CC BY
24УДК: 349.42
^АЗА^СТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫГЫ КООПЕРАЦИЯСЫНЫЦ ¥ЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫ^-^¥^Ы^ТЫ^ ДАМУЫНЫЦ ПРОБЛЕМАЛАРЫ
^алдарбек ЖYшсбаЙ¥лы ^уандьщов
НАРХОЗ Университетi «Куцыц» кафедрасыныц доцентг, зац зылымдарыныц кандидаты, Алматы ц., Казахстан; e-mail: kuandykov_kzh@mail.ru
Мадина ^ойшыбай^ызы Жусупбекова
Корцыт Ата атътдагы Кызылорда мемлекеттiк университеттщ «Куцыцтану» кафедрасыныц доцентi, зац зылымдарыныц кандидаты, Кызылорда ц., Цазацстан; e-mail: zhmk6464@mail.ru
Рахат Зауытбек^лы Абдрахманов
НАРХОЗ Университеттщ докторанты, Алматы ц., Казахстан; e-mail:arzrahat@list.ru
Tyüíh свздер: ауыл шаруашылыц кооперациясы; агровнеркэст кешеш; цуцыцтыц-уй-ымдастырушылыц мэселелер; кооперация; мемлекеттт цолдау; ауылшаруашылыц кооперативтерШц цуцыцтыц мэртебеЫ.
Аннотация. Мацалада ауыл шаруашылыгы кооперациясын дамытудыц цуцыцтыц - уйымдастырушылыцтыц взектi мэселелерi царастырылган. Елiмiздегi ауыл шаруашылыгы кооперациясын уйымдастыру кезiндегi курделенген жэне шешуге тиiстi мэселелерге квщл бвлтген. Сонымен цатар, ауылшаруашылыц кооперативтерт цолдау жвнiндегi эр тYрлi галымдардыц пiкiрлерi мен шетел тэжiрибесi царастырылган.
Мацалада вркениеттi дамыган мемлекеттердщ ауыл шаруашылыгы кооперациясын дамытудагы жет^тттерге, отандыц ауыл шаруашылыгы вшмт вндiрушiлердiц цазiр-гi жагдайдагы мэселелерте талдау жасалган. Казацстан Республикасыныц «Ауыл шаруашылыц кооперативтерi туралы» зацына сэйкес, ауылшаруашылыц кооперативтерШц коммерциялыц зацды тулга ретiндегi цуцыцтыц мэртебесте арнайы талдау жасалган.
Мацаладамемлекетттдецгейде, турацты тYрде,ауыл шаруашылыгы инфрацурылы-мын дамыту Yшiн мемлекеттiк жэне жеке инвестицияларды тартуга цатысты мэселелер царастырылган. Сонымен цатар, ауыл шаруашылыгы субъектыерШц кооператив тYрiнде жумыс ^теуте ЖYйелi турде жан — жацты мемлекеттт цолдау кврсету туралы мэселелер царастырылган.
Мацалада ауыл шаруашылыгы кооперативтерШц мемлекеттк цолдаудыц арцасын-да елiмiздiц азыц-тYлiк цауiпсiздiгi, жумыспен цамту жэне экономикалыц даму мэселе-лерт шешуге квмектесе алатындылыгы айтылган. Ауыл тургындарыныц ауыл шаруашылыгы кооперативтерт квптеп цуруыхалыцты жумыспен цамтамасыз ету, олардыц эл — ауцатын квтеру жэне елiмiздi сапалы азыц — тYлiкпен цамтамасыз ету сияцты квптеген мэселелердi шешуге ыцпал ететтдш айтылган. Сонымен цатар, ауыл шаруашылыгы кооперациясын дамыту Yшiн цандай мэселелердi шешу керектiгi айтылган.
ПРОБЛЕМЫ ОРГАНИЗАЦИОННО-ПРАВОВОГО РАЗВИТИЯ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ КООПЕРАЦИИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Куандыков Калдарбек Жунисбаевич
Доцент кафедры «Право» Университета НАРХОЗ, кандидат юридических наук, г. Алматы, Казахстан; e-mail: kuandykov_kzh@mail.ru
Жусупбекова Мадина Койшибаевна
Доцент кафедры «Правоведение» Кызылординского государственного университета имени Коркыт Ата, кандидат юридических наук, г.Кызылорда, Казахстан; e-mail: zhmk6464@mail.ru
Абдрахманов Рахат Зауытбекович
Докторант Университета НАРХОЗ, г. Алматы, Казахстан; e-mail: arzrahat@list.ru
Ключевые слова: сельскохозяйственная кооперация; агропромышленный комплекс; организационно-правовые проблемы; кооперация; государственная поддержка; правовой статус сельскохозяйственного кооператива.
Аннотация. В статье рассматриваются актуальные проблемы организационно-правового развития сельскохозяйственной кооперации, указываются разрешаемые и сложные проблемы, возникающие при организации сельскохозяйственной кооперации в стране. Вместе с этим, рассматриваются международная практика и мнения различных ученых по поддержке сельскохозяйственной кооперации.
В статье проведен анализ достижений в развитии сельскохозяйственной кооперации цивилизованных государств, настоящего положения отечественных сельхозтоваропроизводителей. Согласно Закону РК «О сельскохозяйственных кооперативах» проведен анализ правовому положению сельскохозяйственных кооперативов как коммерческим юридическим лицам.
В статье указываются проблемы постоянного привлечения частных и государственных инвестиций для развития сельскохозяйственной инфраструктуры на государственном уровне. Кроме этого, рассматриваются проблемы необходимости всесторонней государственной поддержки субъектов сельского хозяйства, организованных в форме кооператива
Статья указывает на то, что государственная поддержка сельскохозяйственных кооперативов обеспечивает продовольственную безопасность, решает проблемы занятости населения и экономического развития страны. Создание сельскими жителями большего числа сельскохозяйственных кооперативов повлияло бы на такие проблемы как: обеспечение населения работой, повышение благосостояния народа и обеспечение страны качественными продуктами питания. Вместе с этим, в статье указаны проблемы, которые нужно решить для развития сельскохозяйственной кооперации.
PROBLEMS OF ORGANIZATIONAL AND LEGAL DEVELOPMENT OF AGRICULTURAL COOPERATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN
Kuandykov Kaldarbek Zhunisbaevich
Associate Professor of Law at the University NARHOZ,
Candidate of Law, Almaty, Kazakhstan;
e-mail: kuandykov_kzh@mail.ru
Zhusupbekova Madina Koyshibaevna
Associate Professor of the Department of Law, Kyzylorda State
University named KorkytAta, PhD in Law,
Kyzylorda, Kazakhstan; e-mail: zhmk6464@mail.ru
Abdrakhmanov Rakhat Zauytbekovich
Doctoral student at NARHOZ University,
Almaty, Kazakhstan; e-mail: arzrahat@list.ru
Keywords: agricultural cooperation; agriculture; organizational and legal problems; cooperation; state support; the legal status of an agricultural cooperative.
Abstract. The article deals with topical issues of organizational and legal development of agricultural cooperation, identifies resolvable and complex problems that arise when organizing agricultural cooperation in the country. At the same time, international practice and the opinions of various scientists on the support of agricultural cooperation are considered. The article analyzes the achievements in the development of agricultural cooperation of civilized countries, the present situation of domestic agricultural producers. According to the Law of the Republic of Kazakhstan "On Agricultural Cooperatives", an analysis was made of the legal status of agricultural cooperatives as commercial legal entities. The article points out the problems of constantly attracting private and state investments for the development of agricultural infrastructure at the state level. In addition, the problems of the needfor comprehensive state support of agricultural entities, organized in the form of a cooperative. The article indicates that the state support of agricultural cooperatives provides food
security, solves the problems of employment and economic development of the country. The creation by rural residents of a larger number of agricultural cooperatives would have affected such problems as: providing the population with work, increasing the well-being of the people and providing the country with high-quality food. At the same time, the article identifies the problems that need to be solved for the development of agricultural cooperation.
^азакстан Республикасыньщ азык-тушк каушаздшн камтамасыз ету максатында, елiмiздщ агроенеркэсшпк кешен саласын да-мыту жэне колдау женiндегi кептеген мемле-кеттiк багдарламалар кабылданып, оларды юке асыру Yшiн тиiстi каржы жэне материалдык ресурстар белiндi. Ауыл шаруашылыгы саласын реформалауга жэне азык^лш нарыгын реттеуге багытталган нормативтi - к¥кыктык актiлерде кабылданды. Дегенмен, аткарылып жаткан iс - шаралар ауыл шаруашылыгы са-ласындагы кYрделi мэселелердi жэне елiмiздi азык - тYлiкпен толык камтамасыз ету мэсе-лелерш тYбегейлi шеше алган жок.
^азакстан Республикасыныц Президентi Н.Э. Назарбаев езшщ «Терriншi енеркэсiптiк революция жагдайындагы дамудыц жаца мYмкiндiктерi» атты Жолдауында елiмiздщ агроенеркэсiптiк кешенiн дамыту перспек-тиваларына токталды. Елбасы жаца техно-логиялар мен бизнес - модельдердi енпзу, агроенеркэсiп кешеншщ гылымга негiзделуiн арттыру шаруашылыктарды кооперациялау кажеттшн кYшейтедi. Ауыл шаруашылыгы субъектшершщ кооператив тYрiнде жумыс iстеуiне жан - жакты колдау керсету керек. Елбасы ^азакстан Республикасы Yкiметi мен эюмдерге 5 жыл iшiнде агроенеркэсiп кешеншдеп енiмдiлiгiн жэне ецделген ауыл шаруашылыгы ешмшщ экспортын, тиiсiнше, кем дегенде 2,5 есеге арттыруды тапсырды [1].
Жогары да аталган мэселелердi шешу кезiнде, елiмiздегi ауыл шаруашылыгы коо-перациясын уйымдастыру, оныц жумысын жандандыру жэне оныц жумыс iстеуiне жан - жакты мемлекетпк колдау керсету сиякты мэселелерге кеп кецiл белу керек. Кэсшкер-лiктiц бiр нысаны ретiнде ауылшаруашылык кооперациясыныц республика халкы Yшiн экономикалык мацызы зор. Нарык заманына сай, республиканыц аграрлык секторын ре-формалау жагдайында, кооперация элеумет-тiк колдау жэне коргауды камтамасыз ететш ауылшаруашылык тауар ендiрушiлердiц ен-дiрiстiк жэне езге де кызметшщ бiрлескен ны-санын керсетедi. Кооперациялау материалдык жэне каржылык ресурстарды утымды пайда-лану, нарыкта белгiлi артыкшылыктарды ие-лену, тауар ендiрушiлердiц мYДделерiн жYзеге асыруда мацызды рел аткарады. Нарыктык катынастар жагдайында, ауылшаруашылык кооперативпк козгалысты дамыту, ауылшаруашылык тауар ендiрушiлер арасында жаца катынастарды калыптастыруды, экономика-
лык мэселелердi шешу Yшiн олардыц бiрiгуiн камтамасыз етедь
Ауыл шаруашылыгы кооперациясын уй-ымдастыру жэне дамыту мэселелерi кептеген галымдардыц гылыми жумыстарында керiнiс тапты. Кептеген гылыми зерттеушiлер ауыл шаруашылыгы кооперациясын экономикалык жэне элеуметтiк мэселелердi шешудiц тиiмдi куралы ретiнде карастырады жэне оларга мемлекеттiк колдау кажеттшпн негiздейдi.
Дамыган мемлекеттердегi ауыл шаруашылыгы кооперациясыныц халыкты азык -тYлiкпен камтамасыз етiп отырганы да осыган дэлел. Осындай кYPделi мэселелердi гылыми тYPде зерттеген шетел галымдарыныц ой -пiкiрлерiне токталып кетсек.
Еуропа галымдары Е.С.Тортила, В.Валентинов жэне С.Илиопулостыц айтуынша, «тарихка кез жYгiртсек, шын мэнiнде, тэуел-аз фермерлер жергiлiктi билiкке жэне тран-султтык белшек сатушылардыц нарыктык кузiреriне карсы тура алатын негiзгi институ-ционалдык жэне уйымдастырушылык курал болды» [2, 23-36 б.]. Аты аталган галымдардыц пшрше толык косылуга болады. Шын мэнiнде, Yлкен табыска кенелген тэуелсiз фермерлер жергшкп тургындардыц жумыспен камтамасыз етiлуiне, олардыц элеуметпк жэне экономикалык мэселелерiн шешшуше Yлкен ыкпал ете алады. Осы тургыдан келетiн болсак, олар жергшкп билiктiц шеше ал-маган мэселелерш шеше алатын, халыктыц эл - аукатын кетере алатын уйымдастырушылык ^шке айналады.
Америка ^урама Штаттарыныц галымы М.Л.Куктыц пiкiрi бойынша, «кооператив-терге мемлекетпк колдау керсетудiц негiзi репнде кооперативтердiц нарыктык сэтаздш-терiнiц эртYрлi нысандарын тYзету мYмкiндi-гiн атап етедь Бул ретте кооперативтер бэсе-келестiк критерий ретiнде эрекет етед^ бул нарык тиiмдiлiгiн арттырады» [3, 154-169 б.]. Шындыгында, ауыл шаруашылык коопера-тивтерiне мемлекеттiк колдау керсетiлуi тиiс. Эйткенi олардыц енiмi ауа - райына, табигат апаттарына жэне климаттыц езгеруiне тiкелей байланысты. Тэуекелге бел буган кооперативтер табысты болган кезде, бэсекелестiк критерий репнде нарык багасыныц кYрт есуше жол бермейдi.
Ресей галымы А.Г.Папцовтыц ойынша, «ауыл шаруашылык кооперативтерiнiц кец таралуы, олардыц жеке меншiк шагын фер-мерлiк шаруашылыкка негiзделе отырып ец-
деу, маркетинг жэне т.б. сиякты кец аукымды eндiрiстi Yйлестiрудщ жаксы нысаны болып табылады» [4, 60-686.]. Айтылган пiкiрдi ез тарапымыздан толыктырып кетсек, ауыл ша-руашылык кооперативтершщ кец таралуы ауыл шаруашылык eнiмдерiн ецдеп кана кой-май, сол ещрдщ экономикалык жэне элеумет-тiк мэселелерiн шеше алатын кэсшкерлштщ жаксы нысаны болар едi.
Тагы 6ïp Ресей галымы И.А.Минаковтыц айтуынша, «кооперативтердi дамыту ауыл шаруашылык тауар eндiрушiлершщ бэсекеге ка-бшеттшпн арттырып кана коймай, ауылдык елдi мекендердi туракты дамытуга жэне ша-руалардыц табыстары мен эл - аукатын артты-руга ыкпал етедЬ> [5, 92-99б.]. Шын мэнiнде, жергшкп кооперативтер ауыл шаруашылык eнiмдерiн (астык, ет, сYт eнiмдерi) ецдеп кана коймай, оларды экспортка шыгарып, пайда та-уып жатса, ауылдык елдi мекендердегi жолды жeндеуге, болмаса тYрлi элеуметтiк, медици-налык жэне мэдени кешендерш салуга ^мек-тесе алар едь
^ытай галымдары А.Чэн мен С.Скот-тыц пiкiрлерi бойынша, «эдiлдiктi камтама-сыз ететiн жэне кедейлердi коргайтын, узак мерзiмдi элеуметтiк мYДделердi кeздейтiн ко-оперативтердi дамытуга мемлекетпк колдау-ды кYшейту кажет» [6, 95б.].
^ытай галымдарыныц пiкiрiне косыла отырып, eз тарапымыздан косарымыз, бiздiц елiмiзде ауыл шаруашылык кооперативтерiн мемлекетпк колдау - халыктыц жумыспен камтамасыз етiлуi, тургындардыц ецбек акы-сын алуы, мемлекеттiк бюджетке салыктыц тYсуi, зейнетакы корына жарналардыц ту-суi жэне мiндеттi элеуметтiк медициналык сактандыру сиякты кYPделi мэселелердщ шешiлуiне жол ашу. Ауыл шаруашылык кооперативтерт мемлекетпк колдау Yнемi жэне жYЙелi турде болуды талап етедi.
^аз1рп жагдайда, бiркатар объективтi се-бептерге байланысты казакстандык шагын жэне орта ауыл шаруашылыгы тауарларын eндiрушiлер шетелдш тауар eндiрушiлермен байсалды бэсекеге тусе алмайды.
Осы тургыда, ^азакстан галымы Г.УА-кимбекованыц «ауыл шаруашылык eнiмдерiн шагын кeлемде eндiру заманауи технология-ларды колдануга, гылыми тYPде астык айна-лымын бакылауды жэнеYлкен аукымда асыл тукымды малдарды eсiру жумыстарын жYр-гiзуге мYмкiндiк бермейдЬ», - деген пiкiрiмен косылуга болады [7]. Кiшiгiрiм шаруа кожа-лыктары мен ауыл шаруашылык eнiмдерiн e^ дiрушi кэсiорындар бiрiгiп кооперация кура-тын болса, олардыц пайдаланатын жер кeлемi де, eндiрiс куралдары да, каржы жэне адами капиталдары да ^бейт, eздерiнiц eндiрiсiнде заманауи технологиялар мен косымша инве-стицияларды кещнен колдануына мYмкiндiк-
тер ашылар едi.
^азакстан галымы УКеримованыц пiкiрi бойынша, «ауыл шаруашылыгыныц юшь гiрiм кэсiпорындары eз eнiмдерiнiц бэсекеге кабiлеттiлiгiн, инновацияларды енпзуд^ халыктыц денсаулыгына кауiпсiз тамак eнiм-дерiн жеткiзудi дербес шеше алмайды жэне жогары бiлiктi мамандардыц кызметтерiн алу мYмкiндiгiнен айрылады» [8]. Ауыл шаруашылыгы eнiмдерiнiц элемдш бэсекеге кабiлеттiлiгiн арттыру, сол eнiмдердi eндiру кезiнде элемдiк озык технологиялармен жумыс ютей алатын бшкп мамандардыц кыз-метiн талап етедь Ол мамандарды жумыска шакыру, тшсп ецбек акысын тeлеу, олардыц жумыс ютеуше барлык жагдайларды жасау тек Yлкен табысты ауыл шаруашылык коопе-рациясыныц колынан келедi.
Аталган мэселелердi шешу максатында, ^азакстан Республикасында шагын жэне орта ауыл шаруашылык тауарларын eндiрушiлердi ауыл шаруашылык кооперативтерт куруга багытталган шаралар жYзеге асырылуда. Ауыл шаруашылык кооперативтерi - элемде-ri ауыл шаруашылыгы eндiрiсiнiц ец ^п та-раган кукыктык - уйымдастырушылык нысаны болып табылады. Дамыган жэне дамушы елдердiц аграрлык секторында ауыл шаруашылык кооперативтерi мацызды рeл аткара-ды. Буган ауыл шаруашылык кооперативтерi дамыган мемлекеттердiц нарыгындагы сапа-лы ауыл шаруашылык eнiмдерiнiц мол жэне жеткiлiктi кeлемде болуы мысал бола алады.
Еуропа галымдары Е.С.Тортила, В.Валентинов жэне С.Илиопулостыц зерттеулерь не CYЙенетiн болсак, «Еуропалык Одакта 600 мыц адам жумыс ютейтш, 9 миллион мYше-с бар, 40 мыцга жуык кооперативпк кэсшо-рындар бар. Олардыц айналымы шамамен 260 млрд евро. Бул кооперативтер ауылшару-ашылык eнiмдерiн жетюзудщ 50%-дан аста-мын жэне ауыл шаруашылыгы eнiмдерiн жи-науга, eцдеуге жэне сатуга арналган 60%-дан астамын курайды» [2, 23-36 б.].
Бельгия галымдары А.Зеви, А.Занотти, Ф.Сулаже жэне А.Зелалидщ пiкiрлерi бойынша, «жалпы еуропалык экономика про-блемаларын шешу, атап айтканда, еуропалык аймактардыц, кэсiпорындар мен жумыс орындарыныц экономикалык турактылыгы, капитал жинактауы мен жалпы эл-аукатты дамытуы кооперативтер кызметiне байланысты» [9]. Шындыгында, eркениеттi дамыган еуропалык мемлекеттердщ экономикасы кооперативтер кызметше байланысты болатын болса, елiмiздiц азык - тYлiк проблемасын шешу ауыл шаруашылык кооперативтершщ колында екендшне кeз жеткiзесiц.
Еуропа галымдары С.Илиопулас, К.Кук, Г.Хендрик, А.Хумистщ зерттеулерiне CYЙ-енсек, «кооперативтер, кeптен берi, Жаца
Зеландияньщ cyt eнеркэсiбiндегi басым уй-ымдык курылымга айналды. Жаца Зеландияньщ дамыган кооперативтiк секторы ересек халыктыц 40%-ын бiрiктiредi жэне ЖЮ-шц 22%-ын (40 млрд. А^Ш доллары) курайды. Элемнiц 100 млн. адамы Жаца Зеландияныц cyt eнiмдерiмен камтамасыз етшген» [10]. Шын мэншде, Азия мемлекеттерiнiц коопера-тивтiк секторы ЖТО мен халыкты жумыспен камту мэселелерiн шеше алатын болса, бул секторды дамыту бiздiц елiмiздегi кYPделi мэселелердi шешуге eзiнiц Yлесiн косатыны-на кэмiл сенемiз.
Еуропа галымы С.Илиопуластыц зерт-теуiне CYЙенсек, «кептеген жылдар бойы, eркениеттi дамыган мемлекеттер ауыл шаруашылык кооперативтерiнiц дамуын ынта-ландыру максатында саликалы мемлекетпк саясат жYргiзуде. ДэстYP бойынша, нарыктык экономикасы дамыган кептеген елдерде ауыл шаруашылыгы кооперативтерi мен ауыл шаруашылыгы секторы темендепдей нысандар-да мемлекетпк колдауга ие болуда:
1) достыкка негiзделген кукыктык база-мен камтамасыз ету;
2) монополияга карсы зацнама мен ереже-лерден босату;
3) колайлы салыктык жагдай;
4) колайлы несие алу мYмкiндiгi;
5) техникалык кемек.
Ауыл шаруашылык кооперативтерш колдау саясатыныц каркындылыгы мен y^ лесiмдiлiгi дамыган мемлекеттерде эртур-лЬ> [11]. Аталган зерттеуге карап, еркениетп мемлекеттерде ауыл шаруашылык коопера-тивтершш дамуын ынталандыру жогары дец-гейде жYргiзiлiп келе жаткандыгына кез жеткь зесiц. Бiздiц елiмiздегi жYргiзiлiп келе жаткан ауыл шаруашылык eнiмдерiн eндiрушiлердi мемлекеттiк колдау элiде болса темен.
^азакстан галымы Г.УАкимбекованыц зерттеулерiне CYЙенсек, ^азакстан Республи-касындагы ауыл шаруашылык кооперативтерш мемлекетпк колдау бiркатар жолдар-мен жYзеге асырылады. Мемлекетпк колдау багдарламасыныц аясында ауыл шаруашылык кооперативтерш мемлекетпк субсидиямен, темен пайыздык несиемен жэне жещлдетш-ген салыктык режиммен камтамасыз ету кез-делген. Ауыл шаруашылыгы кооперативтерь не тYрлi каржы кeздерiнен каржылык колдау керсетудш кеп арналы жYЙесiн калыптастыру мшдеп койылган. Багдарлама жYзеге асыры-ла бастаганнан берi ^азакстанныц эр тYрлi аймактарында 80 мыцнан астам шаруа кожа-лыктарын камтитын 800 астам ауыл шару-
ашылык кооперативтерi курылды. Аталган кооперативтер cyt, ет, кекеню, жемiс - жи-дек, макта, бал, майлы дакылдар жэне т.б. eнiмдердi шыгарумен айналысады. Жацадан курылган кооперативтердiц кызметiне керек-Т инфракурылымына, жабдыктары мен кооператив мYшелерiнiц санына Yнемi бакылау жYргiзiлуде.
^урылган ауыл шаруашылык кооператив-терiнiц тиiмдi жумыс iстеуiнiц бiркатар оц мысалдары бар. Мысалы, Жамбыл облысы-ныц Байзак ауданында 17 шаруа кожалыкта-рын бiрiктiру жолымен «Жадыра» ауыл шаруашылыгы eндiрiстiк кооперативi курылды. Кооперативтiц баскаруында жалпы 6400 га жер, оныц шшде 282 га епспк жер бар. Кооператив непзшен кeкeнiс eнiмдерiн, бакша дакылдары мен кант кызылшасын eсiрумен айналысады.
Сондай-ак, кооператив болашакта кант кызылшасын егетш алкаптарды кецейтудi, кант кызылшасын жинайтын техниканы са-тып алуды жэне cyt eнiмдерiн eцдеудi уй-ымдастыруды жоспарлап отыр» [12, 36-44 б.].
Еуропа галымдары Ж.Бижман жэне С.Илиопуластыц зерттеулерше CYЙенетiн болсак, «Ауыл шаруашылыгы кооперативiн дамыту-ды мемлекеттiк колдаудыц тиiмдi шаралары-ныц бiрi - олардыц жумыс ютеуше ыцгайлы кукыктык базаны куру. Еуропалык Одак ел-дерiндегi кооперативтерге кукыктык катынас Дания мен ¥лыбританиядагы арнайы кооператив туралы зацнаманыц жоктыгымен жэне-Италия, Испания, Португалия, Греция жэне Венгрияныц конституцияларындагыкоопера-тивтерге сштеме жасаумен ерекшеленедi. Бул конституциялык коргау кооперативтер аткара-тын элеуметтiк кызметтермен байланысты» [13, 497-508 б.].
2015 жылы 29 казанда ^азакстан Респу-бликасыныц «Ауыл шаруашылык коопера-тивтерi туралы» зацы кабылданды, аталган зац ауыл шаруашылык кооперативтершш кукыктык мэртебесшш eзгеруiне экеп соктыр-ды1. Бурын елiмiзде кооперативтердiц кызметi бес зацмен реттелiнетiн жэне олар аткаратын кызмет тYрiне байланысты коммерциялык жэне коммерциялык емес уйымдар нысанын-да курылатын. Жаца зац барлык ауыл шаруашылык кооперативтерш ез мYшелерiнiц ара-сында пайданы белу мYмкiндiгiн камтамасыз ететiн, коммерциялык уйымныц мэртебеС бар, eндiрiстiк кооперативтiц бiрыцFай уйым-дык-кукыктык нысанында аныктады.
Зацда ауыл шаруашылык кооператив-тершш курылуы мен кызметiнiц кооператив-
1 Цазацстан Республикасыныц «Ауылшаруашылызы Koonepamuemepi туралы» 2015 жылы 29 цазанында ца-былданзан № 372-V Зацы. [Электронный ресурс] - Режим доступа.- http://online.zakon.kz/ (Дата обращения: 29.10.2018).
ке юрудщ жэне одан шыгудыц ерштшп,ко-оператив мYшелерiнiц тец кукыктылыгына непзделген баскарудыц демократиялылыгы, ауыл шаруашылыгы кооперативтершщ дербе-стiгi жэне кызметiнiц тэуелаздш, eзара кeмек жэне кооператив мYшелерi Yшiн экономика-лык пайданы камтамасыз ету, баскару орган-дарыныц сайланбалылыгы жэне есеп берш отыруы сиякты непзп кагидаттары белгiлен-ген.
Демократиялык баскару кооперативтщ эрбiр мYшесi кооперативтiк iстердi баскаруга, меншiк мeлшерi мен мeлшерiне ^лес жар-наларына) карамастан, бiр дауыс кукыгымен катысуга кукыгы бар екендшнен кeрiнедi. Кооператив мYшелерi ауыл шаруашылыгы кооперативтщ кызмеп туралы толык акпарат алуга кукылы. Зацнамалык тYPде ауылшару-ашылык кооперативiнiц каржы-шаруашылык кызметше ревизия жYргiзудiц тYрлi мYмкiн-дiктерi мен нысандары кeзделген.
Швеция галымдары П.Осерберг пен К.Ха-келиустiц пiкiрлерi бойынша, «дамыган мем-лекеттерде кооперативтщ баскару органдары eздерiнiц шешiмдерiн кабылдаганда,демокра-тиялык бакылау аркылы эсер ете алатын кооператив мYшелерiнiц колдауына CYЙене ала-ды» [14, 181-197 б.].Бiздiц елiмiзде ^азакстан Республикасыныц «Ауылшаруашылыгы коо-перативтерi туралы» зацына сэйкес,ауыл шаруашылык кооперативтершщ кызметше кооператив мYшелерiнiц жеке ецбекпен араласуы мiндеттi емес. Ендi кооператив мYшелерi болып, жеке тулгалармен катар зацды тулгалар-да бола алады, бул дегенiмiз кооперативтердiц каржы мYмкiндiктерiне оц эсерш тигiзуi мYм-кiн.
Жогарыдагы зацнамадагы eзгерiстер ауыл шаруашылык кооперативтерiнiц кызметш ашык жария тYPде етуi тшс, ал кооператив-тердi оган фермерлердщ мYше болып кiруi Yшiн тартымды етуi керек.
Ауыл шаруашылыгы кооперативтерш дамыту бойынша жумыстарга мемлекетпк ор-гандармен катар бизнес кауымдастыгы пен гылыми орта eкiлдерi катысуда.2016 жылдан бастап пилоттык кооперативтер куру жэне техникалык кызмет кeрсету Yшiн ^азакстан Республикасы Ауыл шаруашылыгы министр-лiгi мен «Атамекен» кэсiпкерлер улттык пала-тасыныц бiрлескен жумыс тобы жумыс ютей-дi. Пилоттык кооперативтер елiмiздiц эртYрлi eцiрлерiнде жэне ауыл шаруашылыгы e^ дiрiсiнiц эр тYрлi салаларында курылган. Пилоттык жобаларды iске асыру кезiнде алынган тэжiрибе елiмiздiц барлык аймактарына та-ратылатын болады. ^азак агроeнеркэсiп ке-шеш экономикасы жэне уйымдастыру гылы-ми-зерттеу институты ауыл шаруашылыгы кооперативтерiн дамыту туралы зерттеулер жYргiзуде.
Ауыл шаруашылыгы кооперациясын да-мытудагы мацызды мэселелердщ бiрi бшк-тi кадрлардыц тапшылыгы болып табылады. Кооперацияныц негiзгi кагидаттарыныц бiрi ретiнде бiлiм беру мен окыту бYкiл элемде кооперативтердi табысты дамытудыц мацызды факторы ретшде танылды. Елiмiзге кооперативтер мен ауылшаруашылык eнiмдерiн eндiрудi уйымдастыру туралы бiлiмi бар ма-мандар кажет. Мемлекетiмiздегi аграрлык университеттер мен колледждердщ элеуетiн пайдалана отырып мундай мамандарды даяр-лауды бастау кажет. Ауыл шаруашылыгы ко-оперативтерi мамандарыныц бшктшгш арт-тыру максатында туракты непзде тренингтер мен семинарлар уйымдастыру кажет.
Осы саланы зерттеп жYрген Еуропа галымдары Е.Гарневка, Г.Лю, Х.Н.Шадболт-тыц зерттеулерiне CYЙенетiн болсак, кооператив мYшелерiн Yнемi окыту жэне олардыц бшктшгш арттыру кооператив элеуетшщ жэне оныц мYшелерiнiц децгешн арттыра-ды [15]. ^азакстандагы ауыл шаруашылыгы кооперациясын табысты дамытудыц мацызды факторларыныц бiрi ауыл тургындары арасында жYЙелi тYPде ауыл шаруашылыгы кооперативi туралы акпараттык - тYсiндiру жумыстарын жYргiзу. Ауыл тургындары кооперативпк формалардыц артыкшылыктары, кооперативтiк iстердi баскару ерекшелiктерi, кооператив мYшесiнiц мэртебес жэне кооператив кызметiнiц кукыктык аспектiлерi туралы хабардар болуы тиiс. Ауыл тургындары арасында осындай бiлiмдердiц, акпараттыц жэне тYсiндiру жумыстарыныц болмауы ауыл шаруашылыгы кооперативiн дамытуга кедерп болып табылады.
Ауыл шаруашылыгы кооперациясыныц прогрессивп дамуы ауыл шаруашылыгы eнiмдерiн жинау, сактау, eцдеу жэне маркетинг инфракурылымын жYЙелi тYPде дамыту-сыз мYмкiн емес. Тиiстi инфракурылымдарды дамытуга арналган инвестициялар ауылшаруашылык eнiмдерiнiц eндiрiсiн улгайтуга ын-таландырушы турде эсер етедi. Мемлекеттiк децгейде, туракты турде,ауыл шаруашылыгы инфракурылымын дамыту Yшiн мемлекеттiк жэне жеке инвестицияларды тартуга катысты мэселелердi шешу кажет.
^азакстан Республикасыныц ауыл шаруашылыгы кооперациясын дамыту Yшiн келесi мэселелердi шешу керек:
- Ауыл шаруашылыгы субъектшершщ кооператив туршде жумыс iстеуiне жYЙелi тYPде жан-жакты мемлекеттiк колдау ^рсе-ту. Атап айтатын болсак,ауыл шаруашылык кооперативтерш мемлекетпк субсидиямен, тeмен пайыздык несиемен жэне жецiлдетiл-ген салыктык режиммен камтамасыз ету, ше-телден озык техника мен технологияларды алуына жэрдемдесу, егш егу жэне егiн жинау
кездершде арзандатылFан жанар-жаFар май-мен камтамасыз ету
- Aybrn шарyашылык кооперативтерiнiц дамyын ынталандырy максатында мемлекет тарапынан аyылдык елдi мекендердщ ин-фракурылымын дамытy. Aтап айтатын болсак, темiржол, автомобиль жолдары мен адтрлер салy, аyыл тyрFындарына керекп мектеп, ауру-хана, мэдени жэне элеyметтiк кешендер салу
- Aybrn шарyашылык секторына шетелдiк жэне отандык инвестицияны кецiнен тартy. Жергiлiктi эюмдердщ жумысыныц нэтиже-сiн аyыл шарyашылык секторындаFы, оныц iшiнде аyыл шарyашылык кооперативтерiнiц, жетiстiктерiмен тiкелей байланысты ету
- Aybrn шарyашылык секторына барып жумыс iстеyшiлерге жан - жакты колдаy ^р-сетy, оларFа эртYрлi жецiлдiктер берy.
- Ayыл шарyашылык секторына бiлiмдi
жэне бiлiктi мамандарды дайындау
- Ayыл шарyашылык кооперативтершщ басшылары мен мYшелерiне дамыFан eркени-еттi елдердегi тэжiрибемен таныстырy, олардыц бшктшпн арттыру
Элемдегi аyыл шарyашылыFы кооперациясыныц дамyы кооперативтердщ мацызды экономикалык жэне элеyметтiк мэселелердi шешy Yшiн кажеттi элеyетке ие екендЫн ^р-сетп. Ayыл шарyашылыFы кооперативтерi мемлекеттiк колдаyдыц аркасында елiмiздiц азык-тYлiк каyiпсiздiгi, жумыспен камтy жэне экономикалык дамy мэселелерiн шешyге ^мектесе алады.Ayыл тyрFындарыныц аyыл шарyашылыFы кооперативтерш ^птеп куруы халыкты жумыспен камтамасыз ету, олардыц эл-аукатын кeтерy жэне елiмiздi сапалы азык-тYлiкпен камтамасыз ету сиякты кeптеген мэселелердi шешуге жол ашады.
ЭДЕБИЕТ
1. Цазацстан Республикасыныц Президентi Н. Назарбаевтыц Цазацстан халцына Жолдауы. 2018 жылгы 10 цацтар. «Твртiншi внеркэсттт революция жагдайындагы дамудыц жаца мум-тндттерЪ>. //www.akorda.kz
2. Tortia E.C., Valentinov V., Iliopoulas C. Agricultural cooperatives. Journal of Entrepreneurial and Organizational Diversity, vol. 2, No. 1, 2013, pp. 23-36.
3. Cook, M.L.(1993) Cooperatives and group action', in D. Padberg, ed.,Food and Agricultural Marketing Issues for the 21st Century, FAMC 93-1, Texas A&M Universit pp. 154-169.
4. Папцов А.Г. Нормативно-правовое обеспечение сельскохозяйственных кооперативов в странах с развитой рыночной экономикой. Материалы международной научно-практической конференции «Российское село и кооперация: сегодня и завтра» - Москва, 2017г.с. 60-68.
5. Минаков И.А. Развитие сельскохозяйственной производственной кооперации в России. Материалы международной научно-практической конференции «Российское село и кооперация: сегодня и завтра» - Москва, 2017, с. 92-99.
6. Chen А., Scott S. Rural Development Strategies and Government Roles in the Development of Farmers' Cooperatives in China. Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development., vol.4, 2014, pp. 35-55.
7. Акимбекова Г.У.(2017) Результаты реализации нового Закона Республики Казахстан «О сельскохозяйственных кооперативах». http://farmers.kz
8. Керимова У. Текущая роль производственных и обслуживающих кооперативов в сельском хозяйстве Южного Казахстана. Discussion Paper, 2017, Leibniz Institute of Agricultural Development in Transition Economies/https://www.econstor.eu
9. Zevi, A., Zanotti A., Soulage F., Zelalia, A. Beyond the Crisis: Cooperatives, Work, Finance, CECOP Publications, Brussels, Belgium., 2011.
10. Iliopoulas C., Cook M., Hendrikse G., Chumis A. Support for farmers cooperatives. Experiences of non EU OECD countries. Wageningen UR., 2012.
11. Iliopoulas C. Public policy support for agricultural cooperatives: an organizational tconomics approach. Annalsof Publicand Cooperative Economics 84 (3), 2013, pp. 241-252.
12. Акимбекова Г.У. Сельскохозяйственная кооперация в республике Казахстан: проблемы и пути решения. Материалы международной научно-практической конференции «Российское село и кооперация: сегодня и завтра» г. Москва, 2017г., с. 36-44.
13. Bijman J., Iliopoulas C. Farmers cooperatives in the EU: policies, strategies and organization. Annals ofPublic and Cooperative Economics. vol.4, 2014, pp, 497-508.
14. Osterberg P., Hakelius K. Members' Perception of their Part icipation in the Governance of Cooperatives: The Key to Trust and Commitment in Agricultural Cooperatives. Agribusines, Volume 25, Issue 2. 2009.,pp. 181-197.
15. Garnevska E.,Liu G., Shadbolt N. M., Factors for successful development offarmer cooperatives in Northwest China. International Food and Agribusiness Management Review Volume 14, 2011, Issue 4.
REFERENCES
1. K^azaqstan Respublikasynyy Prezidenti N. Nazarbaevtyy K^azaqstan halqyna Zholdauy. 2018 zhylsy 10 qaytar. «Tertinshi enerkssiptik revoljucija zhasdajyndasy damudyy zhaya mYmkindikteri». // www. akorda.kz
2. Tortia E.C., Valentinov V., Iliopoulas C. Agricultural cooperatives. Journal of Entrepreneurial and Organizational Diversity, vol. 2, No. 1, 2013, pp. 23-36.
3. Cook, M.L.(1993) Cooperatives and group action', in D. Padberg, ed.,Food and Agricultural Marketing Issues for the 21st Century, FAMC 93-1, Texas A&M Universit pp. 154-169.
4. Papcov A.G. Normativno-pravovoe obespechenie sel 'skohozjajstvennyh kooperativov v stranah s razvitoj rynochnoj jekonomikoj. Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii «Rossijskoe selo i kooperacija: segodnja i zavtra» - Moskva, 2017g.s. 60-68.
5. Minakov I.A. Razvitie sel'skohozjajstvennoj proizvodstvennoj kooperacii v Rossii. Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii «Rossijskoe selo i kooperacija: segodnja i zavtra» -Moskva, 2017, s. 92-99.
6. Chen A., Scott S. Rural Development Strategies and Government Roles in the Development of Farmers' Cooperatives in China. Journal of Agriculture, Food Systems, and Community Development., vol.4, 2014, pp. 35-55.
7. Akimbekova G.U.(2017) Rezul'taty realizacii novogo Zakona Respubliki Kazahstan «O sel 'skohozjajstvennyh kooperativah». http://farmers.kz
8. Kerimova U. Tekushhaja rol' proizvodstvennyh i obsluzhivajushhih kooperativov v sel 'skom hozjajstve Juzhnogo Kazahstana. Discussion Paper, 2017, Leibniz Institute of Agricultural Development in Transition Economies/https://www.econstor.eu
9. Zevi, A., Zanotti A., Soulage F., Zelalia, A. Beyond the Crisis: Cooperatives, Work, Finance, CECOP Publications, Brussels, Belgium., 2011.
10. Iliopoulas C., Cook M., Hendrikse G., Chumis A. Support for farmers cooperatives. Experiences of non EU OECD countries. Wageningen UR., 2012.
11. Iliopoulas C. Public policy support for agricultural cooperatives: an organizational tconomics approach. Annals of Publicand Cooperative Economics 84 (3), 2013, pp. 241-252.
12. Akimbekova G.U. Sel'skohozjajstvennaja kooperacija v respublike Kazahstan: problemy i puti reshenija. Materialy mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii «Rossijskoe selo i kooperacija: segodnja i zavtra» g. Moskva, 2017g., s. 36-44.
13. Bijman J., Iliopoulas C. Farmers cooperatives in the EU: policies, strategies and organization. Annals of Public and Cooperative Economics. vol.4, 2014, pp, 497-508.
14. Osterberg P., Hakelius K. Members' Perception of their Part icipation in the Governance of Cooperatives: The Key to Trust and Commitment in Agricultural Cooperatives. Agribusines, Volume 25, Issue 2. 2009.,pp. 181-197.
15. Garnevska E.,Liu G., Shadbolt N. M., Factors for successful development offarmer cooperatives in Northwest China. International Food and Agribusiness Management Review Volume 14, 2011, Issue 4.
