CC BY
119aki kimi qargiliqli - birgalik növ manalari sisteminda markazi yer tutur " (Serebrennikov, 2002:7).
A.A.Yuldagev isa bu manalarin har birini çoxluq manasinin manba oldugunu qeyd edir habela çoxluq manasinin iki çalari oldugunu qeyd edir (Racabli, 2008:315).
B.A.Serebrennikov isa bu cür mülahiza irali sürarak qeyd edir: "pratürk dövründa türk dillarinda topluluq va çoxluq formasi bildiran xüsusi -ц gösdaricisi mövcud idi. Bela farz etmaya asas var ki, -ц gakilçisinin qadim manalarindan biri harakatda takrarliq bildirmak idi " (Serebrennikov, 2002:202).
Lakin bizim fikirimizca, çoxluq manasi na Azarbaycan, na türk, na da türkman va qaqauz dillarinda ayrica müstaqil manaya sahib deyildir, bela ki, çoxluq manasinin Azarbaycan dilinda ekvivalenti qargiliqli - birgalik manasidir. Bu xüsusiyyatlari nazara alaraq ,fikrimizca, bu manaya ayrica bir mana kimi baxmaq dogru deyil. Sksariyyat tasirli feillardan düzalir -ig gakilçisi qabul etdikdan sonra tasirsiz feillar olur burdanda bu naticaya gala bilarik ki, çoxluq manasi har-hansisa sözün idara olunmasina tasir etmir.
Bi^lik mэnasl. Maraqli faktdir ki, A.A.Yuldagev birgaliyin ilkin manasini çoxluq manasinin modifikiyasasi hesab edir. X.Q.Niqmatov çoxluq va birgalik manasi arasinda farq qoymur, onlari birlikda çoxluq va birgalik adi altinda ifada edir. Ssasan tasirsiz feillardan düzalir va morfoloji alamat qabul etdikdan sonra da tasirsiz olaraqqalir. Bu mananin saciyyavi xüsusiyyatlari harakatin bir tarafli istiqamatda, hamçinin eyni zamanda icra edildiyini ifada edir. Birgalik manasi müasir dilla müqayisada g^
abidalarin dilinda isa öz intensivliyi ila seçilir. Onu da qeyd etmak olduqca zaruri va maqsadauygun -
olardi ki, müayyan zamanlarda qargiliqli va birgalik manasini ancaq matn daxilinda müayyanlagdirmak mümkündür. Nümuna olaraq qeyd etmak istardik ki, çox zaman qi§qirmaq birgalik manasinda iglandiyi halda bazan isa qargiliqli manasini da ehtiva eda bilar. Masalan: onlar bir - birina qiçqiriçdilar.
Qargiliqli mэnasl. Bu mananin isa spesifik xüsusiyyati iki va daha artiq subyekt arasinda harakatin qargiliqli gakilda icra edildiyini gösdarir va icra edilmig harakatin tasiri bir - birina keçir. Qargiliqli mana ifada olunan cümlalarda subyektlar,asasan, barabarhüquqlu olur. Masalan: Sevda ila Afaq ax§am yemayinda görü§mü§dür. Lakin bu cümlani Sevda Afaq ila ax§am yemayinda görü§mü§dür kimi ifada etdikda birinci subyekt Sevda fallagir, Afaq isa qeyri - faal ifada olunur. Machul, habela qayidig növlarda mövcud oldugu kimi, qargiliqli növdada xüsusi konstruksiya mövcuddur. Bu manada olan feillarda -birlikda.-bir-biri ila kimi sözlar istifada olunur. Hamçinin bu vahidlar eyni zamanda cümlada semantikani qüvvatlandirmaya da xidmat edir. Bunlarla paralel olaraq qeyd etdiyimiz sözlar analitik formada malum növüda ifada eda bilar: Onlar qucaqla§di - Onlar bir - birini qucaqladilar . Abidalarin dilinda isa tasirsiz feil köklarindan yaranmasida mügahida olunur. Masalan: olar bir-birga baki§di(onlar bir - birina baxdilar).
Yarig mэnasl. Yarig manasi ^ün saciyyavi alamat harakatin qargi - qargiya icra olunmasidir. Bu mana bir qadar ifada etdiyi alamatlara göra qargiliqli manaya çox banzayir , lakin yarig manasi aksaran obyekta sahib olur. Türkman dilinda yarig manasinin obyektli versiyasini mügahida etmak olur: Masalan ine seyi§ler atlarunu seyser gerdiler - meydana çuqup at çapugzaqlar . "Atlari hazirlayan ma§qçilar galdilar - onlar meydana çixib at çapacaqlar" (Rahimov, 1965:217 ).
Ancaq bu xüsusiyyat bütün dillari ahata etmir. Bela ki, Azarbaycan va qaqauz dilinda bu manani ifada etdiyi cümlalarda obyekta sahib olmurlar. Ona göra ki, qargiliqli manada oldugu kimi yarig manasinda da olan feillara - ig gakilçisini alava etdikdan darhal sonra tasirliliyini itirir va tasirsiz
feillar özündan sonra obyekt talab etmadiyina göra obyektin igtirakina ehtiyac duyulmur. Nümuna olaraq : u§aqlar bir - biri ila darti§dilar.
Yuxarida qeyd etdiyimiz bu mana növlarinin bir sira oxgar cahatlari vardir:
a) Har üg növün morfoloji gösdaricisi eynidir: -ig
b) Mana növlarinin har birinda bir nega subyektin igtirak etmasi.
c) Har üg növda olan feillar sonda tasirisiz oldugundan obyektin igtirakina lüzum olmamasi.
Qargiliqli - birgalik növün bu mana tiplarinin arasinda six alaqa mövcuddur. Masalan:
yarig manasinin asasina nazar yetirdikda mahiyyat olaraq qargiliqli va birgalik manalari durur. Mahz ela bu xüsusiyyatlari nazara alaraq bu mana tiplarini kompleks gakilda taqdim etmak daha maqsadauygundur. Hatta tarixan abidalarin dilinda bela mövcud olan bu mana tiplari az mügahida olunmaqdadir.
Azarbaycan dilinda oldugu kimi müasir türk dilinda da qargiliqli - birgalik növ, asasan, bu va ya digar subyektlarin icra etdiyi harakatlarin birgaliyini göstarir. Bu harakatlar ham qargiliqli, ham da birinin digarina kömak etmasi manasinda ifada oluna bilar. Qargiliqli - birgalik feillar müasir türk dilinda "igteg fiilleri" adlandirilir. Morfolji gösdaricisi -i§ gakilgisidir. Bazi feillar qargiliqli, bazi feillar isa birgalik manalarini ehtiva edir. Masalan: iki arkada§ beklenmedik bir §ekilde tarti§ti ( qargiliqli ). Qocuklar sevingle oyun parkina ko§u§tular ( birgalik ). Lakin müayyan maqamlarda isa bu növün gakilgilari qaliblagmig haldadir. Bu cür sözlar qargiliqli - birgalik manasina zahiran banzasa da, aslinda bu tarzda olan feillarda harakat tak bagina icra edilir. Bu sabablada bu feillar "igteg fiilleri" hesab olunmur. Masalan: Yorucu bir günün ardindan sahile ula§tim. Yillardir bu görev igin gali§ti.
Tahsin Banquoglu isa bu növla bagli bela bir mülahiza irali sürür: "Burada harakat mübtada olan har iki subyekt va ya iki taraf üzarina qayidir. Bu qayidig ya birbaga, ya da dolayi olur. Birinci Qg halda har iki subyekt eyni zamanda bir-birinin obyekti olur. Ikinci halda harakat har iki subyekta qayitmaqla birlikda cümlanin bagqa bir obyekti vardir ki, bu da subyektlardan biri deyildir" . Müallif bu mülahizada bu növün obyektli va obyektsiz oldugunu qeyd etmaya galigmigdir. Obyektli formasi isa qadim abidalarin dilinda aks olunur va bu cümla müasir türk dilinda malum növa uygun galir: ol meninq birle süt igi§di. Müayyan maqamlarda isa zahiran obyekt cümlada mövcud olmasa da, amma tasavvür etmak mümkündür. Masalan: Onlar yazi§iyorlar (maktub)
Türkologiyada da feilin növ kateqoriyasi ila bagli yazilmig asarlarda qayidig növ müstaqil növ kimi ifada olunur. Maraqlidir ki, feilin növ kateqoriyasina tarixi aspektdan toxunan manbalarda isa bu növ " qayidig-machul " növ bagligi altinda taqdim olunur. Lakin bizim fikirimiza,qayidig va machul növ arasinda ciddi gakilda farqlar vardir. Bunlar agagidakilardir:
a) Ilkin olaraq, "obyekt-subyekt"- har ikisinin bir-birina olan qargiliqli münasibati farqlidir. Bela ki, machul növda subyekt machul olduguna göra obyekt onu avaz edarak eyni zamanda onun funksiyasini da icra edir. Ancaq machul növdan farqli olaraq qayidig növda isa tamamila farqli carayan edir. Subyekt obyekti avaz edarak habela onun rolunu ifada edir.
b) Feil machul növda olan zaman "tarafindan" sözünü alava edarak asanliqla subyekti barpa etmak mümkündür. Masalan: Nazirlar kabineti tarafindan qarar qabul edildi. Qayidig növda isa morfoloji göstarici olan gakilgi atilaraq "özü" sözü alava edilir. Masalan: Rüfat tamizlandi-Rüfat özünü tamizlddi.
c) Kamiyyat etibari ila machul növ feillar daha gox 3-cü gaxsda olur; Naticalar deyildi. Yemak gakildi. Qayidig növ isa har 3 gaxsi ehtiva edir: Man divara qisildim / San divara qisildin / O divara qisildi va s.
Digar bir tarafdan isa qayidig növü qargiliqli növ kimi malum növdan transformasiya olmug bir kateqoriya kimi qabul etmak lazimdir. Yani " semantik va sintaktik strukturlarin qargiliqli alaqasi anlaminda olan qayidig ( Q.n ) va qargiliqli-qayidig ( Qq n ) növlarinin diatezlarinda baglangic
konstruksiyada asas semantik akant özünün sintaktik mövqeyini dayigmir" (1, 8). Hamçinin türk dillarinin tarixina diqqat yetirdikda malum növün qayidig növla six gakilda yaxinligi, hatta malum növün qayidig növü avaz etmasi va ya qayidig növün malum növü avaz etmasi kimi olan proseslar bunu bir daha sübut etmakdadir .
Qayidig növü ifada edan feillar tasirli feildan yaranib, daha sonra morfoloji göstarici qabul etdikdan sonra isa yekunda tasirsiz olur. Lakin M.Mirzaliyeva isa dilimizda az da olsa tasirsiz feillardan amala galan qayidig növ feillara rast galmayin mümkünlüyündan bahs edir. Masalan: 1) Agayar çaçqin-§a§qin bir az da gic kimi o yan-bu yana gazindi. 2) Ц göranda niya arinirsan? (Mirzaliyeva, 1976:103)
Tarixan nazar salsaq qayidig növün -(i)-n va -(i)-l morfoloji alamati saciyyalandirilir. Bu gakilçilar machul növla eyniyyat tagkil etsa da matn daxilinda bu iki növü subyektin vaziyyatina asasan farqlandirmak mümkündür. Sanubar bazandi va s. Hamçinin dilimizda ela bir qisim feillar da var ki, onlar "-in" gakilçisini qabul edarak yalniz qayidig növa xidmat edir: qizinmaq, çirpinmaq, yuyunmaq, döyünmak. Bununla paralel olaraq bu feillar "-il" gakilçisini qabul edarak machul feillari ifada eda bilar:çirpilmaq, yuyulmaq,döyülmak. Sadaca bu gakilçilarla bela mahdudlagmir, müayyan bir qisim gakilçilar da vardir ki, onlarin daglagmig formasi müasir dilimizda qayidig manasini ehtiva edir. Indi isa onlarin har birina qisa nazar salaq :
1) -lan, lan - gakilçisinin son samiti olan n_tarixan qayidig növ gakilçisinin la,-la gakilçisina daglagdigina göra -lan, -lan gakilçili bir qisim feillar qayidig növ manasini ehtiva edir. Masalan: hirslanmak, taaccüblanmak va s.
2) -lag, -lag -gakilçisinin son samiti g tarixan qayidig növ manasini ifada etmakdadir. Masalan: asablagmak, pislagmak va s. Hamçinin qeyd etdiyimiz bu gakilçi eyni zamanda qargiliqli növü da ifada eda bilar. Masalan: qargilagmaq, salamlagmaq va s.
3) -an, -an gakilçilari da qayidig növ manasini ifada edir. Masalan: dadanmaq, hoppanmaq va s.
4) -ik, -ük,-ix, -ux gakilçilari da qayidig növ manasini ifada edir. Lakin digar gakilçilardan farqli -
olaraq bu gakilçilar müayyan bir sözlarda qaliblagmig va kökdan ayrilmamaqdadir. Masalan: darixmaq, üzükmak va s.
Türkologiyada tadqiqatçilar qayidig növü bir sira mana qruplarina ayirir. Biz isa qayidig növü 2 qrupda tasnif etmayi daha maqsadauygun hesab edirik. Bunlar agagidakilardir:
a) asl qayidig
b) qisman qayidig
3sl qayidig - Bu mana tipinda subyekt cümlada öz yerini qoruyaraq hatta obyekti da avaz edir. Tasirli feillardan yaranib, naticada tasirsiz olur. Qayidig növün bu manasinda, asasan, subyekt insan olur. Digar hallarda isa heyvanlar, tabiat hadisalari va s. ola bilir. Bu maqamda isa subyekt badii obrazlarla taqdim olunur. Hamçinin Azarbaycan dilinda "geyindi va soyundu" sözlarinin hansi növa maxsus olmasi ila bagli tazadli fikirlar mövcuddur. Masalan: Ömar gödakcasini geyindi. Azarbaycan dilinin qrammatikasi kitabinda bu iki feil keçar növ bagligi altinda taqdim olunur. Müallif bu növün qayidig növ hesab etmayin yanlig oldugunu vurgulayir, bu sözün tasiri subyektin özüna deyil, tamamliga istiqamatlandyini qeyd edir. Bununla yanagi, M.Hüseynzada har iki feili mazmun etibari ila qayidig növdan kanar heab etsa da, gakilca qayidig növda oldugunu qeyd edir. Bizim fikirimizca isa har iki feil qayidig növ feillarina daxil edilmalidir. Müasir Azarbaycan dilinda qayidig növün obyekt talab etmasi qeyri-tipik olsa bela, har iki feili ifada etdiyi mana etibari ila qayidig növ feillari hesab edirik.
Qisman qayidig manasi - türkoloji adabiyyatda qayidig növün bu manasi müxtalif cür adlandirilmaqdadir (medial, ümumi-qayidig). Qisman qayidig mana feillarin köküna -in gakilçisi artirilaraq düzalir. Masalan; yuyunmaq,çirpinmaq va s. Mahz ela buna göra da aksariyyat qayidig növ feillarini ahata edir. Qisman qayidig manasinin spesifik xüsusiyyati harakat yenidan subyektin üzarina qayitmir, sadaca ona maxsus olan dayigikliyi ifada edir. Hamçinin qisman-qayidig manasi istarsa da
97
tarixan sabit cümla strukturuna sahib olmugdur. Bu mana tipi bir sira manaya malik olan feillari ahata edir: a) tabiat hadisalari b) subyektin manavi alamini bildiran.
Hamginin Azarbaycan dilinda qayidig növün ifada vasitalari sadaca morfoloji yolla deyil, habela "olmaq" sözünün kömayi ila da ifada olunur. Masalan: part olmaq, yad olmaq va s.
Apardigimiz aragdirmalarin, naticasi olaraq Azarbaycan dilinda feilin növ kateqoriyasi olan qayidig növü bela xarakter eda bilarik ki; Qayidig növ- subyektin birbaga öz üzarinda icra etdiyi va harakatin morfoloji yolla ifada olunan qrammatik vasitadir.
Müasir türk dilinda feilin növ kateqoriyasi olan qayidig növ "dönüglü fiiller" adlandirilmaqdadir. Dönüglü adlandirilmasida heg tasadüfi deyildir. Bela ki, subyektla obyektin bir-birina "dönüglü" tasirindan, ifada etdiyi harakat yenidan özüna qayitdigindan bu cür adlandirilmaqdadir. Azarbaycan dilinda oldugu kimi müasir türk dilindada qayidig va machul növün gakilgilari eyniyyat tagkil edir, lakin ifada etdiyi manaya göra bir-birindan xeyli farqlanirlar.Machul növün subyekti namalum oldugu halda, qayidig növün subyekti isa malumdur, hatta subyekt öz faalligini mühafiza edarak obyekti bela avaz edir . M.D.Erdem "Yeni Türk Dili" asarinda qayidig növü bu cür taqdim edir: "Yapilan igin,hareketin kendi kendine yapildigini ya da oldugunu gösteren gatidir.Özne hem yapici hem de yapilan igten etkilenen bir konuma sahiptir"(Erdem,2015:145 ) . Dönüglü fiillerin ( qayidig növün) morfoloji göstaricisi -in,-un,-ul.-un gakilgilaridir.Masalan: Zeynep siislendi, inciler takindi. Sabahleyin yataktan erken kalkti, yikandi, giyindi. Gevresine bakindi, kendi-kendine söylendi.
Rus dilinda qayidig növ "orta qayidig növ" (средне-возвратный залог) kimi öyranilir. Qayidig növ müxtalif yollarla düzalir. Rus dilinda sözlarin bir qismi -ся gakilgisinin artirilmasi ila düzalir va feili harakatin subyekt (mügtarak subyekt) daxilinda markazlagmasini, camlagmasini, qapanib qalmasini göstarir. Masalan, обуваться, беречься.
Rus dilinda da digar dillarda oldugu kimi qayidig növda olan feillar harakatin ig göranin öz üzarinda bag verdiyini, icra olundugunu bildirir. Müqayisa ügün agagidaki misallara baxaq:
Malum növ. Преподаватель начинает лекцию (урок) - Müallim mühaziraya (darsa) ba§ladi. Преподаватель кончает лекцию (урок) - Müallim mühazirani (darsi) bitirdi. Orta-qayidig növ. Лекция (урок) начинается (кончается) - Mühazira (dars) baglandi (bitdi). Qayidig növda harakat ügüncü gaxsin takina va camina aid olur. Azarbaycan dilina müxtalif yollarla tarcüma olunur. Nümunadan da aydin oldugu kimi, qayidig növda olan feil dilimiza ham qayidig, ham da malum növda iglanmig feil kimi tarcüma edila bilar. Bu da har iki dilin müxtalif sistemli va farqli qrammatik quruluga malik olmasi ila alaqadardir.
Bildiyimiz kimi, rus dilinda machul va qayidig növ indiki zamanda eyni forma (ся) ila düzala bilir. Bu zaman feilin machul, ya da qayidig növda olmasi cümlanin, fikrin ümumi manasindan asili olaraq müayyanlagir:
Qiz bazanir - Девочка красится (Qayidig növ) ig görülür - Работа делается (Machul növ)
Lakin feil kegmig zamanda olduqda machul va qayidig növ farqli formalarda tazahür etdiyi ügün onlari asanliqla ayird etmak mümkündür:
Qiz bazandi - Девочка накрасилась (Qayidig növ) ig görüldü - Работа сделана (Machul növ)
"COPE-Dergi Editörleri igin Davranif Kurallari ve En iyi Uygulama ilkeleri" beyanlari:
Etik Kurul Belgesi: Bu gali§ma igin etik kurul onayi gerekmemektedir.
Cikar Catismasi Beyani: Bu makalenin ara§tirmasi, yazarligi veya yayinlanmasiyla ilgili olarak yazarin potansiyel bir gikar gati§masi yoktur.
Finansal Destek: Bu gali^manrn ara§tirma ve yazim a§amasmda herhangi ki§i/kurum veya kurulu§lar tarafindan finansal destek alinmadigi bildirilmi§tir.
Destek ve Tefekkür Beyani: -
Cifte Kör Hakem Degerlendirmesi: Di§-bagimsiz
Bu makale, Creative Commons Atif-GayriTicari 4.0 Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmi§tir.
The following statements are made in the framework of "COPE-Code of Conduct and Best Practices Guidelines for Journal Editors":
Ethics Committee Approval: Ethics committee approval is not required for this article.
Declaration of Conflicting Interests: No conflicts of interest were reported for this article.
Financial Support: It has been reported that this study did not receive financial support from any person/institution or organization during the research and writing phase.
Statement of Support and Acknowledgment: -
Double-Blind Peer Review: External-independent
This article is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
98
KAYNAK^A
Баскаков, Н.А.(1979). Исгорико-Типологическая Морфология Тюркскик Языков. М, Наука. Erdem, М. D. (2015). Yeni Türk Dili. Ankara:Maarif Mektepleri. Кононов, А. Н. (1980). Грамматика ^ркских PyHmecKux Памятников. Л, Наука. Mirzaliyeva, М. М. (1976). Müasir Azarbaycan Dilindd Feilin Mana Növbri va Hamhüdud Kateqoriyalari. Bakü: ND.
Serebrennikov, B. A. & Haciyeva, N. Z. (2002). Türk Dillarinin Müqayisali-Tarixi Grammatikasi. Baki: Sada. Seyidov, Y. M. (2000). Azarbaycan Dilinin Grammatikasi, Morfologiya. Baki:Baki Universitetinin Nagri. Racabli, Э. (2008). "Dilgiliya Giri§" Kursundan Mühazira Matnlari. Baki.
Rahimov, M. (1965). Azarbaycan Dilinda Feil §akiUarinin Formala§masi Tarixi. Baki: Azarbaycan SSR EA Nagriyyati.
