CC BY
27№ 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
Сейлханова Айзада СYйiндiккíызы,
Казацстан Республикасы Президентг жанындагы Мемлекеттгк басцару академиясы Сот тврелт институтыныц 2-курс магистранты
ЦАЗАЦСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАГЫ АДАМ САУДАСЫМЕН КУРЕСУДЕГ! АЛДЫН-АЛУ ШАРАЛАРЫН ЖЕТ1ЛД1РУ
К^рп тацда адам саудасы, соныц iшiнде эйелдер мен балаларды сату шынайы кeрiнiске айналды. К¥лдык осыдан екi жYЗ жыл б^рын болганына карамастан, казiргi тацдагы к¥лдык мэселесi соган сэйкестендiрiлген институттардыц туындауына экеп сокты. Сарапшылардыц зерттеулершше, элем бойын-ша жыл сайын жетi жYЗ мыцнан терт миллионга дейiн ерлер, эйелдер, балалар сатылуда, сатып алуда, оларды к¥лдыктыц тYрлi жагдайларына байланысты бостандыкка жiбермей ¥стап отыр.
Орталык Азияныц баска да мемлекеттерiмен салыстырганда, Казакстан экономикасы каркынды дамып келе жаткан мемлекет, соган байланысты ж¥мыс iздеушiлер де, оларды ж¥мыска елiктiруде бiздщ елiмiзде орын алуда. Мiне, соныц нэтижесiнде ж¥мыс iздеп келген аза-маттарды алдау, арбау, елiктiру, сату саласындагы кылмыстык топтарга тYсiп калып жатады.
Казiргi жаhандык YДерiсте элемдегi сан тYрлi мYДделердiц саяси науканы т^сында адам бостандыгын сактау, тYрлi кауш-катерлердщ алдын алу аса мацызды мэселелердiц бiрi бо-лып отырганы акикат. Адамныц бостандыгы казiргi eркениеттi когамныц басты к^ндылыгы, ал, т¥лганыц бостандыгына кол с^гылмауын камтамасыз ету - мемлекеттщ басты функцияларыныц бiрi. Казiргi уакытта адам саудасы - транс¥лттык ¥йымдаскан кылмыс ретiнде тез дамып келе жаткан жэне ете та-бысты эрекеттiц бiрi ретiнде кауiп тугызады. Статистикалык деректерге сYЙенсек адам трафип элемнiц кептеген мемлекеттерiнде есу беталысымен катер тeндiрiп отыр.
Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц деректерiне CYЙенсек, бYгiнгi тацда элемде шамамен 27 миллион адам кулдыкка тацылган. Каушт аймакка Непал, Судан, Бiрiккен Араб Эмiрлiктерi, Yндi, Гаити, Мьянма секiлдi мемлекеттер енiп отыр. АКШ-тыц мемлекеттiк департаментшщ багалауы бойынша элемде жыл сайын еркшен тыс шамамен 4 миллион адам сатылып, тасымалданады екен.
Халыкаралык сарапшылар жыл сайынгы элемдiк к¥л сатудан кiрiс 9,5 миллиард долларга жеткенiн аныктаган. М^ндай сауда к¥рбандарыныц кeпшiлiгiн эйелдер мен балалар к¥райды [1, 2 б.]. Мэселен, Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц Бас Ассамблеясыныц 1948 жылгы 10 желтоксанында жарияланган Адам к^кьщтарыныц жалпыга бiрдей декларациясыныц 3-бабында: «Эрбiр адам eмiр CYPуге, бостандыкка жэне жеке басына кол с¥гылмауына кукылы», - деп бекiтiлген. Римде 1950 жылы 4 карашада Еуропа Кецесше катысушы мемлекеттер кабылдаган Адам кукыктарын коргау мен негiзгi бостандыктары туралы конвенцияныц 5-бабында эркiмнiц бостандыгына жэне жеке eмiрiне кол с¥гылмауына кепiлдiк бередi. Нью-Йоркте 1966 жылы 19 желтоксанда кабылданган Азаматтык жэне саяси кукыктар туралы халыкаралык пактще: «Ешкiм де ерiксiз камауда немесе т¥ткында ¥сталуга тиiс емес. Эрюм eз бостандыгынан тек кана зац непзшде жэне сол зацда белгшенген рэсiмге сэйкес ай-рылуы мумкш» делiнген. 2000 жылы Б¥¥ Бас Ассамблеясыныц 55-сессиясында Транс¥лттык ¥йымдаскан кылмыска карсы конвенциясында эйелдер мен балаларды сатудыц алдын алу мен жолын кесу жэне ол Yшiн жазалау туралы хатта-масы кабылданды. Б¥л к¥жаттар халыкаралык децгейде мемлекеттердiц адам саудасына карсы iс-эрекет бойынша мшдеттемесш аныктады. Б¥¥ Бас Ассамблеясыныц ю-эрекет платформасын-да эйелдер мен балалар саудасы саласын тиiмдi элеуметтiк бакылауды к¥рудыц жYЙелi эрекет ету стратегиясы кабылданды. Ал бiздi ойландыратын с¥рак. Казакстанныц адам саудасы мэселесiндегi элеуметик ахуалы калай? - Адам саудасына карсы кYрес - XXI гасырдагы халыкаралык кауымдастык алдындагы ец басты мшдеттердщ бiрi. Б^щ элем бYгiнгi кYнi iзгiлiк пен eзара тYсiнiстiк, толеранттык пен дiнаралык кел^м саласындагы прогреске багыт алды. Жогары тех-нологиялар iркiлiссiз дамып, кун eткен сайын Yдемелi каркынмен зорлык-зомбылыксыз жэне
согыссыз болаша;;а ;адам басып келемiз.
Дегенмен, бiздiц еркениетп ;огамда адам сау-дасы сеюдщ ;улиеленушшк ^урылыс^а тэн руди-ментарлы ;убылыстыц элi кYнге дейiн тамырына балта шабылмай келе жат;аны тацгалдырады. Елiмiз езшщ географиялы; жэне экономикалы; жагдайына байланысты, еютшке орай, адам са-удасы ;урбаццары шы;;ан, транзит мемлекет болып табылады. Географиялы; орналасуы мен экономикалы; жагынан дамуына байланысты Казахстан ;алалары мен ауылды; аймакгарына Орта Азиядан ецбек мигранттары агыла баста-ды. Ел iшiнде миграциялы; процестер белсендi жYрiп жатыр. Мыцдаган адамдар жумыс табу ма;сатында ауылды; айма;тардан Yлкен ;алаларга коныс аударуда [2, 15 б.]. Мемлекеттщ ба;ылауына ;арамастан, iшкi жэне сырщы ецбек мигрант-тары адам саудасыныц чурбаны болып ;алуда. Кершi елдердегi саяси ахуал, тургылы;ты жердегi жумыспен ;амту мYмкiндiктерiнiц шектеулiлiгi, азаматтардыц адам саудасыныц тэуекелi туралы а;параттардыц жеткiлiксiздiгi, арзан жумыс кYшiне сураныстыц артуы мен ;ылмысты; топтардыц белсендi iс-эрекетi секiлдi кептеген факторлар адам саудасы жYЙесiндегi ^урбандар саныныц кебеюiне эсерiн типзш келедi.
Ягни, адам саудасы трансултты; уйымдас;ан ;ылмыстар арасында ;ару-жара; жэне еартга са-удасымен ;атар турган негiзгi табыс кездерiнiц бiрi болып отыр. Мемлекетпк ;урылымдардыц ;огамды; уйымдармен ултты; децгейдегi ынтыма;тастыгы, халы;аралы; ы;палдастыгы аталган ;ылмыс тYрiмен нэтижелi кYресудiц кепiлi болма;. Осы ма^сатта соцгы жылдары Iшкi iстер министрлiгiнiц ;ылмысты; полиция комитетi мен кеш>;он саласындагы жетекшi укiметаральщ уйымныц бiрлескен ;ызмет жандана баста-ды. БYгiнде 11М мен халы;аралы; кеш>;он уйымы адам саудасыныц ;урбаццары мен зардап шеккендерше кемек керсету мэселелерiн шешу-де тыгыз ынтымактастыкты орнат;ан. Сондай-а;, халы;аралы; кеш>;он уйымы адам саудасымен кYресуде ^у^ы; ;оргау оргаццарыныц, прокуратура жэне сот ;ызметкерлерш арнайы о;ытуга улкен улес ;осып келедi.
Каза;станда адам саудасына ;арсы кYрес са-ласында ;огамды; уйымдар мен ^у^ы; ;оргау жуйесi арасында езара ю-;имыл жасаудыц тетiгi жасалды. Бiздiц елiмiздiц тэжiрибесi адам саудасымен кYресу проблемасын шешуде бас;а мем-лекеттер алдында улгi болатынына Yмiттенемiз. Казахстан азаматтары ТМД елдерi, сондай-а; ТYркия, Бiрiккен Араб Эмiрлiктерi жэне Кытай елiнiц чурбаны болып отыр. Сонды;тан, мем-лекет осындай ;ылмыстыц алдын алу мен жою ма^сатында ултты; зацнаманы жетгвдру шара-ларын ;абылдауда. Кылмысты; кодексте адамдар трафигi мен оган iлеспелi ;ылмыстарга
;ылмысты; жауапкершiлiктi кездейтш 113-бап-та: «Транспланттау немесе адамныц органдары мен тiиiн алуга мэжбYр ету немесе зацсыз алу», 125-бап 3-белiмiнiц «б» тармагында: «Ж^хн^хсты; немесе езге пайдалану ма^сатында жасалган адамды урлау», 126-бап 3-белiмiиiц «б» тармагы «Жынысты; немесе езге пайдалану ма;сатында жасалган бас бостандыгынан зацсыз айыру», 128-бап бойынша: «Адамды саудага салу», 133-бап-та кезделген: «Кэмелетке толмагандарды саудага салу», 270-бапта: «Жезекшелiкпен айналысуга тарту», 271-бапта: «Жезекшелiкпен айналысуга арналган притондар уйымдастыру немесе устау жэне жецгетайлы; жасау» зацбузушылы;тарымен ;ылмысты; жауапкершiлiкке тартылады. Ше-телдерде адам саудасына ушыраган немесе бас;а ;ылмыс турлерiнен жэбiрленген азаматтар мемлекеттщ дипломатиялы; екiлдiгiне жугiнген жагдайында оларга Отанга оралуы Yшiн ;аржы белшген [3, 35 б.]. Адам саудасы ^урбандарына консультациялы; кемек керсету, олардыц зацды;, медициналы; жэне психологиялы; кемек алуы Yшiн елдiц барлы; аймагында тегiн «8 8000 8000 15» уялы телефоны жэне «11616» ысты; желiлер ;ызмет керсетедi. Жэбiрлеиушiлердi элеуметпк бейiмдеу езектi де келелi мэселе болып ;алуда. БYгiнгi тацда бiздiц елде адам саудасы ;урбандары Yшiн 3 Оцалту орталыгы (пана) белсеидi ;ызмет етуде. Бул мекемелер адам саудасыныц ;урбаны болгандарга ;у;ы;ты;, медициналы;, психологиялы; кемек керсетш, ;аушаздтн ;амтамасыз етедi. Адам саудасымен байланысты ;ылмыстардыц алдын алу мен жо-лын кесу Yшiн адам саудасымен кYрестi насихат-тап, адамгершiлiксiз керiнiстiц жасалуына жол бермеу мен болдырмаудыц ;у;ы;ты;-а;паратын жургiзу ;ажет. - Бул ;ауш-;атермен дYниежузiнiц ;ауымдастыгы ;алай кYресуде, элемдiк тэжрибе ;алай игерiлуде? - Б¥¥-ныц Орталы; Азиядагы ецiрлiк екiлдiгi жэне Бiрiккен Араб Эмiрлiктерiнiц адам саудасымен кYрес ултты; комитетiнiц уйымдастыруымен Эбу Даби ;аласында халыщаралы; бас;осу егтi. Америка, ТYркия, Ресей, Тайланд, ¥лыбритания Кыргызстан, Эзбекстан, Тэжжстан мемлекеттерiнiц ^у^ы; ;оргау оргаццарыныц жэне Yкiмегтiк емес уйымдарыныц екiлдерi ;атысты. Халы;аралы; жиында ратификацияланган шарттар жэне эр елдiц ^у^ы; ;оргау процесiнiц нормативтiк базасын же^лщруге ;атысты ^абылданган зацдарга жалп^1 шолу жасалды. Адамдардыц ;укыкгарын ;оргауды ;амтамасыз етуде, езара iс-кимыл жасау нысанда-ры мен эдiстерiн жетiлдiруде, мундай тэжiрибелiк бас;осулардыц берерi мол. 2005 жылдан бастап Казахстан Б¥¥-ныц ;улды; жеиiидегi 1926 ж^1лгы Конвенциясын, ;улды; саудасын, ;улды;;а у;сас институттар мен салттарды жою туралы 1956 жылгы ;осымша Конвенциясын ратификация-
А № 1-2 (29-30) 2013 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
лады. - Адам саудасымен куресп насихаттаудьщ TOC^epi мен TeTiKTepi ;алай жYргiзiлуде? Мундай аса ауыр ;ылмыстын алдын алу Yшiн ;андай ша-ралар ;абылдауымыз ;ажет? - Кылмыстылывда ;арсы кYpeстiц тиiмдiлiгiн квтерудщ манызды факторы ;огамныц санасында адам саудасы сия;ты ;ылмыстын каушп, ;атepлi тустарын а^паратты; жэне идеологиялы; т^ргыдан насихаттау керек [4, 22 б.]. Насихаттаудын нeгiзгi ма;саты - халы^тыц ;у;ы;тары мен занды мYДдeлepiн ;оргау, трафик ;урбандарынын ;оргалу ^у^ы^ынын бузылуына жол бермеу, олардын ;огаммен бipiгуiнe жэрдемдесу болып табылады. Адам саудасы ;ылмысын болдырмау Yшiн уйымдас;ан ;ылмысты; топтын пайда болуынын алдын алып, багытталган элеуметпк, экономикалы; жэне занды; шаралардын кeшeндi жYЙeсiн эзipлeу керек. Мeмлeкeттiк органдардын ;ызмeткepлepi жана туган сэбилер мен жас балаларды ;ос;анда, мек-тептерде, балалар интepнат-YЙiндe, медициналы; мекемелерде алдын алу ю-шараларын жYpгiзуi тиiс. Адам саудагepлepi таяу жэне алыс шетелдерде бiлiм алуга, жумыс;а орналастыруга квмекгесемш деп, жасвспipiмдep мен жас адамдардын ан;аулыгын, сeнгiштiгiн пайдаланып, алдап алып кетед1 K^3ipri танда КР ПМ-нщ бвлiмшeлepi мYддeлi мeмлeкeттiк органдармен эрекеттесе оты-рып, адамдар тpафигiн болдырмауга багытталган алдын алу шараларын кeшeндi жYpгiзудe. Адам саудасымен байланысты ;ылмыстармен кYpeстeгi iшкi iстep органдары къзметшщ нэтижeлepi туралы ;огамды хабардар ету ма;сатында бук;аралы; аппарат ;уралдарында байланыстырып эрекет ету ;ажет. Енбек жэне халы;ты элеуметпк ;оргау органдарынын ;ызмeткepлepiмeн адам саудасынын ;ауш-;ат^ туралы аппарат таратылуы керек. Адам саудасымен кYpeстi насихаттауда Yкiмeттiк емес уйымдардын ;ызмет манызды болма;. Тэуeлсiз уйымдардын тыгыз эрекет eтуi жауызды; квршюпен кYpeстe улкен нэтиже бepeдi. Шетел-де жумыс;а орналасу мэсeлeсi бойынша к^кп фирмаларга ойланбай жYгiнудiн каушгшп туралы Yндeулep мен жарнамалар тарату. Элeумeттiк жар-нама бейнебаяндарын эзipлeп, теле-, радио жэне интернет галамшарларына орналастыру. Лекци-ялар, тренингтер втюзу, баспасвз конференция-ларын уйымдастыру, сешм жeлiлepiнiн ;ызметш ;амтамасыз ету, жедел-алдын алу ма;сатында рейдтер жYpгiзу ;ажет.
Адам саудасы ;ылмыстарынын алдын алу-мен, а;паратты;-агартушылы; жумыстарды уйымдастырумен, адам саудасы мен жезвкшелшт болдырмаумен, зорлы;-зомбылы; проблемалары бойынша «;улды;;а кeлiсiм берме!» жэне «Адамдар тауар емес!» республикалы; а;паратты; на-сихат нау;аны жYpгiзу ;ажет [5, 2 б.].
Каза;стандагы адам саудасы - <mpi тауар-ды» жынысты; ;ызметке жегу ушш немесе
куштеп жумыс ютету ма;сатында шетелдерге тасу жэне eлiмiздeгi зансыз шю-сырт;ы енбек мигранттарынын енбегш пайдалану сия;ты эрекеттерден турады. Бул ;ылмыстын белен алганы соншалы;, тек ;аза;станды; ;у;ы; ;оргау органдары гана емес, сонымен ;атар, халы;аралы; ;огамды; уйымдар да адам сауда-сына ;арсы саналуан багыттарда жумыс жасап, азаматтарды ;ылмыскерлерден ;оргаудыц тYpлi тетштерш ойлап табуда.
Адам саудасынын непзп сeбeптepi -ТМД eлдepi арасындагы шекаранын аса ;атал тeксepiлмeйтiндiгi, соцгы кeздepi мемлекетаралы; квш>;оннын кушeюi, eлiмiздiн географиялы;-экономикалы; жагынан онтайлы оpналасуы,тpансулттьщ;ылмыстынжаhандануы жэне <rnpi тауар» сатумен айналысатын ;ыл-мысты; топтардын мумкiндiктepiнiц молаюы дер едш. Адам саудасына ;атысты ;абылданган ю-шаралардын нэтижeсiндe 2012 жылы 372 ;ылмысты; iс ;озгалса, агымдагы жылдын ;ацтаp-сэуip айлары бойынша мундай кврсетюш 15-ге жеткен. ЖeтiмханалаpFа тускeн жандардын тарихы эpтYpлi болFанымeн, таFдыpлаpы у;сас. Кай-;айсысы болмасын, ;улды;та болып, со;;ы^а жыFылып, кeмсiтушiлiккe ушыpаFандаp. Ал, ;ашып шы;;ан сон ;оFамды; уйымдар мен полиция ;ызметкерлершщ ;ам;орлы^ы мен ;оpFауында болып, жаралы жYpeктepдiн уа;ытша туpаFы - жeтiмханалаpFа аттанады.
Мэселен, таяуда Fана ЕуpопадаFы Кауiпсiздiк жэне Ынтыма;тасты; ¥йымынын элeмдiк саммитi вттi. Астана декларациясы ;абылданып, Алаш журтын айдай элем мойындады. ЕКЫГ¥-нын непзп влшeмдepi демократиялы; инсти-туттарды дамытуFа, аума;ты; ;ауiпсiздiктi са;тауFа, адамзаттын бейб^ вмipi мен ;у;ы^ын ;оpFауFа баFытталFан. Адам ;у;ы;тары мен бостанды;тарын са;тау жвнiндe элемде квптеген тэж1рибе жина;талFан. БYгiнгi танда eлiмiз де адам ;у;ы;тары жвнiндe халы;аралы; шаpттаpFа ;осылFан. Трансултты; уйымдас;ан ;ылмыс;а ;арсы конвенция сия;ты адам ;у;ы;тарын ;оpFау саласындаFы манызды халы;аралы; шарттар ратификацияланды. Халы;аралы; шарттарды ратификациялау олардын мемле-кет зандарынын алдында басымдыFын танумен ;атар, онда квзделген халы;аралы; стандарттар-ды ултты; заннамада бeкiту болып табылады.
1994 ж. eлiмiз Б¥¥-нын адамнын ;адip-;асиeтiнe ну;сан кeлтipiп, ;атыгездш жасайтын, азаптауFа ;арсы жэне эйелдер мен балалар саудасына тос;ауыл ;ою жвнiндeгi конвенциясын бeкiттi. Конвенция адам ;у;ы;тары жвнiндeгi бас;а халы;аралы; ;у;ы;ты; ;ужаттарды толы;тыра тустi. Онын epeжeлepiнe сэйкес, эpбip ;атысушы ел экономикалы;, элeумeттiк жэне мэдени ;у;ы;тарды толы;тай жузeгe
асыруга MiH^rri. Конвенцияда танылган кукыктарды жYзеге асыруда барлык тиiстi зацнамалык актiлердi кабылдауга негiздейдi. Конвенциямен Yйлеспейтiн кез келген ю-кимыл мен эдiстер жой-ылуы тиiс. Барлык стратегиялар мен багдарламалар адамдардыц кукыктарын коргауга багытталуы кажет. Кукьщтык кужатка сэйкес, улттык зацнамада кемсiту болган жагдайда кез келген тулга сот коргауыныц тиiмдi куралын пайдалануга кукылы. Конституцияга жэне жалпы кабылданган элемдiк стандарттарга сэйкес, азаматтардыц кукыктарын iске асыратын жэне олардыц сакталуын камтамасыз ететiн улттык зацнама дамып, жетiлдiрiлуде. Мэселен, 1994 жылы Казакстан Бала кукыктары ту-ралы Б¥¥ конвенциясын ратификациялады. Ягни, бала кукыктары туралы конвенцияда кезделген бала кукыктары туралы факультативтi хаттаманыц нормаларын улттык зацга имплементацияладык. Адам саудасы кылмысын болдырмау Yшiн уйымдаскан кылмыстык топтыц пайда болуыныц алдын алып, багытталган элеуметтiк, экономикалык жэне зацдык шаралардыц кешендi жYЙесiн эзiрлеу ке-рек. Адам саудасыныц курбаны болып жатады; жагдайы темен отбасылардан шыккан балалар; жетiм балалар, кеше балалары; мигрант балалар; бiлiмi темен отбасылардан шыккан балалар; мYгедек балалар; Yйiшiлiк зомбылыктыц кэмелетке толмаган жэбiрленушiлерi; спирттi сусындарды, нашаны колданатын балалар; зацмен кактыгыстагы кэмелетке толмаган балалар жэне бурын соцды адам саудасыныц курбандары болып табылады.
^олданылатын эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Когам. «Адам саудасы» - адамзаттыц азгындауы. 2009 /мамыр. - 25 б.
2. «Адамды саудага салганы Yшiн жауапкершшк аныктайтын зацнаманы колдану тэжiрибесi туралы» Казакстан Республикасы Жогаргы сотыныц нормативтiк каулысы №7. 2012 жыл 29 желтоксан. Астана каласы. - 56 б.
3. Казакстан Республикасыныц Кылмыстык кодексi. - Астана, 2012. - 165 б.
4. Казакстан Республикасы Yкiметiнiц Адам саудасына байланысты кылмыска карсы кYрес, оны болдырмау жэне оныц алдын алу жешндеп 2012 - 2014 жылдарга арналган iс-шаралар жоспары туралы. Казакстан Республикасы Yкiметiнiц 2012 жылгы 24 казандагы № 1347 Каулысы. - 15 б.
5. Т. Кожан. «Адам саудасы кылмысы элемдш кауiп-катер санатына ендi»
30 желтоксан 2010. Зац газета - 2 б.
FbUbiMU мацалада автор Казацстан Республикасыныц адам саудасын алдын-алудагырвл1н атап кврсеткен.
ТYйiн свздер: адамды саудага салу, цылмыс, цылмыстылыц.
В научной статье автор раскрывает роль предупреждения торговли людьми в Республике Казахстан.
Ключевые слова: торговля людьми, преступления, преступность.
In a scientific article, the author reveals the role of prevention trafficking in the Republic of Kazakhstan.
Keywords: trafficking, crime, criminality.
Айзада CYÏÏirçiiKKbnbi Сейлханова,
Казакстан Республикасы Президент жанындагы Мемлекетпк баскару академиясы Сот терелш институтыныц 2-курс магистранты
казакстан РеспубликасындаFы адам саудасымен ^ресудеп алдын-алу шараларын жетьодру
Сейлханова Айзада Суиндиковна,
магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан
Совершенствование мер предупреждения в борьбе с торговлей людьми в Республике Казахстан
Selchanova Aizada Suindikovna,
undergraduate of the 2nd course of Institute of justice of Academy of public administration at the President of the Republic of Kazakhstan
Improvement of preventive measures in the fight against human trafficking in the Republic of Kazakhstan
