ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ТҮЗЕУ ЖҰМЫСТАРЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ӘЛЕУЕТІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Право»

ЭОЖ 343.24

КАЗАХСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЦЫЛМЫСТЬЩ ЗАЦНАМАСЫ БОЙЫНША ТУЗЕУ ЖУМЫСТАРЫН ЦОЛДАНУДЬЩ ЭЛЕУЕТ1Н АРТТЫРУ МЭСЕЛЕЛЕР1

Матай Алдиярхан^лы Алдиярхан

М. Есболатов атындагы ЦР11МАлматы академшсыныц докторанты, полиция капитаны;

Цазацстан Республикасы, Алматы ц., e-mail: matay.aldiar@mail.ru

Аннотация. Адам цуцыцтарын цоргаудыц басты кепш ол цуатты цуцыцтыц, демо-кратиялыц мемлекет болып табылады. Цазацстан жэне элемшц экономикалыц тургы-дан негурлым дамыган басца да демократиялыц елдерг шын мэншнде криминалдыц керШ-стерге царсы куресте кептеген уцсас проблемаларды шешуге жэне цылмысца царсы туру Yшiн ездершц куш-ж1герт барган сайын жетглдгру Yстiндe. Цылмыстылыцпен кYрeстiц нег1зг1 бiр цуралы, ол - жаза десек болады.

¥сынылып отырган мацалада авторлар тYзeу жумыстарыныц Цазацстан Республикасы зацнамасында бeкiтiлуi мен оныц практикада цолдану аспектшерте зерттеу жyргiздi. Зерттеудщ мацсаты тYзeу жумыстарыныц теориялыц-цуцыцтыц жэне тэжiрибeлiк мазмунына зерттеу жyргiзу арцылы жeтiлдiру теттн усыну.

Зерттеу жyргiзу барысында цуцыцтыц салыстармалы цуцыцтыц, тарихи -диалекти-калыц, логикалыц эд^тер кещнен цолданылды. Зерттеу нэтижестде авторлар тацдап алынган зерттеу объектшне цатысты гылыми тужырымдар мен усыныстар жаса-ды.

Цазацстандагы тYзeу жумыстары жазасыныц цылмыстыц зацдагы тарихи дамуы мен езгeрiстeрiнe тоцталып, цазiргi тацдагы бул жаза турт сот тэжiрибeсiндeгi цолдану темендтн басшылыцца алып, оны жeтiлдiрудiц тиiмдi жацтарын усына отырып, цылмыстыц жазаныц элеуетт арттыру цажеттшт царастырылады. Бас бостандыгынан айыру жазасына балама жаза реттде цолдану тэжiрибeсiнiц аясын кецейту арцылы гуманизм цагидасыныц шке асырылуы цамтамасыз eтiлуi керек деп тужырымдайды. Ресей Федерациясы жэне ТМД eлдeрiмeн цатар шет мемлекеттердщ зацнамаларымен тYзeу жумыстарына салыстырмалы талдау жyргiзiлдi. Сонымен бiргe тYзeу жумыстарына жаза тагайындауга болмайтын тулгалар санаттарын зацнамалыц тургыдан аныцтап бeкiтудi усынады.

ТYзeу жумыстарыныц цолдану мэселеЫ мен тшмдтт жентде бYгiнгi тацда отандыц галымдардыц устанымдары мен кезцарастарына гылыми талдау жасала отырып, тYзeу m жумыстарын цолданудыц практикалыц тшмдшгт арттыратын усыныстар кeлтiрiлдi. ¡1 Сол арцылы цолданыстагы цылмыстыц зацга толыцтырулар мен езгeртулeрдi усынады. с Нэтижестде тYзeу жумыстары жазасын цолдану элеуеттщ арттыратыны дэлeлдeндi. ^ Ty^h свздер: жаза тyрлeрi, тYзeу жумыстары, цылмыстыц зац, саралау, сотталган k адам.

-О

с;

ш £

Ч О X

о

2 ТЕЛЬСТВУ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

X

ь

ВОПРОСЫ ПОВЫШЕНИЯ ПОТЕНЦИАЛА ПРИМЕНЕНИЯ ИСПРАВИТЕЛЬНЫХ РАБОТ ПО УГОЛОВНОМУ ЗАКОНОДА-

Алдиярхан Матай Алдиярханулы

Докторант Алматинской академии МВД РК им. М. Есбулатова, капитан полиции; Республика Казахстан, г. Алматы, e-mail: matay.aldiar@mail.ru

Аннотация. Главным гарантом защиты прав человека является мощное правовое, демократическое государство. Казахстан и другие экономически более развитые демократические страны мира по-настоящему совершенствуют свои усилия для решения многих аналогичных проблем и противодействия преступности в борьбе с криминальными проявлениями. Одним из основных средств борьбы с преступностью является наказание.

В предлагаемой статье авторами проведено исследование аспектов закрепления исправительных работ в законодательстве Республики Казахстан и их практического применения. Цель исследования-предложить механизм совершенствования теоретико-правового и практического содержания коррекционнойработы путем проведения исследования.

В ходе проведения исследования широко использовались правовые, историка-диалек-тические, логические методы, связанные с правом. В результате исследования авторами были сделаны научные выводы и рекомендации относительно выбранного объекта исследования.

Говоря об историческом развитии и изменениях в уголовном праве исправительных работ в Казахстане, руководствуясь низкой применимостью данного вида наказания в судебной практике в настоящее время, рассматривается необходимость повышения потенциала уголовного наказания, предлагая наиболее эффективные аспекты в вопросах его совершенствования. Утверждает, что реализация принципа гуманизма должна быть обеспечена за счет расширения сферы практики применения в качестве альтернативного наказания к лишению свободы. Проведен сравнительный анализ исправительных работ с законодательством иностранных государств, наряду с Российской Федерацией и странами СНГ. Вместе с тем, предлагается законодательно определить и утвердить категории лиц, которым не может быть назначено наказание в виде исправительных работ.

Проведен научный анализ позиций и взглядов отечественных ученых по вопросу применения и эффективности исправительных работ, приведены рекомендации, повышающие практическую эффективность исправительных работ. Тем самым предлагает дополнения и изменения к действующему Уголовному закону. В результате доказано, что исправительные работы увеличивают потенциал применения наказания.

Ключевые слова: виды наказаний, исправительные работы, уголовный закон, квалифи- е кация, осужденный.

К

ISSUES OF INCREASING THE POTENTIAL FOR THE USE |

OF CORRECTIONAL LABOR IN THE CRIMINAL LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

>

З

К

Aldiyarkhan Matay Aldiyarhanuly Н

О Д А

Doctoral student of the Almaty Academy of the Ministry of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan named after M. Esbulatov, police captain; Republic of Kazakhstan, Almaty, e-mail: matay.aldiar@mail.ru

Abstract. The main guarantor of human rights protection is a powerful legal, democratic State. > Kazakhstan and other economically more developed democratic countries of the world are really ^ improving their efforts to solve many similar problems and counter crime in the fight against g criminal manifestations. One of the main means of combating crime is punishment. g

In the proposed article, the authors conducted a study of the aspects of fixing correctional > labor in the legislation of the Republic of Kazakhstan and their practical application. The x purpose of the study is to propose a mechanism for improving the theoretical, legal and practical p content of correctional work by conducting research.

During the research, legal, historical-dialectical, logical methods related to law were widely used. As a result of the study, the authors made scientific conclusions and recommendations regarding the selected object of research.

Speaking about the historical development and changes in the criminal law of correctional labor in Kazakhstan, guided by the low applicability of this type of punishment in judicial practice at the present time, the need to increase the potential of criminal punishment is considered, offering the most effective aspects in matters of its improvement. Argues that the

> JZ

"O

implementation of the principle of humanism should be ensured by expanding the scope of the practice of application as an alternative punishment to imprisonment. A comparative analysis of correctional labor with the legislation of foreign states, along with the Russian Federation and the CIS countries, was carried out. At the same time, it is proposed to legislatively define and approve the categories of persons who cannot be sentenced to correctional labor.

A scientific analysis of the positions and views of domestic scientists on the problem of application and effectiveness of correctional work is carried out, and recommendations are given that improve the practical effectiveness of correctional work. Thus, it proposes amendments and additions to the current criminal law. As a result, it was proved that correctional labor increases the potential for punishment.

Keywords: types of punishment, correctional labor, criminal law, qualification, convicted person.

DOI: 10.52026/2788-5291 2022 69 2 244

CL

< z

CL

О

e

X

о

CO

О

in <

< CO

ь

-О

с;

ш £

Ч О X

о <

СП

Kipicne

^азакстан Республикасыньщ Консти-туциясы бойынша мемлекеттщ ец кымбат казынасы ретшде, елiмiздщ ap6ip азаматы-ныц eMipi мен оныц кукыктары жэне бо-стандыктарын сактау тiкелей мiндетi болып бекiтiледi десек болады. Елiмiз тэуелаздь гiн жариялагалы бYгiнгi тацда 30 жылга толды. Осы жылдар шшде ^азакстан Бiрiккен ¥лттар ¥йымыныц мYшелiгiне ка-былданып, адамныц eмiрiне катысты жэне оныц жеке к¥кыктары мен бостандыктарын коргау туралы кептеген халыкаралык шарт-тарга кол коя отырып, халыкаралык мшдет-темелердi мойнына алды.

^азiрri тацда ^азакстан Республикасы элемдш рейтинг бойынша сотталгандар саны бойынша тсзбенщ 99 орынына ор-наласып отыр. ^азакстан егемендiк алган алгашкы жылдары А^Ш пен Ресейден кей-iнгi Yшiншi орынды иеленген болатын. ^а-закстанда бас бостандыгынан айыру орын-дарында 30 мыцнан аса адам жазаларын етеуде1. Сол себептен, пенитенциарлык ме-кемелерде сотталгандардыц санын азайтуга елiмiзде бiрталай жумыс жасалса да, элi де болса кылмыстык зацнамамызды жетiлдiру мен бас бостандыгынан айыру жазаларын негурлым аз колдану тургысында гылы-ми-тэжiрибелiк жумыстарды жандандыру Yшiн кеп ецбектi кажет етш отыр.

^азакстан Республикасыныц кылмыстык зацнамасында алатын жаза жYЙесiн курай-тын жазалар тiзбегiндегi кейбiр жаза тYр-лерi накты тэжiрибелiк колданысын таппай отыргандыгы келелi мэселелердiц (пробле-малар) бiрi десек болады. Атап айтканда,

тэжiрибелiк тургыдан казiргi уакытта сот-талган адамдардыц жазасын eтеуi бойынша ете езекп мэселелердiц бiрi болып турган, ол - тYзеу жумыстары жазасы. Бул жаза тYрi кылмыстык жаза жYЙесiндегi кылмыс пен кылмыстык терю кылык Yшiн де тагайында-латын негiзгi жазалардыц бiрi болып табы-лады.

Эдicтep мен материалдар

Зерттеу жYргiзу барысында кукыктыц салыстармалы кукыктык, тарихи - диа-лектикалык, логикалык эдiстер кецiнен колданылды. ¥лттык жэне халыкаралык нормативтш кукыктык актiлерге сштеме жасалынды. ТYзеу жумыстарыныц колдану элеуетше катысты жазылган отандык жэне шет мемлекеттерiнiц галымдарыныц ецбек-терiне, соныц iшiнде гылыми макалалар, монографиялар, диссертациялык зерттеу-лерге негiзделе отырып зерттеу жумыста-ры жYргiзiлдi.

Талкылау

Елiмiздiц Ата зацы Конституциямыздыц 24-бабында: «Эрюмнщ ецбек ету бостан-дыгына жэне кез келген кэсштщ тYрiн, езше унайтын кызметтi еркiн тацдауына кукыгы бар. Ал ерiксiз ецбекке соттыц Yкiмi бойынша гана немесе тетенше жагдайлар-да сондай-ак согыс жагдайында гана жол бершедЬ» деп белгшенген болатын2. Сон-дыктан, сотталгандарды сот Yкiмi негiзiнде ецбекке тарту олардыц кукыгын корламай-тындай болуы тшс деп ойлаймыз.

ТYзеу жумыстары жазасыныц тарихи байланысы Кецес eкiметiмен тшелей бай-

зс 1 Сотталгандар саны азайды. - [Электрондыц ресурс]. — Цолжетiмдiлiк mspmi6i: https://egemen.kz/article/281398-У sottalghandar-sany-azaydy Царалган KyHi: 05.03.2022.

m 2 Цазацстан Республикасыныц Конституциясы 30 тамыз 1995 ж. - Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2021. - 44 б.

ланысты болды. ТYзеу жумыстары алгаш рет Эдiлет халык комиссариатыныц 1917 жылгы 19 желтоксандагы революциялык трибуналыныц нускауымен белгiлендi, онда тYзеу жумыстары мiндеттi когамдык жумы-стар деп аталды. Алайда, мундай жумыстар-дыц мерзiмi де, оларды орындау нысандары туралы нускаулыкта ешкандай нускаулар болган жок. Бул мэселелердi шешу соттар-дыц ез калауы бойынша усынылды [1, 66 б.]. Одан кешн, 1924 жылгы РСФСР-дщ ец-бекпен-тYзеу кодексiнде мэжбYрлi жумыска сотталган адамныц жалакысыныц 25% мел-шерiнде устап калуга тиiс деп белгшедР. Бастапкыда тYзеу жумыстары мэжбYрлi жу-мыс деп аталды, кешннен оныц атауы мен Кецес еюметшщ курамындагы республика-лардыц кодекстерiне байланысты устап ка-лудыц пайыз соммасы да эр тYрлi езгерiске тYсiп отырды.

Дегенмен, тYзеу жумыстарыныц жазалау элементтершщ керiнiстерi казак жерiнде де орын алган едi. Академик С.З. Зимановтыц жетекшiлiгiмен жазылган «^азактыц ата зацдары» ецбепнде былай деп керсетшедг Кiсi елiмiн кунмен алмастырудыц Yстем тап екiлдерi - феодалдарга тиiмдi жакта-ры да бар. Эуелi кiсi елтiрген рудыц бай феодалдары кун мелшерiн кедей туыскан-дары Yшiн телеп, оныц акысы Yшiн кепте-ген мезгiл кедей туыскандарына тегiннен тегiн жумысын iстетiп отырган [2,199 б.]. Бул дегенiмiз кылмыс жасаганы Yшiн кун телеуге ауыстырылган жазаны кедей адамныц материалдык тургыдан телеп беруге шамасы келмегендшнен туыскан бай адамныц ол Yшiн кунын телеп, сол акысын езь не белгiленген (келiсiлген) мерзiмге езiнiц сол адамга ецбек етумен ецбекакысымен етеуi деп тYсiнемiз. Сондай-ак, дала зацы бойынша кiнэлi адам езшщ жазасы Yшiн жэбiрленушi тарапка (олардыц еркi бойынша) белгшенген мерзiмге айыбын етеу Yшiн жэбiрленушiнiц YЙiнде жумыс iстеуге мш-детп болатын жаза тYрлерi де болган. Бай-кап отырганымыздай, тYзеу жумыстарыныц тарихи белгiлерi казак жерiнде Yстемдiк ет-кен дала зацында да орын алып отырган.

ТYзеу жумыстары жазасында жаза мак-сатыныц кылмыстык-кукыктык ыкпал ету

эсерiнiц басым белiгi сотталушыга ецбек кукыктык катынастарын шектеу аркылы жэне материалдык жагынан эсер етуiнде десек болады. Жазаныц максатына жету Yлесiнiц басым белшн, ол сотталган адамныц тузелу процесiне багытталуында.

Тарих беттерiнде Кецес еюмет зама-нында бас бостандыгынан айырусыз тYзеу жумыстары деп аталды. Оныц жазалаушы мiндетi - мшдетп ецбек пен материалдык шектеудiц YЙлесiмiнде болды десек болады. Елiмiз егемендш алганга дейiнгi колданыста болган ^азак ССР ^ылмыстык кодексiнiц 25-бабымен сотталган адамныц жумыс орны бойынша немесе езге де белгшенген орындарда, бiрак мiндеттi тYPде сотталган адамныц туратын ауданында етелдi. Ол сотталган адамныц табысынан мемлекет юрюь не 20% - дан аспайтын устап калу аркылы жYзеге асырылды. Жазаны сотпен белгшеу мерзiмi екi айдан ею жылга дейiнгi уакытты камтыды4.

Елiмiз егемендiк алганнан кейiн кабыл-данган 16 шiлде 1997 жылгы ^ылмыстык кодекс бойынша 43-бабында, тузеу жумыстары сотталган адамныц жумыс орны бойынша жалакысынан устап калу аркылы сотталган адамныц мемлекет кiрiсiне 5-тен 20% - га дешнп шекте карастырылды. Бiр ай тузеу жумысы Yшiн зацмен белгiленген бiр айлык есептiк керсеткiшке тец айыппул сомасыныц есебiнен сот тYзеу жумыстарыныц орнына айыппул тагайындауы мYмкiн болатын. ТYзеу жумыстары 2 айдан 2 жылга дешнп мерзiмге белгшенш, сотталган адамныц туракты жумыс орны орналаскан жерiнде етеу кезделдi. Жазаны етеуден ка-сакана жалтарган жагдайларда сот тYзеу жумыстарын етелмеген мерзiмдi камауга, не бас бостандыгын шектеумен жэне бас бостандыгынан айыру жазасына ауыстыруга кукылы болды5.

Келес 2014 жылы 3 шiлдедегi кабыл-данган ^ылмыстык кодекстiц 42-бабында тузеу жумыстарыныц аныктамасында жазаны мерзiмдiк етеу уакыты алынып та-сталып, кылмыстык кукык бузушылык жа-салган уакытта белгiленген айлык есептiк керсетюштщ белгiлi бiр саны мелшерiнде ендiрiп алынатын акшалай сомма сотталган

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"О

2 А

С

3 История развития наказания в виде исправительных работ. - [Электрондыц ресурс]. — Цолжетждтк тэртiбi: https://studbooks.net/Ш3246/pravo/istoriyarazvitiya_nakazamya_yideisprav telnyhrabot_pravovye_usloviya_naznachemya Каралган кYнi: 05.03.2022.

4 Уголовный кодекс Казахской ССР (с изменениями и дополнениями на 27 мая 1997 года). - Алматы: Издательство «ЭдтетПресс», 1997. - 140 с.

5 Уголовный кодекс Республики Казахстан, от 16 июля 1997 г. №167-1. - [Электрондыц ресурс]. — Колжетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/rus/docs/K970000167_ (царалган кут: 05.03.2022).

-о

7^

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь .0

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

Ь

адамныц ецбек акысынан устап калу пай-ыз мeлшерi 20-дан 40-пайызга дейiн есп6. Соцгы eзгерiстер 2018 жылдыц 12 шшдесш-дегi зацмен тYзеу жумыстарыныц мазмуны сотталган тулганыц жалакысынан (акшалай Yлесiнен) оннан елу пайызга дешн устай отырып, оны «Жэбiрленушiлерге етеу ко-рына» аудару жолымен жYзеге асыруга ауы-стырылды7.

ТYзеу жумыстарыныц жазалау ерек-шелiктерiне шет ел зацнамасымен салысты-рмалы талдау жасап ететш болсак, тэуелсiз мемлекеттер достастыкка катысушы ел-дердщ зац шыгарушылары карастырылатын тYзеу жумыстары жаза тYрiн етеу мерзiмiн эр тYрлi карастырган. Мэселен, Ресей Фе-дерациясыныц ^ылмыстык кодексiнде 2 айдан 2 жылга дейiнгi мерзiмге тYзету жу-мыстарын тагайындау карастырылган. Жа-заны eтеудi тагайындаудыц уксас узактыгы Эзiрбайжан, Армения, Тэж1кстан жэне ТYр-кiменстанныц кылмыстык кодекстерiнде де бекiтiлген. Беларусь Республикасында жэне Украинада тeменгi шек мeлшерi 6 айга дей-iн, ал жогаргы шегi 2 жыл. Эзбекстан Республикасында жазаныц жогаргы шегш 3 жылга дейiн кeтерсе, ал тeменri шегi - 6 ай. ^ыргызстанда бул мерзiм 3-айдан 3 жылга дешнп мерзiмдi карастырады [3].

Ресей Федерациясыныц ^ылмыстык кодексi бойынша тYзеу жумыстары жазаныц непзп тYрi ретiнде гана колданылады. РФ-ныц ^ылмыстык кодексiнiц 50-бабы бойынша тYзеу жумыстары негiзгi жумыс орны бар жэне жумысы жок сотталушыга да тагайындалады. Негiзгi жумыс орны бар сотталган непзп жумыс орны бойынша тYзеу жумыстарын eтейдi. Негiзгi жумыс орны жок сотталган адам тузеу жумыста-рын кылмыстык-аткару инспекцияларыныц келiсiмi бойынша жергiлiктi eзiн-eзi баска-ру органдары айкындайтын орындарда, бiрак сотталган адамныц тургылыкты жерi бойынша eтеледi. I топтагы мYгедек деп та-нылган адамдарга, жYктi эйелдерге, 3 жаска дешнп балалары бар эйелдерге, шакыру бойынша немесе келiсiмшарт бойынша ка-тардагы жэне сержанттар курамыныц эске-ри лауазымдарында эскери кызмет eткеретiн эскери кызметшшерге, егер олар сот Yкiм

шыгарган кезде Зацда белгiленген эскерге шакыру бойынша кызмет мерзiмiн eткер-меген болса, тYзеу жумыстары тагайындал-майды. Элеуметтiк тeлемдердi коспаганда, сотталган адамныц жалакысынан мемлекет кiрiсiне сот Yкiмiмен белгiленген мeлшерде 5-тен 20% - га дешнп шекте устап калу жYр-гiзiледi екен8. Ресейшк кылмыстык кукык теориясында тYзеу жумыстары ею жакты багаланды. М. М. Исаевтыц пiкiрiнше, «ту-зеу жумыстары жумыс орнында eтелетiн мYлiктiк eндiрiп алу, ол жасырылган айып-пул» деп санаса, ал В. Д. Меньшагин, «тузеу жумыстарын бeлiп-бeлiп тeленетiн жасы-рын айыппул» деп атады. Ол тYзеу жумыстары айыппулга караганда жумсак жаза де-ген корытындыга келдi, eйткенi сотталушы тшсп сомманы бiрден тeлемейдi деген бо-латын [4, 29-30].

^азакстанда тузеу жумыстары тYрiндегi жаза тиiстi турде колданысын таппаса, мун-дай жаза туршщ бiзге накты кажеттiлiгi бар ма деген де сурактыц туындайтыны анык. ^ылмыстык кукыктагы гуманизм кагида-сын басшылыкка ала отырып, кeптеген га-лымдардыц пiкiрлерi мен Жогаргы соттыц каулыларында да бас бостандыгынан айы-румен байланысты емес жазаларды кeбiрек колдану туралы нускамалар бар. Ендеше, тузеу жумыстары бас бостандыгынан айы-румен байланысты емес жаза болып табыла-тын болгандыктан, бас бостандыгынан айы-ру жазасымен кылмыстык кодекстщ ерекше бeлiмiндегi кeптеген баптарыныц санкция-ларында балама жаза ретiнде ^рсе^г^. Сондыктан, тYзеу жумыстарыныц жаза ретшде практикалык колданысын табуы Yшiн, тек сотталушы адамныц туракты жумысы бар тулгаларга тагайындау гана емес, оныц баска да шешу жолдарын карастырган жeн болар.

Отандык галымдарга келетiн болсак, Б.А.Кулмуханбетова, З.Т. Жусупова, А.Т. Ахметовтыц гылыми макалаларында тузеу жумыстарын ^азакстан Республикасыныц кылмыстык жаза жYЙесiнен алып тастауды усынады. ЖYргiзiлген зерттеу талдаулары-ныц корытындысы бойынша тYзеу жумыстары ^ылмыстык кодекстщ ерекше бeлiмi нормаларыныц санкциясында 453 рет айып-

6 Уголовный кодекс Республики Казахстан. - Алматы: «Издательство «Норма-К», 2014. - 240 с.

7 «Цазащстан Республикасыныц кейбiр зацнамалыщ акттерте щылмыстыщ, щылмыстыщ-процестж зацнама мен цщъщ щоргау жэне арнаулы мемлекеттж органдар щызметт жетiлдiру мэселелерi бойынша взгерiстер мен толыщтырулар енгiзу туралы» Цазащстан Республикасыныц Зацы 2018 жылгы 12 шiлдедегi №180^1 ЦРЗ. - [Электрондыщ ресурс]. — Ktолжетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1800000180/links Царалган кут: 05.03.2022.

8 Уголовный кодекс Российской Федерации. Действующая редакция от 09.03.2022. - [Электрондыщ ресурс]. — Цол-жетiмдiлiк тэртiбi: https://rulaws.ru/uk/Razdel-Ш/Glava-9/Statya-50/ (щаралган к24.03.2022).

пулмен катар кездеседi екен деп керсеткен. Олардыц пайымдауынша бул жаза тYрi ай-ыппулдыц узак мерзiмдi теленетiн аналогi ретшде болып калуында деп тYсiндiрiледi [5]. Жаза жYЙесiнен тYзеу жумыстары жаза тYрiн алып тастау туралы пiкiрдi кылмыстык аткару жYЙесiнiц кызметкерi зац гылымда-рыныц докторы, М.А. Аюбаевта устанып, мынадай пiкiрiн келтiрген болатын: «^ыл-мыс жасаган адамдардыц кебiсi жумысы жок адамдар немесе сотка дешнп тергеп тексеру кезiнде жумысынан айрылгандар. Жумыс берушi кызметкерiнiц Yстiнен кылмыстык кудалау жYрiп жатканын бiлгеннен кейiн кеп жагдайда оны жумыстан шыга-рып жiберуге асыгады. Сондай-ак, тYзеу жумыстарын орындау кезшде жапа шегетiн сотталган адам емес, жумыс берушi адам. Эйткенi, токсан сайын жумыс берушiнiц каржылай кызмет тексеруге тYсiп отыра-ды» - деп тYсiндiредi [6]. Бiз М.А. Аюбаев-тыц пiкiрiмен келiсе алмаймыз, себебi, эр жазаныц езiндiк кукыктык ыкпал ету эсерi жэне тэрбиелш мэнi ез алдына эр тYрлi болып келедi. Мэселен, когамдык жумы-старга тарту жазасыныц жазалау мазмуны, когамга пайдалы тегiн жумыс жасату болса, оныц косымша ыкпал ету эсерше когамдык уялтуды жаткызуга болады. Ал, айыппул болса жаза тагайындау барысында сот сот-талушыныц отбасы мен оныц материалдык жагдайын ескере отырып оган жаза тагай-ындайды. Айыппулдыц жазалау мазмуны, материалдык тургыдан акшалай ендiрiп алу ыкпалы эсерiнде. Ол кылмыстык зацнамада сотталушыныц туракты жумысы бар неме-се жок болганына карамастан тагайындала береди ^азакстан Республикасыныц 2016 жылгы 30 желтоксандагы «Пробация туралы» Зацыныц 1-бабында: «пробация - са-наттары зацмен айкындалган адамдардыц кылмыстык кукык бузушылыктар жасауы-ныц алдын алу Yшiн олардыц мшез-кулкын тYзеуге багытталган бакылау жэне элеумет-тш-кукыктык сипаттагы кызмет тYрлерi мен жеке айкындалатын шаралар жYЙесi»-деп айкындалган [7]. Пробация кызметшщ тYзеу жумыстары бойынша кадагалау жумыстарын жYргiзу тшелей мiндетi болып табыла-ды. Онда пробация кызмет сотталган адам-ныц тYзеу жумыстары жазасын етеп жаткан жумыс орныныц басшылыгымен жэне есеп белiмiмен тiкелей байланыста болып, сотталган адамныц ецбек акысынан сот Yкiмiне

сэйкес устап калуды жэне жумыс бойын-ша тэртiбiне кадагалауды жYргiзе отырып, сотталган тулгамен тэрбиелiк мацызы бар эцгiмелесудi жYзеге асырады. Мысалга, азаматтык-кукыктык катынастар аркылы шешiлетiн сот шешiмдерiн орындау кезшде сот орындаушы борышкердiц жумыс орны бойынша эрбiр токсан сайын каржы белiмiн соттыц аткару парагы непзшде усталатын пайыз соммасыныц уакытылы жэне дурыс усталып отыруын кадагалап тексеруге кукылы. Сот орындаушы тексередi екен деп барлык жумыс берушiлер борышкердi жу-мыстан шыгарып ж1беруге мэжбYрлi емес кой. Ондай болса, неге бiз тYзеу жумыста-рына сотталган тулганы жумыссыз калуына Yлкен мYмкiндiгi бар деп ойлауымыз керек. ^огамга кауiп тендiретiн тулгаларга каты-сты соттармен тYзеу жумыстары жазасын тагайындамайтыны анык екенi мэлiм. Бул жагдайда баскаша кезкараста карауга тура келед^ ез жумысына адал жэне езшш жу-мысыныц маманы болып табылатын тулга-ларды кез келген жумыс берушi жумыстан куа коймайды деген ойдамыз.

«Соттар ^К-тш 52-бабыныц Yшiншi бель гiне сэйкес жаза тагайындау кезшде тагай-ындалган жазаныц сотталушы отбасыныц жэне оныц асырауындагы адамдардыц емiр CYPУ жагдайларына эсерiн ескеруi кажет» деп ^Р Жогаргы Сотыныц 2015 жылгы 25 маусымдагы № 4 нормативтш каулысында керсетiлген9. Ягни, соттар жаза тагайындау барысында сотталушыныц жеке сипатыныц жагдайын багалауга мшдетп.

ТYзеу жумыстары жазасыныц жазалау мазмунына ецбек жэне материалдык си-паттагы кукыктык шектеулер кiредi. Сотталган тулганыц тиiстi ецбек аткарган жу-мысынан жалакысыныц бiр белiгiн устап отырудыц езi сотталушыга узак мерзiмдi моральдык-психологиялык жэне материал-дык тургыдан эсер ететш анык. Айыппул телеу бiр реттiк телем болып табылса, ал тYзеу жумыстары езiнiц адал ецбеп аркылы табылган табысынан узак мерзiмдi телеу болып табылатынын ескергенiмiз жен. ТYзеу жумыстарыныц репрессивт жагы мынадай сэттерден керiнiсiн табады. ^ылмыстык ко-дексте сотталушыныц жалакысынан мемле-кет кiрiсiне сот Yкiмiмен белгiленген мел-шерде 10-нан 50 пайызга дейiнгi мелшерде акша усталып, «жэбiрленушiлерге етемакы коры туралы» корына аударылу аркылы

Н

X

ы А

о х о

Д А

сг

ВВ

СП А

> СП

О

СП

О

X

е о

"О

2 А

С

"О

9 «Кылмыстыц жаза тагайындаудыц кейбiр мэселелерi туралы» Казацстан Республикасыныц Жогаргы Сотыныц 2015 жылгы 25 маусымдагы № 4 нормативтж цаулысы. - [Электрондыцресурс]. — Колжетiмдiлiк тэртiбi: https://adilet.zan. kz/kaz/docs/P150000004S/links Каралган куш: 05.03.2022.

CL

< Z

CL

О в X

о

m О

СП <

< СП

ь

-Q

с;

ш £

Ч О X

о <

СП

X

ь

жузеге асырылады10. Сондай-ак, сотталган адам жумысынан шыккан немесе лауазымы ауыскан жагдайда пробация кызметш ескер-туге мiндеттi, бул туста сотталган адамныц ецбек кукыктары шектеледi жэне кемiнде айына 6ip рет профилактикалык эцпмелесу-ге барып туруы керек.

Егер тузеу жумыстары туршдеп жаза-ны етеуден жалтарган не жумысынан айы-рылган немесе ецбек шарты бузылган куннен бастап уш ай бойы жумыска орналаспаган сотталган адамга катысты пробация кызмет уш жумыс кYнi iшiнде сотка кылмыстык терю кылык Yшiн тагайындалган жазаныц орындалмаган белiгiн ауыстыруга, когам-дык жумыстарга тартуга немесе камакка алуга, ал онша ауыр емес жэне ауырлыгы ор-таша кылмыс Yшiн - бас бостандыгын шек-теуге не бас бостандыгынан айыруга, ауыр кылмысы Yшiн-бас бостандыгынан айыруга усыныс жасауы тиiс. Сотталганныц жалакысынан устап калу элеуметпк сактандыру жэне элеуметтiк камсыздандыру тэртiбiмен алынатын жэрдемакылардан, бiржолFы си-паттагы телемдерден жYргiзiлмейдi (КАК-нiц 52-бабы) 11.

Нэтижелер

Казiрri тацда тYзеу жумыстары Казакстан Республикасыныц кылмыстык зацыныц жаза жYЙесiнде орын алып турганымен накты практикалык тэжiрибесiн iске асы-рып отыргандыгы шамалы десек болады. Статистикалык мэлiметтерге CYЙенетiн болсак, 2021 жылгы КР Бас Прокуратурасы кукыктык статистика жэне арнайы есептер женшдеп Комитетiнiц мэлiметтерi бойынша соттармен тYзеу жумыстары тYрiндегi жаза 2015 жылы - 56 адамга катысты кол-данса, 2020 жылы - 12 адамга катысты гана колданылган, 2021 жылы - 6 адамга (1- аса ауыр емес кылмыстар, 5-кылмыстык терю кылыктар Yшiн) колданылган екен12. Бай-касацыз, бул жаза турш соттармен колдану тенденциясыныц казiргi уакытта темендеуiн керсетiп отыр. 2020 жылмен салыстырганда бул жаза тYрiн 1 жылдыц iшiнде 2021жылы 50 пайызга аз колданганын керiп отырмыз. ТYзеу жумыстары тэжiрибелiк мацызын таппай отырганы кептеген галымдардыц

жаза жYЙесiнен бул жаза тYрiн алып тастау туралы пшрлерш тугызатыны бекер емес. Бiрак бiрден кылмыстык зацнан бул жаза тYрiн алып тастауга асыкпауымыз керек.

Кейбiр жагдайларда соттар тYзеу жумыстарын накты орындай алмайтын адамдарга тагайындауы орынсыз кателш деп карасты-руымыз керек. КР кылмыстык кодексш-де, тYзеу жумыстары колданылмайтын адамдар санаты шектелiп керсетшген. Осы тургыда профессор Е.О. Алауханов езшщ гылыми ецбегiнде, тYзеу жумыстары колданылмайтын адамдарга: жYктi эйелдерд^ 16 жаска дейiнгi баласы бар эйелдер; ецбек кабшеп жоктар, 16 жаска толмаган адамдар, 60 жаска толган ер адамдар, 55 жаска толган эйелдер, эскери кызметкерлер, жасаган кыл-мысы Yшiн жазамен коса маскYнемдiктен немесе нашакорлыктан мэжбYрлеп емдеу шарасы тагайындалган адамдар, I жэне II топтагы мYгедектердi жаткызып, кылмыстык кодекстiц редакциясына жаца толыкты-руларды усынган болатын [8, 261 б.].

Профессор Е.О. Алаухановтыц пiкiрiмен келiспеске болмайды. КР казiргi кылмыстык кодексiнде сотпен тагайындалатын мэжбYр-лi жумыстарга жататын жазаныц бiр тYрi, ол когамдык жумыстарга тарту болып табыла-ды. Онда 43-баптыц 3 белiгiнде когамдык жумыстарга тартуга болмайтын тулгалар-дыц тiзбесi накты айкындалып керсетш-ген. Ал, 42-бапта тYзеу жумыстары жазасы колданылмайтын тулгалардыц накты кате-гориясына «ецбекке кабiлетсiз, туракты жу-мысы жок жэне ендiрiстен окуын Yзiп оки-тын тулгаларга колданылмайды» деп кана шектелген13. Сондай-ак, кылмыстык-аткару кодексiмiздiц 52-бабында: «пробация кы-зметшщ усынысы бойынша сотка жазаны етеу кезшде сотталган адам жYктi болган немесе босануына байланысты демалыс алган уакыттан бастап жазаны етеу ше-герiледi деп карастырылган. Ал сотталган адам I ^i немесе II-топтагы мYгедек деп танылган жагдайда пробация кызмет сотка жазадан босату туралы усыныс енпзедЬ» деп керсетiлген14. Олай болса, кылмыстык кодекстщ 42-бабында тYзеу жумыстары тагай-ындалмайтын накты адамдар санатын анык тYрде белгiлеп керсеткен дурыс деп ойлай-

10 Казащстан Республикасыныц Кылмыстык, кодека. 2014 жылгы 3 шiлдедегi №226-VКрЗ. - Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2022. - 268 б.

11 Казащстан Республикасы Кылмыстъщ-атцару кодека. - Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2021. - 100 б.

12 Казацстан Республикасы Бас Прокуратурасы щущыщтыщ статистика жэне арнайы есептер жвнiндегi Комитеттщ мэлiметтерi. - [Электрондыщ ресурс]. — Колжетждтк тэртiбi: https://qamqor.gov.kz Каралган кyHi: 05.03.2022.

13 Казащстан Республикасыныц Кылмы.сты.щ кодека. 2014 жылгы 3 шiлдедегi №226-V КРЗ. - Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2022. - 268 б.

14 Казащстан Республикасы Кылмыстыщ-атщару кодека. - Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2021. - 100 б.

мыз. Оларга мына тулгаларды: «^Y^i эй-елдерге, Yш жаска дейiнгi жас балалары бар эйелдерге, Yш жаска дейiнгi жас балаларын жалгыз 63i тэрбиелеп отырган еркектерге, елу сегiз жастагы жэне ол жастан аскан эйелдерге, алпыс Yш жастагы жэне ол жастан аскан еркектерге, бiрiншi немесе екiншi топтагы мYгедектерге, eндiрiстен окуын Y3in окитын тулгаларга колданылмайды» деп карастырылса, сонымен катар сотпен жаза тагайындау кезiнде сотталушыныц жеке бас сипатыньщ ерекшелiктерiне де мэн бере отырып, жумыссыз тулгаларга да колдану кажет.

Мэселен, когамдык жумыстарга сот-талган тулгалардыц жумысын уйымдасты-ру жергiлiктi бишк eкiлдерi мен пробация кызметiмен жYзеге асырылса, тYзеу жумы-старын да туракты жумысы жок тулгаларга да колдануды завдык тургыдан карасты-рып, оларды жумыспен камтамасыз етудi жумыспен камту орталыктарыныц мiндетi ретiнде сот Yкiмiмен мiндеттеу керек. Осы уакытка дейiн ^азакстанда бас бостан-дыгынан айыру жазасын eтейтiн жабылып калган тYзеу мекемелерi мемлекеттiк бюд-жеттен каржыландырылганы анык. Олай болса, гуманизациялык кадамдарга барып, оныц орнына бас бостандыгынан айырмай жазасын eтейтiн орталыктар куру кажет. Сондыктан сотталгандарга бас бостандыгынан айырусыз жазаларды етеуге толык мYмкiндiк жасайтын тYзеу орталыктары мен жумыс орындарын салу мемлекет пен сот-талган адамга да, сонымен катар тYзеу ме-кемелерiнен босап шыккан тулгаларга кайта когамга оралуына тигiзер пайдасы бар. Одан кешн оларды жумыска орналастыру бой-ынша тиiмдi багдарламалар механизмдерiн жетiлдiру кажет.

Мэселен, А^Ш-тыц федералды турме-лершде бiр сотталган адамды устау Yшiн 1 жылга 28 000 А^Ш доллары кетедi екен. ТYрмеден шыккандардыц 40 пайызы кайта кылмыс жасап, кебшесе 3 жыл iшiнде кайта тYрмеге оралады екен. Сондыктан соттар бас бостандыгынан айырумен байланысты емес балама жазаларды колданганды жен санайды. Ол мемлекетке экономикалык жагынан тиiмдi жэне салык тeлеушiлердщ

акшасын Yнемдейтiнi анык. Ец бастысы сотталган тулганы оцалтуды, отбасымен калуга мYмкiндiк бередi жэне оныц жумыс орнын сактап калып, мемлекетке де салыгын телеп отырады15. Буган уксас тэжiрибе экономикалык дамыган елдщ бiрi Жапонияда да бар. Онда айыппулды телей алмаган жагдайда сотталган адам арнайы жумыс YЙлерiнде (ецбек YЙлерi) жумыс жасап етейдi екен 2 Ал ^азакстанда сотталган адамды бас бостандыгынан айыру орнында устау Yшiн бiр адамга жылына 750 мыц тецге кетедi екен [9]. Бул жумсалатын каржыныц мемлекетке жэне елiмiздiц салык телеушiлерiне кандай салмак тYсiретiнiн тYсiнуге болады.

«^рмеге камауга алумен байланыссыз шаралардыц колданылуына жэрдемдесетiн ерiктi уйымдарга колдау керсетуге мем-лекеттiк мекемелердi, жеке меншш секторы мен журтшылыкты кетермелеген жен. ^огамныц катысуын кетермелеу керек, себебi онда Yлкен мYмкiндiктер бар жэне ол турмеге камауга алумен байланыссыз шаралар колданылган кукык бузушылар, олардыц отбасы мен когам арасындагы байланысты ныгайтушы мацызды факторлары-ныц бiрi болып табылады. Ол кылмыстык сот терелiгi жумысын толыктыру керек» деп, Б¥¥ -ныц 1990 жылгы 14 желтоксан-дагы Токио ережелершде бекiтiлген едi16. Токио ережелершде кершю тауып отырган факторларды елiмiзде колданысын табуга накты кадамдар жасауымыз тиiс. Ерiктi уй-ымдар, жеке меншш кэсiпкерлiк секторлары мен когам мYшелерiнiц бас бостандыгынан айырусыз тагайындалатын жазалардыц орындалуына, олардыц накты тэжiрибеде утымды колданысын табуга етене арала-суга мYмкiндiк беретiн устанып отырган «ашык мемлекетiмiздiц» принциптерiн жY-зеге асыруымыз кажет.

Корытынды

Сонымен, тYзеу жумыстары жаза жYЙ-есiнде тиiстi орнын алатындай, жаза инсти-тутыныц элеуетiн кетеру Yшiн осындай жазаларды пайдалы колдануды YЙлесiмдi жэне утымды тYPде жYзеге асыру кажет. ТYзеу жумыстары мен айыппулды тец карау дурыс шешiм емес. ^аз1рп тацда айыппул жаза-

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

А

СП

О

СП

О

X

е о

"U

2 А

JZ

15 Alternatives to incarceration in a nutshell. - [DneKmpoHdu^ pecypc]. — KonwemrndiniK mspmi6i: https://famm.org/wp-content/uploads/FS-Alternatives-in-a-Nutshell.pdf KapamaH KyHi: 07.03.2022.

2 The Ministry of Justice: Prison Work. - [DneKmpoHdu^ pecypc]. — KonwemmdiniK mapmi6i: https://www.moj.go.jp/EN/ kyousei1/kyousei_kyouse10.htmlKapamaH KyHi: 07.03.2022.

~u

7s

16 Турмеге цамауга алумен байланыссыз шараларга цатысты Бiрiккен ¥лттар уйымыныц минималды стандарт ереже-лерi (Токио ережелерi), Б¥¥Бас Ассамблеясыныц 1990 ж. 14 желтоцасандагы 45/110 царары. - [Электрондыц ресурс]. — Цолжетждтк тэртiбi: https://adilet.zan.kz/kaz/docs/09000000004 Каралган Ky^i: 07.03.2022.

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь .0

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

Ь

сыныц да орындалу процесi тиiмдi нэтиже берш отырган жок. Кeп жагдайда бiр реттiк тeлемге сотталушылардыц тeлеуге матери-алдык тургыдан мYмкiндiгi болмай калатын жэйттер орын алады. Ол кезде эрине, сот-тарга жазаны баска жаза тYрiне ауыстыруга кайта карауды кажет етедь Жаза тYрлерiнiц элеуетiн кeтеру Yшiн соттармен жазалардыц орындалуына кукык бузушы адамга кылмы-стык эрекетiне сэйкес эдш де, утымды жаза колдануга дурыс шешiм кабылдауы тиiс. ТY-зеу жумыстарыныц eзiндiк жазалау элемент-терiн басшылыкка алганымыз дурыс болар. ТYзеу жумыстарын жаза жYЙесiнен алып та-стауга бiрден шешiм кабылдауга асыгыстык танытпауымыз керек. Бас бостандыгынан айыру жазасына балама жаза болып табыла-тын бул жаза тYрiнiц рeлi мен тиiмдi колда-нуына нык шешiмдер кабылдауымыз кажет. Ецбек мемлекетке де, сотталган тулгага да пайдалы болатындай реттелуi жэне багыт-талуы керек. Сотталгандардыц ецбегi мем-лекеттiц тiкелей экономикасына да эсерi бар екенiн тYсiнемiз. ТYзеу жумыстары жазасы сот тэжiрибесiнде колданысын тауып, жаза жYЙесiнiц элеуетiн кeтеру Yшiн мынадай шараларды жYзеге асыру кажет:

Казакстан Республикасыныц кылмыстык кодексiнiц 42-бабын мынадай редакцияда толыктырылып берiлуiн усынамыз:

1) 42 баптыц 1-1 бeлiгi былай деп адр-сетiлуi тшс: «ТYзеу жумыстары - туракты жумысы бар немесе белгiлi бiр маман-дык бойынша бiлiктiлiгi бар жумысы жок тулгаларга да тагайындалады. Туракты жумысы барлар непзп жумыс орнында жаза-сын eтейдi. Ал жумыссыз тулгалар белгiлi бiр(игерген мамандыгы) бiлiктiлiгiне бай-ланысты мемлекеттiк халыкты ецбекпен камтамасыз ету орталыктарыныц усынысы бойынша белгiленген жумыс орнында сот-талушыныц тургылыкты жерi бойынша жазасы eтеледi»;

- 7 бeлiгiн: «жYктi эйелдерге, Yш жаска дейiнгi жас балалары бар эйелдерге, Yш жаска дейiнгi жас балаларын жалгыз eзi тэрбиелеп отырган еркектерге, елу сепз

жастагы жэне ол жастан аскан эйелдерге, алпыс Yш жастагы жэне ол жастан аскан еркектерге, бiрiншi немесе екiншi топтагы мYгедектерге, денсаулык жагдайына байла-нысты ецбекке жарамсыз тулгаларга жэне eндiрiстен окуын Yзiп окитын тулгаларга колданылмайды»;

2) ТYзеу жумыстарына жаза тагайындау тек туракты жумысы бар тулгаларга гана емес, белгш бiр бiлiктiлiгi бар (бшм^ ар-найы мамандыгы бар) жумысы жок тулгаларга да тагайындалуы тиiс;

3) КР Ецбек жэне халыкты элеуметпк коргау министрлшнщ жумыспен камту ор-талыктарын сот Yкiмiмен тYзеу жумыстарына сотталган тулганы жумыска орналастыру-ды мшдеттеу керек. Министрлiктiц халыкты жумыспен камту багдарламаларында сотталган тулгаларга катысты шешiмiн таба-тын накты шешiмдер болуы кажет жэне ол пробация кызме^мен тыгыз карым-катына-ста жумыс iстеуi керек;

4) ТYзеу жумыстарына сотталган тулга-ларды жумыска алатын жеке кэсiпкерлер мен орта жэне iрi бизнес eкiлдерiне арнайы келiсiм шарт аркылы мемлекет тарапынан жумыскерлердщ жеке кiрiс салыгы немесе косымша кун салыгын тeлеуде жецiлдiктер жасауды карастыру кажет;

5) Экономикалык, каржылай кажеттiлiктi талап етсе де, мемлекетпк тYзеу жумыс ор-талыктары болып табылатын eндiрiс-кэсiпо-рындарын салу кажет немесе оларды салуга жеке бизнес eкiлдерiн тартуга кызыгушылык танытатындай жагдай жасау керек (мемле-кеттiк гранттар бeлу, несие жецiлдiгi жэне т.б.). Олардыц ецбегi эскери материалдык кажеттшктер, халыктыц тутыну заттары, ауылшаруашылык салалары мен баска да eндiрiс орындарында олардыц eздерiнде бар бiлiктiлiк пен мамандыгына байланысты колдану кажет;

6) Сотталган адамга ол «тузеу жумыстарына сотталган тулга» деп карамай, оган ецбек зацнамасы бойынша тиiстi аткаратын лауазымына сэйкес соган лайык ецбек акы-сы тeленуi керек.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Жумагулов Т.К. Наказания, не связанные с лишением свободы: проблемы и перспективы: дис. ... канд. юрид. наук: 12.00.08 // Т.К. Жумагулов. - Алматы, 1997. - 143 с.

2. С.З. Зиманов. Цазащтыц ата зацдары: цужаттар, деректер жэне зерттеулер -Древний мир права казахов: 10 томдыщ /Багдарлама жетекшш С.З.Зиманов. - Алматы: Жетi жаргы, (Цазащ академиялыщуниверситет^, 2-шi том, 2003. - 464 б.

3. Аммосова В.И. Исправительные работы в России и других странах - участницах Содружества Независимых Государств: сравнительно-правовое исследование: дис. ... канд.

юрид. наук: В.И. Аммосова. - Рязань, 2017. - 54-55 с.

4. Н.Ф. Кузнецова, И.М. Тяжкова. Курс уголовного права в пяти томах. Общая часть: Учение о наказании. - Москва: Зерцало-М, 2002. - Том 2. - 464с.

5. Кулмуханбетова Б.А., Жусупова З.Т., Ахметов А.Т. Перспективы развития системы наказаний в уголовном праве Казахстана // К,аз1рг1 кезецдег1 Казацстан Республикасыныц цылмыстыц зацнамасын цолданудыц взект1 мэселелер1: теория жэне тэж1рибе сурацта-ры: халыцар. гыл.-тэж. конф. мат-ры (17.09.2021 ж.) - Алматы: КР 11ММ. Есболатов атындагы Алматы академиясыныц FЗжРБЖ¥Б, 2021. - 73 б.

6. Аюбаев М.А. О практике применения исправительных работ и дополнительного вида наказания в виде лишения права занимать определенные должности или заниматься определенной деятельностью // Fылыми ¡с-шара материалдарыныц жинагы / Кылмыстыц цуцыц бузушылыцтардыц алдын алу шаралары ЖYйесiндегi жазалау институтыныц те-ориясы мен практикасыныц цазiргi жай-^ш (27.05.2021 ж.) /Интернеттегi цылмыстыц цуцыц бузушылыцтарды тергеу: проблемалар мен шешу жолдары (28.05.2021 ж.): Ка-зацстан Республикасыныц тэуелЫздштц 30-жылдыгына арналган гылыми-тэжiрибелiк двцгелек Yстел материалдарыныц жинагы - Косшы: Казацстан Республикасы Бас проку-ратурасыныц жанындагы Куцыц цоргау академиясы, 2021. - 36-39 б.

7. Т.Б. Жумагулов, Г.С. Дэрiбаев. Рухани жацгыру аясында цуцыцтыцмэдениеттi арт-тырудагы цуцыцтыц тэрбие жэне бшм берудщ мацыздылыгы //Вестник Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан, научно-правовой журнал - 2021. - № 1 (64) - 68-с.

8. Е.О. Алауханов. Пайдацорлыц-зорлыц цылмыстардыц алдын алудыц криминологиялыц проблемалары: дис. ...зац гылымд. докт.: 12.00.08 // Е.О. Алауханов. - Алматы, 2004. - 319 б.

9. Б.К. Шнарбаев, А.П. Скиба. Проблемные аспекты трудозанятости осужденных // Караганды университетшц хабаршысы. Сер.Право. - 2021. - № 3(103). - 84 б.

REFERENCE

1. ZHumagulov T.K. Nakazaniya, ne svyazannye s lisheniem svobody: problemy iperspektivy: dis. ... kand. yurid. nauk: 12.00.08 //T.K. ZHumagulov. - Almaty, 1997. - 143 s.

2. S.Z. Zimanov. Kazaktyn ata zandary : kuzhattar, derekter zhane zertteuler - Drevnij mir prava kazahov: 10 tomdyk / Bagdarlama zhetekshisi S.Z.Zimanov. - Almaty: ZHeti zhargy, (Kazak Н akademiyalyk universiteti), 2-shi tom. - 2003. - 464 b.

3. Ammosova V.I. Ispravitel'nye raboty v Rossii i drugih stranah - uchastnicah Sodruzhestva Nezavisimyh Gosudarstv: sravnitel'no-pravovoe issledovanie: dis. ... kand. yurid. nauk: V.I. Ammosova. - Ryazan', 2017. - 54-55 s.

4. N.F. Kuznecovа, I.M. Tyazhkovа. Kurs ugolovnogo prava v pyati tomah. Obshchaya chast. // Uchenie o nakazanii. pod red. N.F. Kuznecovoj, I.M. Tyazhkovoj. - Moskva: Zercalo-M, 2002.

X

К

Tom 2. - 464s.. о

5. KulmuhanbetovaB.A., ZhusupovaZ.T., AhmetovA.T. Perspektivyrazvitiyasistemynakazanij g

а

v ugolovnom prave Kazahstana // Kazirgi kezendegi Kazakstan Respublikasynyn kylmystyk zannamasyn koldanudyn ozekti maseleleri: teoriya zhane tazhiribe suraktary: halykar. gyl.-tazh. ^ konf. mat-ry (17.09.2021 zh.). - Almaty: KR IIM M. Esbolatov atyndagy Almaty akademiyasynyn B GZzhRBZHUB, 2021. - 73 b. >

6. M.A. Ayubaev. O praktike primeneniya ispravitel'nyh rabot i dopolnitel'nogo vida ^ nakazaniya v vide lisheniya prava zanimat ' opredelennye dolzhnosti ili zanimat 'sya opredelennoj B deyatel'nost'yu // Gylymi is-shara materialdarynyn zhinagy / Kylmystyk kukyk buzushylyktardyn B aldyn alu sharalary zhujesindegi zhazalau institutynyn teoriyasy men praktikasynyn kazirgi zhaj- > kuji (27.05.2021 zh.) / Internettegi kylmystyk kukyk buzushylyktardy tergeu: problemalar men sheshu zholdary (28.05.2021 zh.): Kazakstan Respublikasynyn tauelsizdiginin 30-zhyldygyna o arnalgan gylymi-tazhiribelik dongelek ustel materialdarynyn zhinagy - Kosshy: Kazakstan Respublikasy Basprokuraturasynyn zhanyndagy Kukyk korgau akademiyasy, 2021. - 36-39 b.

7. T.B. ZHumagulov, G.S. Daribaev. Ruhanizhangyruayasyndakukyktykmadeniettiarttyrudagy kukyktyk tarbie zhane bilim berudin manyzdylygy // Vestnik Instituta zakonodatel 'stva i pravovoj informacii Respubliki Kazahstan, nauchno-pravovoj zhurnal - 2021. - № 1 (64) - 68-s.

8. E.O. Alauhanov. Pajdakorlyk-zorlyk kylmystardyn aldyn aludyn kriminologiyalyk problemalary: dis. ...zan gylymd. dokt.: 12.00.08 // E.O. Alauhanov. - Almaty, 2004. - 319 b.

9. B.K. SHnarbaev, A.P. Skiba. Problemnye aspekty trudozanyatosti osuzhdennyh //Karagandy universitetinin habarshysy. Ser.Pravo. - 2021. - № 3(103). - 84 b.