба тYстi, ылгалды, тыгыз, жацга;ты-унта;ты, ;умбалшы;, еймджтщ уса; тамырлары, карбонатты тецбыдер кездеседi, НС1 тамызганда ;атты кепiршйдi.
Сурет 2 - 1 - ;азба- Сурет 3 - бамдж
шуц;ыр жамылгысы
Зерттеу нысанынъщ топырацта-рыньщ физикалыц, физикалыц-химия-лыц, химиялыц цасиеттерi. 1,5 г/см3 жэне одан жогары келемдж масса еам-дiктерге ;олайсыз жагдайлар жасалган топыра;тыц шамадан тыс тыгыздыгын керсетедi. Топыра;тыц тыгыздыгы ылгалдыц сщуше, топыра;тагы газ
Кесте 1 - Топыра; тыгыздыгын багалау
алмасуга, еамджтердщ тамыр жYЙесi-нiц дамуына, микробиологиялы; YPДiс-тердiц ;ар;ындылыгына ;атты эсер етед^ Кептеген мэдени есiмдiктер Yшiн егiстiк ;абаттыц оцтайлы тыгыздыгы 1,0-1,2 г/см3 ;урайды. Егiстiк ;аба-тыныц тыгыздыгын багалау 1-кестеде келтiрiлген.
Тыгызды;, г/см3 Багалау Тыгызды;, г/см3 Багалау
<1,0 Топыра; ;опсытылган немесе органикалы; заттарга бай 1,3-1,4 Епстж ;атты тыгыздалган
1,0-1,1 Жаца жыртылган топыра; 1,4-1,6 Жыртылатын ;абаттыц астын-дары ;абаттар Yшiн тэн шама-лар (;ара топыра;тардан бас;а)
1-;азба-шуц;ырдыц жогаргы ;а-батыныц ец аз келемдж массасы - 1,1% ;урайды, ейткенi ;азба-шуц;ыр бYлiн-беген айма;ты; сур топыра;та ;азы-
лып, сипатталды. Жогаргы ;абаты жа;-сы шымдалган, бул тамыр массасына байланысты топыра;;а аз келемдi масса бередi (сурет 4).
Сурет 4 - Булшбеген аймак;тык; сур топыра;тын келемдж массасы, г/м3
Топыра;тын гранулометриялы; ;урамы топыра; тYзiлуiне жэне топы-ра;тын ауылшаруашылы; ендiрiстiк ;асиеттерше Yлкен эсер етед^ Заттар-дын цозгалу, тYрлену жэне жина;талу Yрдiстерi; топыра;тын кеуектiлiгi, ылгал сыйымдылыгы, су еткiзгiштiгi, су сыйымдылыгы, ;урылымы, ауа жэне жылу жагдайы сия;ты физикалы;, физика-механикалы; жэне су ;асиет-терi соган байланысты. Топыра;тар мен тау жыныстарын гранулометриялы;
курамы бойынша жiктеудiн негiзi физикалы; кум мен физикалы; бал-шы;тын ;атынасы болып табылады [3]. Алынган мэлiметтер фосфогипс Yйiндi-сiнiн айналасынан алынган топыра;-тардын женiл ;умбалшы;ты ;умайтты екенiн керсеттi. Ал бYлiнбеген айма;-ты; сур топыра;тардын грануломет-риялы; ;урамы бойынша женiл жэне ауыр ;умбалшы;ты болып келетiнiн керсетедi (кесте 2).
Кесте 2 - Топыра;тын гранулометриялы; ;урамы
№ Те-рен- см А.С.Н. % Н2О Абсолютт1 ;урга; топырацтагы фракция мелшер1, %
Фракциялар мелшерь мм
К м Шан Ылай Физикалы ; балшы; < 0,01
1,0 -0,25 0,250,05 0,050,01 0,010,005 0,0050,001 <0,001
1 ^кте 1,84 33,354 33,354 17,930 12,225 4,890 3,260 20,375
2-HYкте 1,90 35,025 35,025 12,232 15,902 8,970 5,301 30,173
3-нYкте 1,64 38,125 38,125 14,640 19,113 5,693 4,880 29,687
4-HYкте 1,92 34,421 34,421 15,905 14,274 4,078 3,263 21,615
5-нYкте 1,92 38,581 38,581 16,313 11,827 7,341 5,710 24,878
1 - ;азба шун-;ыр 0-7 1,66 2,095 71,060 18,711 2,847 2,034 3,254 1,66
7-16 1,54 9,791 47,959 30,469 6,500 2,844 2,438 1,54
16-31 1,28 5,166 51,074 32,415 0,405 9,724 1,216 1,28
31-79 0,98 5,211 53,989 33,125 2,828 3,232 1,616 0,98
79-107 1,54 2,255 38,838 22,750 27,219 4,063 4,875 1,54
107120 0,82 9,619 43,194 19,359 6,856 18,955 2,017 0,82
Зерттеу нысаныныц топырацта-рыньщ агрохимиялыц цасиеттерi. 0ам-дж жамылгысы топыра;та кемiртегiнiн жиналуынын непзп кезi болып табыла-тын, топыра;;а тYсетiн органикалы; ;алды;тардын мелшерi мен ;урамын аны;тайтын манызды факторлардын бiрi болып табылады. 0сiмдiктердiн жер
Yстiндегi жэне тамыр ;алды;тары гумустын тYзiлу кезi болып табылады жэне олардын топыра;тагы мелшерi онын потенциалды ;унарлылыгынын керсеткiштерiнiн бiрi бола алады [19]. Тамыр массасы кемiртеriнщ топыра;та жиналуында шешушi рел ат;арады [20]. Топыра;тын органикалы; заттары
топыра; кунарлылыгынын, мацызды керсетк^ болып табылады.
Зерттеу нэтижесiнде алынган ана-литикалы; мэлiметтер фосфогипс уИш-дiсiнiн аиналасынан алынган топыра;-тардагы гумус мелшерi 1,2-4,8% аралы-гында екенiн керсеттi. Ал бYлiнбеген аимакты; сур топыра;тардын жогаргы кабаттарында карашiрiк мелшерi 2,84,7% аралыгында екенш керсетедi. Топыра;тын жогаргы кабаттарында ;а-рашiрiк мелшерiнiн жогарылауы олар-
дагы есiмдiк тамырларынын негiзгi массасынын шогырлануына жэне орга-никалы; заттардын минералдану ;ар-кындылыгынын темендеуiне баила-нысты. Топыра; классификациясы боиынша зерттелетiн аума;тын топы-ра;тары карашiрiк мелшерi боиынша орташа карашiрiктi топ;а жат;ызы-лады. Топыра; кескiнiнiн теменгi ;абат-тарына ;араи карашiрiк мелшерi темен-деИдi (кесте 3, 4).
№ разреза Кара- шiрiк, % СО2, % Азот Фосфор Калии
жал-пы, % жылжыма-лы, мг/кг жал-пы, % жылжыма-лы, мг/кг жал-пы, % жылжы-малы, мг/кг
1* 3,6 6,9 0,15 176,4 0,44 540 2,06 370
2* 4,8 6,8 0,20 168,0 0,6 570 2,13 450
3* 3,1 6,3 0,22 299,6 0,88 420 1,94 520
4* 3,2 6,3 0,12 159,6 0,64 330 1,81 490
5* 1,2 7,7 0,15 42,0 1,5 420 2,31 240
1-казба-шункыр, бYлiнбеген аима;ты; топыра;
0-7 4,7 8,5 0,32 92,4 0,2 34 3,02 870
7-16 2,8 8,3 0,18 75,6 0,18 18 2,97 1460
16-31 1, 7 8,5 0,17 28,0 0,18 10 3,08 1760
31-79 0,8 8,6 0,11 28,0 0,14 4 2,92 670
79-107 0,6 8,5 0,10 91,0 0,12 2 2,76 590
107-120 0,5 9,0 0,10 61,1 0,10 2 2,92 430
Ескерту*: топырац Yлгiсi алынган *1,2,3,4,5 нуктелер
Кесте 4 - Топыра;тын элеуеттi ;унарлылыгын карашiрiк ;урамы мен есiмдiктерге Kолжетiмдi фосфор, калии жэне азот непзшде багалау
Мелшер денгеш Жылжымалы фосфор Р2О5, млн-1* Алмаспалы калии К2О, млн-1* Нитратты азот N - N03, млн-1** АммониИлi азот N-NHз+, N ^Щ, млн-1** Гумус мелшерi (С орг*1,724), % топыра; массасынан***
бте жогары 250 астам 250-ден астам - - 10-нан астам
Жогары 250-150 250-170 20-дан астам 40-тан астам 6-10
Жогарылау 150-100 170-120 - - -
Орташа 100-50 120-80 15-20 20-40 4-6
Темен 50-25 80-40 10-15 10-20 2-4
бте темен 25-тен аз 7-ден аз 10-нан аз 10-нан аз 2-ден аз
Ескерту: * - Г. В. Мотузова жэне О. С. Безуглова [21] ** - Г. П. Гамзиков бойынша [22] *** -Д. С. Орлов, Л. А. Гришина жэне бойынша [23].
Кесте 3 - Зерттелетiн нысаннын топырагыньщ ;урамындагы карашiрiктiн, СО2, рН, Kоректiк заттардын мелшерi
Топыра;тагы ауа мелшерi жэне онын ;урамы онын ауа сыйымдылыгы мен ауа етгазпшттне, сонымен ;атар кеуектiлiгi мен ылгалдылыгына бай-ланысты, ейткенi топыра; ауасы су жо; барлы; кеуектердi алып жатады. Топыра; ауасынын манызды ;урамдас белiгi кемiркышкыл газы болып табы-лады, ол негiзiнен биологиялы; YPДiс-тердiн эсерiнен топыра;та кездесед^
Зерттеу нэтйжесiнде алынган ана-литикалы; мэлiметтер топыра;тагы СО2 мелшерiнiн 6,3-9,0% аралыгында екенiн керсетедi (кесте 3). Зерттеу нысанынын топыра;тары карбонатты сур топыра;тар. Fалымдардын тюрш-ше, СО2-НШ, белгiлi бiр мeлшерi топырак; ертндыершщ булануы кезiнде жэне ;ыш;ылдардын топыра; карбонатта-рына эсер етуi кезшде, сондай-а; органикалы; заттардын химиялы; тотыгуы кезiнде бикарбонаттардын карбонаттарга айналуынан туындауы мYмкiн. Онын топыра;тагы кеп мелшерi (>3%) ту;ымга керi эсер етш, есiмдiктiн дамуын тежейдi [24].
Азот табигаттагы ен кеп таралган элементтердщ бiрi, дегенмен еамдж-терде азот жш жетiспейдi, ейткенi есiмдiктер азот ;осылыстарынын белгiлi бiр тYрлерiн гана сiнiре алады (негiзiнен аммоний жэне нитрат тYрлерi) [25]. Сонымен ;атар, азот а;уыздардын, ДНК-нын жэне кептеген емiрлiк манызды органикалы; заттардын белт бола отырып, есiмдiктiн манызды элемент болып табылады. Егер азот жеткпесе, хлорофйллдiн бузылуына байланысты фотосинтез Yрдiсi бузылады, ал есiмдiк белiктерi кеуiп, елiп ;алуы мYмкiн, сонды;тан да;ылдарды есiру кезiнде азотпен ;амтамасыз ету манызды мэселелердiн бiрi болып табылады. Осыган байланысты еамджтерге колжетiмдi азотты багалау Yшiн топыра;тагы аммоний жэне нитрат азотынын ;урамын аны;-таймыз (онай колжетiмдi формалары -гйдролйзденетiн азот).
Фосфор еамджтер Yшiн де манызды жэне кептеген органикалы; ;осы-лыстардын белт болып табылады. Сонымен ;атар, ол жасушалардын энергия алмасуына ;атысады. Бiрак фосфордын жылжымалы тYрлерi кептеген топыра;тарда тапшы [26], бул жасушалы; зат алмасуды ба;ылайтын ферменттер мен РНК, белоктар синтезше жэне жасушанын белiнуiне ;атысатын заттардын белсендШгшщ темендеуiне экеледi. Тйiсiнше, фосфордын жеткпеушШпмен есiмдiктердiн есуi баяулайды, бул, эрине, ешмге эсер етпеуi мYмкiн емес [27]. Сонды;тан топыра;тагы фосфордын ;озгалмалы формаларынын ;урамын аны;тау ете манызды.
Калий - еамдж коректенуiнiн манызды элемент^ ол жасуша цитоплазмасынын белт болып табылады, онын касйеттерiн айтарлы;-тай аны;тайды, сонды;тан жасушадагы барлы; дерлiк процестерге эсер етедi. Калий суды ащру мен тасымалдауга, устьицалардын ашылуына жэне жабыл-уына ;атысады. Сондай-а; калий ашыгуы кезiнде митохондриялар мен хлоропласттардын ;урылымы бузылады, бул ез кезегшде фотосинтезге жэне тыныс алуга эсер етедi [28]. Сонды;тан топыра;тагы калий мелшерiнiн жетю-лiктi болуы есiмдiктердiн темен жэне жогары температурага тезiмдiлiгiн, есiмдiктердiн ауруларга тезiмдiлiгiн арттырады, сонымен ;атар еамджтщ жетiлу уа;ытын ;ыс;артады [29]. 0ам-дiктер Yшiн калййдiн жылжымалы тYрлерi гана бар, сонды;тан бiз оларды аны;таймыз.
Алынган мэлiметтер бойынша фосфогипс Yйiндiсiнiн айналасынан алынган топыра; Yлгiлерiнде азоттын жылжымалы формалары 42,0299,6 мг/кг, фосфор 420-540 мг/кг, калий 240-520 мг/кг, ал бYлiнбеген ай-ма;ты; сур топырагында азоттын жылжымалы формалары 61,1-92,4 мг/кг, фосфор 2-34 мг/кг, калий 430-
1760 мг/кг курайды. Колданыстагы гра-дациялар бойынша азоттыц, фосфор-дыц жэне калййдiц жылжымалы тур-лерiмен зерттелген топырактар жогары дэрежеде камтамасыз етiлген топка жаткызуга болады (кесте 3, 4).
Топырактыц анДру кешенi эрка-шан катиондармен каныккан, бiрак олардын курамы мен мeлшерi эртYрлi топырактарда бiрдей емес. Топырактын сiнiру кешенiнiн жэне жалпы топырактын ен манызды сйпаттамасы -катйон алмасу кабiлетi (сiнiру кабыет^ (ЕКО) болып табылады. Фосфор зауытынын Yйiндiсiнiн манынан алынган топырактарда Ca мeлшерi 10,9 - 17,3 мг-экв аралыгында екенiн кeрсетедi, ягнй 76,5-78,40%. Магнйй
Зерттеу нысанынъщ топырацта-рындагы техногендщ элементтердщ мвлшерi. Ауыр металдар - антропо-гендiк эсердiн нэтйжесшде топыракта жйнакталган ете улы заттар. Коршаган ортаны коргау саласындагы зерттеу-лерде топырактагы ауыр металдардын мелшерш талдауга кеп кeнiл бeлiнедi, ейткеш топырактагы ауыр металдар мeлшерi олардын бйологйялык кYЙiне, атап айтканда мйкробйотанын жумыс iстеуiне жэне eзара эрекеттесуше эсер етедi. Топырак-eсiмдiк жYЙесiнде, соган сэйкес аумактын eсiмдiк жамылгы-
эркашан Са2+-мен бiрге жYредi. Эдеттегi Ca:Mg катынасы=5:1. Мундай мeлшерде Mg2+ эсерi Са2+ эсерiне уксас. Магнйй мeлшерi 2,48-ден 7,47 мг/экв дейiн ауыткйды, ягнй 17,9-35,4%-га дейiн ауыткйды. БYлiнбеген аймактык топыракта Ca мeлшерi 0,04 - 1,63 мг/экв ара-лыгында екенiн кeрсетедi, ягнй 0,2910,6%. Магнйй мeлшерi 0,39-ден 1,53 мг-экв дешн ауыткйды (кесте 5). Абсорбцйялык кешеннiн кальцйймен каныгуы eсiмдiктердi топырактын ко-лайлы, бейтарапка жакын реакцйя-сымен камтамасыз етедi, онын сiнiру кешенiн бузылудан коргайды, топырактын агрегацйялануына жэне ондагы карашiрiктiн бекiнуiне ыкпал етедi.
сынын жай-^ш, жалпы экологйялык жагдай, онын шшде халыктын денсау-лыгы [30-34]. Республйканын топырак тYзушi жыныстарында жалпы мырыш-тын мeлшерi келесiдей бeлiнедi: делювйалды сары-коныр карбонатты жэне карбонатты емес жещл жэне ауыр кумбалшыктарда жалпы мырыштын мeлшерi 50,0-ден 121,0-ге дешн болады. Лесс тэрiздi кумбалшыктарда мырыш мeлшерi 40,0-ден 101,0 мг/кг-га дешн жетедi [35].
Зерттелетiн нысаннын топырак-тарында ауыр металдардын жалпы
Кесте 5 - Пщршген негiздердiн мeлшерi
Топырак Yлгiсi алынган жер Сщрыген непздер, мг-экв топырактыц 100 г
натрйй калйй кальцйй магнйй жйнагы
1* 0,32 0,06 17,3 5,0 22,7
2* 0,32 0,04 13,4 7,4 21,2
3* 0,30 0,10 12,4 3,5 16,3
4* 0,32 0,07 14,9 5,9 21,2
5* 0,32 0,20 10,9 2,5 13,9
1-к;азба-шуцк;ыр, бYлiнбеген аймактык топырак
0-7 11,88 3,71 0,04 1,4 17,0
7-16 11,63 4,46 0,58 1,5 18,2
16-31 9,41 6,19 0,16 1,5 17,3
31-79 4,95 7,92 1,63 0,9 15,4
79-107 5,45 9,16 1,55 0,8 16,9
107-120 0,74 5,45 0,10 0,4 6, 7
жэне жылжымалы турлершщ мeлшерi туралы аналитикалыц мэлiметтер руц-сат етыген концентрацияларда екенiн кeрсеттi. Фосфогипс мацынан алынган топырацтарда мырыш, мыс жэне кад-миИдiц жалпы формаларыныц кеИбiр шамалы улгаюын топырацтYзушi жыныстармен тYсiндiруге болады. БYлiнбеген аИмацтыц топырацтарда
ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы формаларыныц мeлшерi руц-сат етыген концентрацияда (кесте 6).
Табиги, антропогендiк ландшаф-тардыц ажыратылмас белт жэне биогеохимиялыц зат аиналымыныц мацызды буыны eсiмдiктер болып табылады.
Кесте 6 - Зерттелетш нысанныц топырацтарындагы ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы тYрлерiнiц мeлшерi, мг/кг
РЬ 7п Си Cd
Алын- жал- жылжы- жал- жылжы- жал- жылжы- жал- жылжы-
ган пы малы пы малы пы малы пы малы
жерi ШРК ШРК ШРК ШРК ШРК ШРК ШРК ШРК
30 6 100 23 55 3 5 2
1* 9,60 1,70 105,20 9,50 27,60 1,10 2,00 0,90
2* 10,00 1,60 118,00 8,30 31,60 0,90 2,40 0,70
3* 7,20 1,10 75,20 5,60 22,00 1,00 2,80 0,70
4* 6,80 1,20 164,80 6,10 21,60 0,90 2,40 0,60
5* 5,60 1,30 69,20 2,30 25,60 1,40 2,80 0,90
1-цазба-шуццыр, бYлiнбеген аймацтыц сур топырац
0-7 5,60 0,40 64,8 4,40 5,60 0,40 7,60 1,20
7-16 6,40 0,40 67,6 3,80 6,40 0,40 6,00 1,10
16-31 5,60 0,30 60 1,90 5,60 0,30 8,00 1,00
31-79 4,80 0,50 55,6 2,40 4,80 0,50 6,00 1,60
79107 4,40 1,30 324 2,30 4,40 1,30 7,20 1,00
107120 6,80 0,90 52,8 9,70 6,80 0,90 8,40 2,20
Fылыми эдебиеттерге талдау жасаудыц кeрсетуi боиынша eсiмдiктiц химиялыц цурамы жеткiлiктi тYPДе зерттелген. бамдж барлыц белгiлi химиялыц элементтердщ бэрiн кeп немесе аз мeлшерде сiцiре алатын цабiлетi аныцталган. КеИбiр авторлар олардыц бэрi eсiмдiктiц ^ршыж Yрдiстерiне цатысады деп санаиды [36]. Басцалары eсiмдiктiц цалыпты тiршiлiк эрекет Yшiн цызметi ауыстыруга болмаитын белгШ бiр элементтер тобы гана цажет деп кeрсетедi [37]. Оларга : С, H, O, P, ^ K, Ca, Mg, Fe, Mn, Cu, 2п, МО, В, Si, Со, кеИбiр басца элементтер,
соныц iшiнде ауыр металдар - микро, макроэлементтер жатады [38]. 0ам-дiктiц топырацтагы ауыр металдардыц тeменгi концентрациясына цараганда жогаргы концентрациясына тeзiмдiрек болатыны аныцталды, алаида ауыр металдардыц белгШ бiр шамага деИiн артуы eсiмдiк жагдаИына керi эсер етед^ себебi ауыр металдар химиялыц элементтердщ шшде уытты болып табылады [39]. Ауыр металдардыц артыц мeлшерiнiц eсiмдiкке эсерi тже-леИ де жанама да болуы мYмкiн. Жана-ма эсерi ауыр металдардыц топырац-тыц цурамы мен цасиеттерiне жэне
онын кунарлылыгына жагымсыз эсер етумен бай;алады [40]. Топыра;тагы ауыр металдардын эр тYрлi топтары-нын ара катынасы, олардын уыттылы; денгешн аны;тайды. Ауыр металдардын тжелей эсер, олардын всiмдiкте тiкелей жйна;талуымен байланысты [41]. Ауыр металдардын вамджте жйна;талуын зерттеу всiмдiктiн взiнiн жагдайын багалау Yшiн де сонымен катар жалпы бйосфера Yшiн де зат айна-лым YPДiстерiн тYсiну Yшiн, сондай-а;
Cd жэне Zn сйя;ты ауыр металдардын эсерiне твзiмдi всiмдiктер арасында Amaranthus тукымдас вамдж-терi свзсiз кызыгушылы; тудырады. Бiр жагынан, амарант жогары внiмдi бйологйялы; белсендi заттар мен антйоксйданттарга бай тагамды; жэне жемшвптiк да;ылдар болса, екiншi жагынан ауыр металдармен ластанган ортаны фйторемедйацйялау Yшiн перс-пектйвалы всiмдiк ретiнде ;арасты-рылады. Зерттеу нэтйжесшщ кврсетуi бойынша фосфогйпс Yйшдiсшщ айнала-
техногенез YPДiстерiне экологйялы; монйторйнг бойынша гылымй жэне практйкалы; жумыстар Yшiн ен манызды [42].
бамдж всуiне карай элементтер, олардын мYшелерi бойынша таралады. Бул жагдайда мыс пен мырыш Yшiн олардын мвлшерi бойынша мынадай зандылы; бай;алады: тамыр > дэн > сабан. Крргасын, кадмйй, стронцйй Yшiн ол мынадай болады: тамыр > сабан > дэн [43].
сынан алынган амарант вамджтершщ жапырагында цоргасыннын шектеулi ру;сат етiлген концентрацйясынан 4 есе, тамырында 10,4 есе асып тYсуi бай;алады. Амаранттын жапырагында кадмййдiн шектеулi ру;сат етiлген концентрацйясынан 0,2 есе, тамырында 1,6 есе артуы бай;алады.
Fалымдардын зерттеуiнше Yлкен шонайнанын тамырларынын курамын-да ауыр металдардын мвлшерi дэрглж всiмдiк шйкiзатынын сапасын багалау Yшiн белгiленген норматйвтерден
Кесте 7 - бамджтердеп ауыр металдардын жалпы тYрлерiнiн мвлшерi
6сiмдiк бвлiгi Жалпы формасы, %
Zn ШРК 150 Cu ШРК 15 Cd ШРК 0,5 Pb ШРК 0,5
Келтебас (Болотнйца болотная) -Eleocharis palustris (L)R 40,00 5,00 0,20 0,60
Шектеулi жол берыген концентрацйядан асуы - - - 1,2
Амарант - Amaranthus retroflexus, жапырагы 30,20 4,40 0,80 2,00
Шектеулi жол берыген концентрацйядан асуы 0,2 4
Амарант, тамыры 11,80 4,20 0,80 5,20
Шектеулi жол берiлген концентрацйядан асуы 1,6 10,4
Yлкен шоцайна - Arctium lappa жапырагы 16,00 3,20 1,80 2,80
Шектеулi жол берыген концентрацйядан асуы 3,6 5,6
Yлкен шоцайна - Arctium lappa, тамыры 29,00 1,80 1,60 2,60
Шектеулi жол берiлген концентрацйядан асуы 3,2 5,2
аспаИды. Крргасын, сынап, кадмиИ жэне мышьяк шиюзаттыц жалпы минералды кешенiнiц 0,001% цураИды. АлаИда, Yлкен шоцаИнаныц ферменттж жYИе-лердiц белсендi орталыцтарына (мыс жэне мырыш) кiретiн кеИбiр ауыр металдарды селективтi тYPде шогыр-ландыруга цабiлеттi [43]. Yлкен шоцаИнаныц тамырында цоргасынныц мeл-шерi 5,2 есе, жапырацтарында 5,6 есе шектеулi руцсат етiлген концентрация-сынан асуы баИцалады. Ал кадмиИдiц мeлшерi жапырагында 3,6 есе, тамырында 3,2 есеге шектеулi руцсат етiлген концентрациясынан асып кетуi ^ркел-дi (кесте 7). Зерттеу жумыстары эрi цараИ жалгасуда.
КОРЫТЫНДЫ
Зерттеу барысында топырац жамылгысыныц жалпы топырац-эко-логиялыц бYлiнулерi ягни антропоген-дж, деградация жэне эрозия YPДiстерi аныцталды.
Тараз цаласыныц мацында орна-ласцан фосфор зауыттарыныц шыгары-лымдары цала ауасын, топырац жэне eсiмдiк жамылгысын ластап, адам денсаулыгына керi эсерш тигiзуде. Тараз цаласы мацындагы фосфогипс YИiндiлерiне техникалыц жэне биоло-гиялыц рекультивация жумыстары жYргiзiлсе, цоршаган ортаныц eнеркэ-сiптiк шыгарындыларымен ластануы азаяр ед^ Зауыттардыц аИналасындагы аИмацтардыц ауа бассеИш- топырац-eсiмдiк жYИесi экологиялыц бацылау нысаны ретiнде жиi зерттелш, сарап-тама жасалып, экологиялыц цатац бацылаудан eтiп туруга тшс.
Алынган мэлiметтер зерттелетiн нысаныц топырагыныц грануломет-риялыц цурамы боИынша жещл жэне ауыр цумбалшыцты болып келетшш кeрсетедi. Карашiрiк мeлшерi топырац
классификациясы боИынша зерттелетiн аумацтыц топырацтары орташа цара-шiрiктi топца жатцызылады. Топырац кескшшщ тeменгi цабаттарына цараИ царашiрiк мeлшерi тeмендеИдi. Алын-ган мэлiметтер боИынша зерттелетiн нысанныц топырацтарын бар градация-лар боИынша азоттыц, фосфордыц жэне калиИдiц жылжымалы тYрлерiмен жогары дэрежеде цамтамасыз етiлген топца жатцызуга болады. Алынган деректер фосфор зауытыныц YИiндiсi-нiц мацынан алынган топырацтарда Са мeлшерi 10,9-17,3 мг/экв аралыгында екенiн кeрсетедi, ягни 76,5-78,40%. БYлiнбеген аИмацтыц топырацта Са мeлшерi тeмен. Зерттелетiн нысанныц топырацтарында ауыр металдардыц жалпы жэне жылжымалы тYрлерiнiц мeлшерi туралы аналитикалыц мэль меттер руцсат етыген концентрация-ларда екенiн ^рсет^. КеИбiр учаске-лердiц топырагында жалпы мырыш, мыс жэне кадмиИдщ кейбiр шамалы улгаюын топырацтYзушi жыныстармен тYсiндiруге болады.
Фосфогипс YИiндiсiнiц аИналасы-нан алынган амарант eсiмдiктерiнiц жапырагында цоргасынныц шектеулi руцсат етiлген концентрациясынан 4 есе, тамырында 10,4 есе асып тYсуi баИцалады. Амаранттыц жапырагында кадмиИдщ шектеулi руцсат етiлген концентрациясынан 0,2 есе, тамырында 1,6 есе артуы баИцалады. Yлкен шоцаИнаныц тамырында цоргасынныц мeл-шерi 5,2 есе, жапырацтарында 5,6 есе шектеулi руцсат етыген концентрациясынан асуы баИцалады. Ал кадмиИдщ мeлшерi жапырагында 3,6 есе, тамырында 3,2 есеге шектеулi руцсат етiлген концентрациясынан асып кетуi тiркелдi.
ПАЙДАЛАНЫЛЕАН ЭДЕБИЕТТЕР 1. [ЭлектронныИ ресурс]: Режим доступа: studwood.пet>1158786/ekologiya/ vvedeпie, свободныИ.
2. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе почва-растение. - Новосибирск: Наука, 1991. - 151 с.
3. [Электронныи ресурс]: Режим доступа: stud.kz, свободныи.
4. Толемисова А.М., Балмахаева Р.М., Жетибаев С.Д., Капасакалис В.А., Актанова М.А., Абиров А. Динамика показателеи окружающеи среды и физического развития детеи в условиях фосфорнои биогеохимическои провинции на юге Казахстана// Вестник КазНМУ - №5(2) - 2013. -C. 62-63.
5. Минеев, В.Г. Проблема тяжелых металлов в современном земледелии/ Тяжелые металлы и радионуклиды в агроэкосистемах. - М., 1994. - C.5-11.
6. Курочкина Г.Н., Пинскии Д.Л.Влияние катионов свинца на структурно-сорбционные своиства серои леснои почвы// Агрохимия. -2004. - № 3. - С. 55-62.
7. Добровольскии Г.В. Почвенно-географическое раионирование как одно из важных направлении географии почв// Почвоведение. - 1985. - № 11. - С. 14-21.
8. Елпатьевскии П.В. Эколого-геохимические принципы установления ПДК тяжелых металлов в почве// Химия в сельском хозяистве. - 1982. - № 3. - С. 10-11
9. Махонько Э. П., Малахов С. П.Тяжелые металлы в окружающеи среде. - М.: МГУ 1980. - С. 3-12.
10. Зырин Н.Г., Каплунова Е.В., Сердюкова А.В. Нормирование содержания тяжелых металлов в системе почва-растение// Химия в сельском хозяистве.
- 1985. - № 6. - С. 45-487.
11. Любимова И.Н., Борисочкина Т.И. Влияние потенциально-опасных химических элементов, содержащихся в фосфогипсе, на окружающую среду - М.: Почв. ин-т им. В.В. Докучаева РАСХН. - 2007. - 46 с.
12. Глазовская М.А. Методологические основы оценки- эколого-геохимичес-кои устоичивости почв к техногенным воздеиствиям. -М.: Изд-во МГУ, 1997.- 102 с.
13. Мамаева Е.Т. Изменение городских почв под влиянием промышленных загрязнении// Охрана природы на Урале. - Свердловск. 1964. -Вып. IV. - С. 40-48.
14. Криволуцкии Д.А. Влияние промышленных предпреятии на окружающую среду.- М.:Наука, 1987.- 226 с.
15. Ермохин Ю.И., Гужулев Э.П., Сницарь А.Е. Познаи свои дом и помоги природе и себе.- Омск: Омскии дом печати, 1998,- 264 с№
16. Савинков А.Ф., Жданов В.П., Коваленко Е.М., Ценер Г.Г. Влияние промышленных объектов на загрязнение почв и растении тяжелыми металлами на юге Казахстана// Доклады научнои конференции: Актуальные проблемы вирусологии- Гвардеискии, 1994. - С. 152-153.
17. [Электронныи ресурс]: Режим доступа: https://www.bibliofond.ru/ view.aspx?id=37034, свободныи.
18. Perez-Lopez R., Alvarez-Valero A.M., Nieto J.M.// Journal of Hazardous Materials. - 2007. - № 148. - С. 745-750.
19. [Электронныи ресурс]: Режим доступа: en.ppt-online.org., свободныи.
20. Титлянова А.А., Тихомирова Н.А., Шатохина Н.Г. Продукционныи процесс в агроценозах. - Новосибирск: Наука. 1985. - 185 с.
21. Мотузова Г.В., Безуглова О.С. Экологическии мониторинг почв// М.: Академическии Проект; Гаудеамус, 2007. - 237 с.
22. Гамзиков Г.П. Азот в земледелии Западнои Сибири. - Москва: Наука, 1981.
- 265 с.
23. Орлов Д.С., Гришина Л.А. Практикум по химии гумуса. Учеб. пособие. - М.: Изд-во Моск. ун-та, 1981. - 272 с.
24. Ефремов Т. П. Почвоведение с основами растениеводства. Учреждение образования "Гродненскии государственныи университет имени Янки Купалы".
- Гродно : ГрГУ, 2006. - 249 с.
25. Ковда В.А., Розанов Б.Г. Почвоведение. Часть 1. Почва и почвообразование.
- М.: Высшая школа, 1988. - 400 с.
26. Мотузова Г.В., Карпова Е.А., Химическое загрязнение биосферы и его экологические последствия. М: МГУ, 2013, - 304 с.
27. Полевои В.В. Физиология растении. М: Высшая школа, 1989. - 464 с.
28. Лебедев С.И. Физиология растении. - М.: Агропромиздат, 1988.- 543 с.
29. Соколова Т.А. Калииное состояние почв, методы его оценки и пути оптимизации. М: МГУ. 1987. - 47 с.
30. Чертко Н.К. Геохимическая экология: учеб. пособие. - Минск: БГУ, 2002. - 79 с.
31. Ильин В.Б. К вопросу о разработке предельно допустимых концентрации тяжелых металлов в почвах// Агрохимия. 1985. № 10. - С. 94-101.
32. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в почвах Западнои Сибири// Почвоведение. 1987. № 11 -. - С. 87-94.
33. Экологическая химия, пер. с нем. / Под ред. Ф. Корте - М.: Мир, 1997. - 396 с.
34. Экологическое образование. Научно-методическии журнал. - Москва.
- №4. - 2001. - С. 31-42.
35. Сысо А.И. Закономерности распределения химических элементов в почвообразующих породах и почвах Западнои Сибири: автореф. дис. на соиск. учен. степ. докт. биол. наук. Новосибирск, 2004. - 32 с.
36. Пеиве Я.В. Биохимия почв. -М., 1961.- 422 с; с. 246
37. Кабата-Пендиас, X. Пендиас. Микроэлементы в почвах и растениях. -М.: Мир, 1989. - С. 54-439. с.259
38. Bowen H.J. Trace elements in biochemistry. -New York: Academic Press. 1966.
- Р. 118-121.
39. Абуталыбов М.Т. Значение микроэлементов в растениеводстве. -Баку: Кн. Изд-во 1961. - 451 с.
40. Grill E. Schutz der Pflanzen vor Schwermetallen// Jahrb. Akad. Wiss. Cottingen Jahr. 1989.- Gettingen. 1999. -S. 21-24.
41. Растения в экстремальных условиях минерального питания / Под редак. М.Я. Школьника и Н.В. Алексеевои-Поповои. -Л.: Наука. 1983. - 321 с.
42. Израэль Ю.А. Экология и контроль состояния природнои среды и пути их решения. -Л.: Гидрометеоиздат, 1984. -560 с.
43. [Electronic resource]: Режим доступа: cyberleninka.kz., свободныи.
REFERENCES
1. [Electronic resource]: Rezhim dostupa: studwood.net"1158786/ekologiya/vvede -nie, svobodnyj.
2. Ilyin V.B. Heavy metals in the soil-plant system. Novosibirsk: Nauka, 1991. 151 p., p. 122
3. [Electronic resource]: Rezhim dostupa: stud.kz, svobodnyj.
4. Tolemisova A.M., Balmakhaeva R.M., Zhetibaev S.D., Kapasakalis V.A., Aktanova M.A., Abirov A. Dynamics of environmental indicators and physical development of children in the conditions of the phosphorus biogeochemical province in the south of Kazakhstan// Bulletin of KazNMU, №5(2) - 2013. - C. 62-63.
5. Mineev, V.G. The problem of heavy metals in modern agriculture/ Heavy metals and radionuclides in agroecosystems. - M., - 1994. - C. 5-11.
6. Kurochkina G.N., Pinsky D.L. The influence of lead cations on the structural and sorption properties of gray forest soil// Agrochemistry. -2004. - № 3. - P. 55-62.
7. Dobrovolsky G.V. Soil-geographical zoning as one of the important directions of soil geography// Soil science. - 1985. - № 11. - P.14-21.
8. Elpatyevsky P.V. Ecological and geochemical principles of establishing MPC of heavy metals in soil// Chemistry in agriculture. - 1982. - № 3. - P. 10-11.;
9. Makhonko E. P., Malakhov S. P.Heavy metals in the environment. - M.: Moscow State University. - 1980. - P. 3-12.
10. Zyrin N.G., Kaplunova E.V., Serdyukova A.V. Normalization of the content of heavy metals in the soil-plant system// Chemistry in agriculture. - 1985. - № 6. - P. 45-487.
11. Lyubimova I.N., Borisochkina T.I. The impact of potentially hazardous chemical elements contained in phosphogypsum on the environment. - M.: Soil. Institute named after V.V. Dokuchaev RAAS. - 2007. - 46 s.
12. Glazovskaya M.A. Methodological foundations of the assessment of the ecological and geochemical stability of soils to anthropogenic influences. -M.: Publishing House of Moscow State University, 1997. - 102 p.
13. Mamaeva E.T. Changes in urban soils under the influence of industrial pollution// Nature protection in the Urals. - Sverdlovsk. - 1964. -Issue IV. - P. 40-48.
14. Krivolutsky D.A. The impact of industrial enterprises on the environment. - M.:Nauka, 1
15. Ermokhin Yu.I., Guzhulev E.P., Snitsar A.E. Know your home and help nature and yourself.- Omsk: Omsk House of Printing, 1998,- 264 with no.
16. Savinkov A.F., Zhdanov V.P., Kovalenko E.M., Tsener G.G. Influence of industrial facilities on soil and plant pollution by heavy metals in the south of Kazakhstan // Reports of the scientific conference: Actual problems of virology - Gvardeysky, 1994. - pp. 152-153.
17. [Electronic resource]: Rezhim dostupa: https://www.bibliofond.ru/view.aspx? id=37034, svobodnyj.
18. Perez-Lopez R., Alvarez-Valero A.M., Nieto J.M.// Journal of Hazardous Materials. - 2007. - № 148. - P. 745-750.
19. [Electronic resource]: Rezhim dostupa: en.ppt-online.org, svobodnyj.
20. Titlyanova A.A., Tikhomirova N.A., Shatokhina N.G. The production process in agrocenoses. - Novosibirsk: Nauka. 1985. - 185 p.
21. Motuzova G.V., Bezuglova O.S. Environmental monitoring of soils // M.: Academic Project; Gaudeamus, 2007. - 237 p.
22. Gamzikov G.P. Nitrogen in agriculture of Western Siberia. - Moscow: Science, 1981. - 265 p.
23. Orlov D.S., Grishina L.A. Workshop on the chemistry of humus. Textbook allowance. - M.: Publishing house Moscow. University, 1981. - 272 p.
24. Efremov T. P. Soil science with the basics of crop production. Educational institution "Yanka Kupala Grodno State University". - Grodno: GrSU, 2006. - 249.
25. Kovda V.A., Rozanov B.G. Soil science. Part 1. Soil and soil formation. - M.: Higher School, 1988. - 400 p.
26. Motuzova G.V., Karpova E.A., Chemical pollution of the biosphere and its environmental consequences. M: MSU, 2013, - 304 p.
27.Polevoy V.V. Physiology of plants. M: Higher School, 1989. - 464 p.
28. Lebedev S.I. Plant physiology. - M.: Agropromizdat, 1988. - 543 p.
29. Sokolova T.A. Potassium status of soils, methods for its assessment and ways of
optimization. M: Moscow State University. 1987, - 47 p.
30. Chertko N.K. Geochemical ecology: textbook. allowance. - Minsk: BSU, 2002. - 79 p.
31. Ilyin V.B. On the issue of developing maximum permissible concentrations of heavy metals in soils// Agrochemistry. 1985. № 10. - Р. 94-101.
32. Ilyin V.B. Heavy metals in soils of Western Siberia// Soil Science. 1987. - № 11
- Р. 87-94.
33. Environmental chemistry, trans. with him. / Ed. F. Korte - M.: Mir, 1997. - 396 p.
34. Environmental education. Scientific and methodological journal. - Moscow.
- 2001. - № 4. - Р. 31-42.
35. Syso A.I. Patterns of distribution of chemical elements in parent rocks and soils of Western Siberia: abstract of thesis. dis. for the job application scientist step. doc. biol. Sciences - Novosibirsk, 2004. - 32 p.
36. Peive Y.V. Biochemistry of soils. -M., 1961. - 422 p.
37. Kabata-Pendias, X. Pendias. Microelements in soils and plants. -M.: Mir, 1989.
- P. 54-439.
38. Bowen H.J. Trace elements in biochemistry. -New York: Academic Press. 1966.
- Р. 118-121
39. Abutalibov M.T. The importance of microelements in crop production. -Baku: Book. Publishing house 1961. - 451 p.
40. Grill E. Schutz der Pflanzen vor Schwermetallen// Jahrb. Akad. Wiss. Cottingen Jahr. 1989.- Gettingen. 1999. - S. 21-24.
41. Plants under extreme conditions of mineral nutrition / Ed. M.Ya. Shkolnik and N.V. Alekseeva-Popova. -L.: Science. 1983. - 321 p.
42. Israel Y.A. Ecology and control of the state of the natural environment and ways to solve them. -L.: Gidrometeoizdat, 1984. - 560 p.
43. [Electronic resource]: Rezhim dostupa: cyberleninka.kz, svobodnyj.
РЕЗЮМЕ Н.Ю. Еркинбек1*, Ф.Е. Козыбаева2*
экологическое состояние почв под воздеИствием ВЫБРОСОВ
ПРЕДПРИЯТИИ КАЗФОСФАТ 1Казахский национальный педагогический университет имени Абая, 050010, Алматы, пр. Достык, 13, Казахстан, *e-mail: [email protected] 2Казахский научно-исследовательский институт почвоведения и агрохимии имени У.У. Успанова, 050060, Алматы, пр. аль-Фараби, 75 В, Казахстан, *e-mail: [email protected] В статье приведены сведения о влиянии выбросов фосфорных заводов на систему почва-растение. Выбросы фосфорных заводов Жамбылской области представляют экологическую угрозу для почв сельскохозяиственного назначения, предприятии и жителеи, расположенных вблизи них. Основои оценки геохимического строения является описание закономерностеи территориального расположения тяжелых металлов в почвах, определение особенностеи их миграции и накопления, изучение устоичивости ландшафтов к загрязнению. Аналитические данные о количестве общих и подвижных форм тяжелых металлов в почвах исследуемого объекта показали, что они находятся в допустимых концентрациях. Небольшое увеличение содержания цинка, меди и кадмия в почвах некоторых участков можно объяснить особенностью почвообразующим породам. В пробах растении амаранта зафиксировано превышение ПДК свинца в 10,4 раза, а также превышение ПДК кадмия в 3,2 и 3,6 раза в корнях и листьях лопуха обыкновенного.
Ключевые слова: фосфорньш завод, выбросы, почва, растительность, миграция, накопление, тяжелые металлы.
SUMMARY N.Y. Yerkinbek1*, F.E. Kozybaeva 2* ENVIRONMENTAL CONDITION OF SOILS UNDER THE INFLUENCE OF EMISSIONS FROM
KAZPHOSPHATE
1 Kazakh National Pedagogical University named after Abay, 050010, Almaty, Kazakhstan, 13 Dostyk Avenue, e-mail: [email protected] 2 Kazakh Research Institute of Soil Science and Agrochemistry named after U. U.
Uspanov, 75, al-Farabi Avenue, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]
The article provides information about the effect of phosphorus plant emissions on the soil -plant system. Emissions from phosphorus factories in Zhambyl region pose an environmental threat to the soils used for agricultural purposes, plants and residents located near them. The basis for evaluating the geochemical structure is to provide a description of the patterns of territorial and image location of heavy metals in soils, to determine the features of their migration and accumulation, and to study the stability of landscapes to pollution. About the amount of general and mobile types of heavy metals in the soils of the studied facility. Analytical data on the amount of general and mobile types of heavy metals in the soils of the studied facility showed that they were in acceptable concentrations. Some minor increases in total zinc, copper and cadmium in the soils of some sites can be explained by soil-forming rocks. In samples of amaranth plants, 10.4 times exceeding the limit permissible concentration of lead was recorded, as well as 3.2 and 3.6 times exceeding the limit permissible concentration of cadmium in the roots and leaves of large cypress.
Key words: phosphorus plant, emissions, soil, vegetation, migration, accumulation, heavy metals.
ABTOP^AP TyPAflbl MB^IMET
1. EpKiH6eK ¥^6ochh bIpbicbm6eKK;bi3bi - A6aH aTbmgafbi ^a3a; Y^TTbi; negarorHKa^biK; yHHBepcHTeTiHiH PhD goKTopaHTbi, e-mail: [email protected]
2. Ko3bi6aeBa Oapuga EceHK0^aH0BHa - Tonbipa; экo^oгнaсн 6e^iMiHiH ara FbMbiMH ;bi3MeTKepi, 6.f.g., npo^eccop, e-mail: [email protected]
