CC BY
49Шыцгысбаева ДYйсенкYл Мщамбетжанцызы,
ЦР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгынъщ аударма секторыныц ага гылыми цызметкерг
АУДАРМА ЖАСАУДА ЗАЦ Т1Л1НЩ СЭЗ ЖАСАМДЬЩ ЖЭНЕ МОРФОЛОГИЯЛЬЩ СИПАТТАРЫН ЕСКЕРУ МЭСЕЛЕЛЕР!
БYгiнгi кYнде ресми к¥жаттардыц барлыгы дерлiк алдымен орыс тшнде эзiрленiп, содан соц ^аза^ тшне аударылатыны баршага мэлiм. Орыс тшндеп мэтiндер ж^мыс барысында бiрнеше рет талкыланып, тYзетiлiп, пысыкталады. Ал казак тшндеп мэтiндерде терминдер бiрiздшriнщ сакталмауыныц бiрден-бiр себебi - орыс тшнде эзiрленген ресми к¥жаттарды казак тшше ау-дару жвнiндегi кYPделi ж^мысты, ягни к¥жат мэтшшщ казакша н^скасына жауапкершiлiктi аудармашыга жYктей салудан болып отыр. Тиiстi саланыц мамандары окып-тексермеген, зерделе-меген терминдер аудармашыныц гана ой-врiсiне, ¥Fым-тYсiнiгiне байланып, кейбiр врескел кателер кетiп жататыны да осыдан.
Зац тiлiн кез келген адам оки сала бiрден тYсiне алмайды, вйткенi зац осы салада кызмет жасайтын сала мамандарына таныс, сол саладаFы ж^ршылыкка тYсiнiктi ресми т1лде жазылады. Онсыз да карапайым адамдар Yшiн ¥FынуFа киын, тYсiнуге ауыр ресми тiлдi бiз орынсыз ^ркестермен, ш^балацкы свйлемдер аркылы берiп, тiлiмiздiц кажетiмiздi втеу кызметiн киындатып отырFан сияктымыз. Шын мэнiнде, зац тш мэтiндердiц тура маFынада ба-яндалуы, накты терминдер мен ^ымдардыц, за^а тэн калыпты тiркестердiц, к¥рылысы бiр свз орамдарыныц берiлуiмен ерекшеленедi.
Сол себептен де аудармада тYпн¥Cка мэтшнщ стильдiк ерекшелiгi тугас ескерiлiп, молыккан свз байлыFын пайдаланумен катар грамматикалык мэселелер, свз жасамдык жэне морфологиялык сипаттары да жете ескерiлуi кажет.
Мысалы, зац тiлiнде колданылып жYрген «кврсетшм» свзi. Б^л свздiц жасалуы да казак тiлiнiц табиFатына кайшы келiп т^р. Жалпы тiлiмiзде «ым», <ам» ж^рнактарыныц б^йрык райлы етютшке жалFануы аркылы жасалатын свздер квптеп кездесед^ мысалы, влiм, бвлiм, келiм, кетiм, кайнатым, шакырым, алым, берiм керiсiнше, «ылым», «iлiм» ж^рнактары аркылы жасалатын свздер жоктыц касы. Оны таFы да
осы взiмiз колдан жасап алдык, бiрак ол тiлдi ш^балацкылыкка, тYсiнiксiздiкке апармаса, пай-дасын тигiзiп т¥рFан жок. Оныц мысалдары зац тiлiнде жеткiлiктi. Мысалы, таныстыр+ылым, жаса+ылым, кой+ылым, тYрт+iлiм, жYргiз +шм, айт+ылым. Б^л казак тiлiнiц свзжасамдык элеуетiн арттырFанымыз ба, элде тыц свздер енгiземiз деп, тiлiмiздi ш^балацкылыкка ^рындырып, ойымызды квмескiлендiре тYCкенiмiз бе? Мше осылардыц аражiгiн ажыра-тып алатын уакыт жеткен сиякты. Осы сиякты тYсiнуге ауыр, свзжасамдык к¥рылысы жаFынан жаксартуды кажет ететiн квптеген ауыр пркестер бiздiц зац к¥жаттарымызда, нормативтiк к¥кыктык актiлерде жеткiлiктi. Соныц бiр дэлелi ретiнде Азаматтык кодекстеп свз тiркестерiн мысалFа келтiрiп отырмын.
Азаматтык кодексте кездесетiн орашолак оралымдардыц бiркатарын назарларыцызFа ^сынып кврудi жвн кврдiм.
Оперативного управления - оралымды баскару (412-бап), оперативная-свзiнiц орыс-шадан аудармасы - жедел, ш^ыл, икемдi, оныц орнына «оралымды» деп алудыц каншалыкты д^рыс екенiн, «оралым» свзiне морфологиялык талдау жасау аркылы талкылап кврейiк.
Оралым - 1. 6рiсi кец, икемдi. ~ тш, ~ свз. 2. 1ске, внерге бешм, шебер. Ал ендi «оралым-ды» свзiнiц казак ^ымында кандай свздермен тiркесе айтылатынын карап кврешк. Мысалы, тiлi оралымды, икемдi, фразеологиялык оралым, ойы оралымды. Ягни «оралым» свзiн баскару свзiмен тiркестiрудiц еш кисыны жок сиякты. «Оралым» свзi квркем, икемдi деген ^ымды беретiнiн ацFарып отырмыз. Былайша айтканда, «оралымды баскару» тiркесi квп болып акылдасып, кецесудi кажет ететш тiркес. Сондай-ак Азаматтык кодекстегi свз пркестерше назар аударту Yшiн бапты тYгелдей орысша-казакша н^скасымен алып толык талдауды жвн кврiп отырмын.
Статья 855. Условия действий в чужом инте-
ресе
1. Действия без поручения, иного указания или заранее обещанного согласия заинтересованного лица в целях предотвращения вреда его личности или имуществу, исполнения его обязательства или в его иных непротивоправных интересах (действия в чужом интересе) должны совершаться, исходя из очевидной выгоды или пользы и действительных или вероятных намерений заинтересованного лица, с необходимой по обстоятельствам дела заботливостью и осмотрительностью.
855-бап. Бас^аныц мYДдесiне ю-эрекет жасау талаптары
МYДделi т^лганыц тапсырмасынсыз, езге де н^с^ауынсыз немесе алдын ала уэде бершген кел^мшиз оныц жеке басына немесе мYлкiне зиян келпршуш болдырмау, оныц мшдеттемесш орындау немесе оныц езге де зацга ^арсы емес мYДделерi (бас^аныц мYДдесi Yшiн iс-эрекет жасау) ма^сатындагы iс-эрекеттер ютщ мэн-жайлары бойынша ^ажетп ^ам^орлыщпен жэне сащъщпен, мYДделi т^лганыц ай^ын олжасы-на немесе пайдасына жэне ю жYзiндегi немесе ыщтимал ниеттерше CYЙенiп жасалуы тиiс.
Осы бапта тагы да жасанды тiркес болып т^рган мына тiркеске назар аударып керейiк. Мысалы, орысшасы - без заранее обещанного согласия, ^аза^шасы - алдын ала уэде бершген кел^мшиз. Осы пркесп алдын ала уэделескен кел^мшиз деп тiгiсiн бiлдiрмей ^олдануга болмас па? М^нда уэде бершген пркес де еткен шакта, уэделескен тркеи де еткен шакта ^олданылып т^р, ^аза^ тiлiнде екi сезбен бершген зат ешм мен етюпктщ тiркесiнен жасалган тiркестi бiр пркеспен беру жиi кездеседi. Мысалы, пайда еттi - пайдаланды, олжа етп - олжа-ланды т.с.с.
Сондай-а^ «Азаматтыщ кодекстщ» iшiнде сез жасамдыщ жагынан болсын, магыналыщ жагынан болсын, беретiн магынасын аша алмай, норма жYгiн кетере алмай, ез орында т^рмаган сез тiркестерi жеткшкп. Мысалы, очевидной выгоды - ай^ын олжасына, осы тiркестердi о^ып отырып, мYДделi т^лга ^андай олжа табуы мYмкiн деп ойлайсыз, олжа - сезшщ орысша-дан аудармасы - добыча, олжа - ^тпеген жерде пайда болган келденец табыс, ^аза^ ^гымында олжа болды - пайда етп, пайдаланды, олжага [белшесшен, шаш етектен] батты [кенелдi] -байлывда ^арыщ болды да ^алды, ойда жо^та бiр нэрсенi тауып алса, ая^ астынан бiр байлывда ие болганда айтатын болган, б^л сез зац тiлiнде «выгода-пайда» деген ^гымда айтылып отыр, ал зац тшндеп «ай^ын олжа» деген сез нркес ^олдан жасалган калька, ^аза^ тYсiнiгiнде олжа-
лы болды, олжага батты, олжа ^ылды деген сез тiркестерi бар, «ай^ын олжа» деген ^гым мYлдем жо^, ол олжа болган соц ол онсыз да ^олда бар нэрсе, оны ай^ын, ай^ын емес деп белу орынсыз деп есептеймiн. Осы ^гымды «аныщ пайда» деген сезбен берсек, неден утыламыз, ненi утамыз сол жагын ойластырган д^рыс сия^ты.
Вероятные намерения - ыщтимал ниеттер (855-бап), б^л жерде ыщтимал сезi болу ыщтималдыгы, сейлеу ыщтималдыгы деп енснкпен тiркескенде гана д^рыс бершед^ ал ыщтимал сезi зат еаммен тiркескенде «ыщтимал ниеттер» калька, жасанды нркес болып, болуы мYмкiн деген ой, «ыщтимал» деген сезбен бершш, сын есiмге айналып кетiп, бершенн ойды б^рмалап т^р.
Статья 856. Уведомление заинтересованного лица о действиях в его интересе
Лицо, действующее в чужом интересе, обязано при первой возможности сообщить об этом заинтересованному лицу и выждать в течение разумного срока решения об одобрении или о неодобрении предпринятых действий, если только ожидание не повлечет серьезного ущерба для заинтересованного лица.
856-бап. МYДделi т^лгага оныц мYДдесiне жасалган ю-эрекеттер туралы хабарлау
1. Бас^аныц мYДдесiне iс-эрекеттер жасай-тын т^лга алгаш^ы мYмкiндiк туган жагдайда мYДделi т^лгага б^л туралы хабарлауга жэне егер ^ту тек мYДделi т^лгага айтарлыщтай зиян келтiрiлмейтiн болса, ^исынды мерзiмнiц iшiнде жасалган iс-эрекеттердi мак¥лдайтындыгы туралы немесе мак¥лдамайтындыгы туралы шешiмдi кутуге мiндеттi.
Мысалы, осы баптагы разумный срок-^исынды мерзiм (856-бап) тiркесiн талдап керелiк.
Тiлiмiзде ^исынды сезiнiц тYп магынасы - орынды, реттi, ойга ^онымды, жYЙелi деген магынаны бiлдiредi, эдетте «^исынды» сезi ой, сура^, деген сездермен тiркеседi жэне ^исыны келу деп те айтылады. Оны мерзiм сезiмен нркеснргенде, мерзiмнiц ретiн бiлдiретiн сын ешм сия^ты угынылып тур. Сондай-а^ Азаматтыщ кодексте тал^ылауды ^ажет ететiн, ^исынын келтiрiп ^иыстыруды, зац тiлiне лайыщ тiркес жасауды ^ажет етiп турган сездер ^аншама!
Мысалы, бас^аныц мYДдесiне жасалган ю-эрекеттермен келтiрiлген - причиненного действиями в чужом интересе (863-бап), комплектующего изделия-жиышъщтаушы буйымдар (430-бап), доукомплектования товаров - толым-ды жиышъщтауды (433-бап), свидетельские показания - куэлш айга^тарга (447-бап), разумных расходов- ^исынды шыгындарды (450-бап), дис-
циплинарный порядок - тэртштш рет, корруци-огенный фактор - сыбайлас жемкорлыкка бейiм фактор, утраченного заработка - жогалтылган табысты (кiрiстi), утратить - жойылу, жумсалу, казахстанское содержание - казакстандык камтылым, камту; казахстанское происхождение - казакстандык шыгарылым, неправомерные действие - кукыкка сыйымсыз эрекет деген аударма сез пркестерш зац тiлiнде колдану тiлiмiздi мYкiстiкке алып келмей ме? Кезшде асыгыстыкпен кеткен, казiрri кезде зац тшшде кец колданыска енш кеткен осы тiркестердiц ба-ламасын дурыс берудi ойластыратын кез жеткен сиякты.
Мысалы, аударма зац мэтшдервде кол сукпаушылык - (неприкосновенность) туракты сез тiркесi, магынасы араласпау, кол-зат есiм, сук-тYбiр сез, етiстiк, па-болымсыз етiстiц журнагы, у-кептiк жалгауы, шы-етюпктен зат есiм тудырушы журнак, лык - зат еимнщ журнагы. Мунда кол сукпаушылык - идиомалык пркес, колмен жасалатын iс-эрекет, ол сездi араласпау сезiмен алмастыру каншалыкты зац тшнде утымды болатынын карастыру кажет. Жалтару - (уклониться), кашу, тайкып кету, жалт - елiктеуiш сез, ар - еимшенщ журнагы, у - туйык етiстiктiц журнагы. Озбырлыкпен - (произвольного), озбыр - тYбiр сез, сын есiм, лык -сын еимнщ журнагы, пен - кемектес септшнщ
жалгауы, осы сездi «женшз» немесе «орынсыз» сезiмен алмастыру каншалыкты утымды бола-тынын да ойластыруды усынамын.
Орыс тiлiнде эзiрленген ресми кужаттарды казак тшне аударумен айналысатын маман-дар Yнемi колданыстагы зацнамага сYЙенiп, оны басшылыкка алады. Ал, колданыстагы зацнамалык актiлерде жекелеген терминдер мен сез пркестершщ эртYрлi жазылганын, сондай-ак кейбiр сейлемдер магынасы бурмаланып, мYлдем кате аударылганын жиi кездестiруге болады. Сол себепи, бYгiнгi тацда, кез келген мемлекетпк органныц басшылары зацнамалык актшер жобаларыныц казак тiлiндегi мэтiндерiнiц са-палы болуына айрыкша назар аудара отырып, мемлекетпк тiлге барынша колдау керсетуi ке-рек. Осы тургыдан, кужаттарды мемлекеттiк тiлде эзiрлеу жумысын аудармашыларга гана жYктей салуды, казак тшн аударма тiлiне айналдыру процесiн токтату максатында олар кез келген ресми кужатты, зацнамалык актiлердiц жобаларын эзiрлеумен айналысатын ез карамагындагы кызметкерлерден казак тiлiн жетiк бiлудi талап етуi кажет. Кужаттыц мемлекеттiк тшдеп мэтiнiне аудармашы гана емес, кужатты эзiрлеуге жумылдырылган барлык кызметкерлер мен олардыц басшылары жауапты болуга тшс.
ПайдаланылFан эдебиеттер TÏ3ÏMi
1. Казак тшшщ тYсiндiрме сездiгi. I - X 1974 - 1986
2. Сапаргалиев F. Зац терминдерiнiц сездт. Алматы, «Жет жаргы», 1995. 11-99.
3. КР Азаматтык кодексi (Ерекше белiм). Атамура. 2011 жыл.
4. Омар Б.С «Казакстан Республикасыныц Азаматтык кодексшдеп (Ерекше белiм) кейбiр аударма сэйкесшзд^ерЬ>. Казакстан Республикасы.
Осы мацала цазгргг зацнама ттндегг сез тгркестергшц морфологиялъщ ерекшелгктергн ескеру мэселеыне арналган.
Ty^h свздер: сез mipKecmepi, морфологиялъщ ерекшелжтер, зацнама тт.
В данной статье рассматриваются вопросы словообразования и морфологических особенностей современного языка законодательства.
Ключевые слова: словообразование, морфологические особенности, язык закона.
This article discusses the issues of derivation and morphological features of the modern language of law.
Keywords: derivation, morphological features, language of the law.
Шыцгысбаева ДYЙсенкYл М^камбетжанкызы,
КР Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц аударма секторыньщ ага гылыми кызметкерi
Аударма жасауда зац тшшщ свз жасамдык жэне морфологиялык сипаттарын ескеру мэселелерi
Шынгысбаева Дуйсенкуль Мухамбетжановна
старший научный сотрудник сектора перевода Центра лингвистики Института законодательства РК
Вопросы словообразования и морфологических особенностей языка закона при переводе
Shyngysbayeya Duissenkul
research fellow of the sector of translation of the Linguistic Center of the Institute of Legislation of the Republic of Kazakhstan
The issues of derivation and morphological features of the modern language of law
