CC BY
96
УДК 614.71/72-032.2-073(574.51)
У.И. КЕНЕСАРИЕВ, А.Т. ДОСМУХАМЕТОВ, Н.Е. АЛИМОВА, А.А. БАЙМУХАМЕДОВ
С.Ж. Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыц медицина университетi, Алматы цаласы
АТМОСФЕРАЛЫЦ АУА САПАСЫН ЦАУ1П-КАТЕРД1 ТАЛДАУ ЭД1СТЕМЕС1МЕН АНЫЦТАУ ЭДЮ
Мацалада, атмосфералыц ауаны цау'т-цатердi талдау эдктемеамен зерттеудЦ нусцасы усынылды. Эдктемен'щ кезецдерi, эр кезецге тэн ерекшел'ктер'! мен зерттеу ЖYPгiзу YPдiсiнiц взгешелiктерi талданды. Атмосфералыц ауаны зерттеудег эдктемен'щ тэсiлдерi мен амалдары цысца нусцада баяндалды. TyüÍHÓi создер: атмосфералыц ауа, цау'т-цатердi талдау эдктемеа, халыц денсаулыгы.
^a3ipri танда к;аут-к;атерд1 багалау концепциясы тугелдей дерлт барлы; елдерде ;олдануда жэне халы;аралы; уйымдарда бас;армалы; шешiмдердi ;абылдауда ;арастырылатын Heri3ri багдарлама ретiнде усынылуда. Бул методологиялы; нус;ау, халы;аралы;, мемлекетпк, ауданды;, жеке кэсiпорын жэне бас;а да денгейлерде, ;оршаган ортадагы ластаушы кeздердi аны;тауга, эрi сипаттауга мумкЫдт бередi. Адам денсаулыгы тек ;оршаган ортадан туындайтын ;аут-;атер факторларына гана байланысты емес. ^аут-;атердi салыстырмалы багалаудын заманауи методологиясы, адам агзасына эсер ететiн ;аут-;атерлердi ;атар ;арастыруга MYмкiндiк бередi. Олар, экожуйелердщ бузылысы мен су жэне жер бетЫдеп агзаларга терiс эсер керсететш экологиялы; ;аут-;атерлер,^ршЫк сапасы мен ^ршЫк жагдайынын KYЙзелiсiнен пайда болатын ;аут-;атерлер. ^аут-;атердi салыстырмалы багалау эдiсiнiн ма;саты -;оршаган ортага байланысты приоритеттi мэселердi аны;тау. Непз^ салыстырмалы ;ауiп-;атердi багалау эдiсi, ;аут-к;атерд1 багалау эдiсiн жэне ;олданыста бар мэлiметтердi, химиялы; заттардан MYмкiн болатын ;олайсыз эффектiлердi теренiрек зерттейдi. ^аут-;атерд1 толы; багалау кестесi терт езара байланысты кезендердi ЖYPгiзуден турады: ;аут-к;атерд1 идентификациялау, «доза-жауап» тэуелдiлiгiн багалау, экспозицияны багалау, ;ауiп-;атердi сипаттау. Талдауды толы; кестемен ет^зу Yшiн, зерттеудiн ма;саты мен мiндеттерiн на;ты ;абылдап, гылыми-зерттеу тобын курастыру керек. Ол курамда келесi мамандардын жумысы ;ажет болады - ;ауiп-;атердi багалау бойынша мамандар, токсикологтар, технологтар, химиктер, бас;армалы; ;ызметпен айналысатын жэне болаша;та оларды кке асыратын арнайы мамандар. Алгаш;ы кезендерде концептуалды шекаралы; моделiн курастыру ;ажет. Бул модель, ;оршаган ортанын ластаушы кездершщ эсер ету жолдары ^рЫшЫк ластанган, тасымалдаушы, жина;таушы немесе трансформацияланатын химиялы; орталар) мен экспонирленген халы; арасындагы байланысты графикалы; немесе талдамалы; TYPДе суреттеудi ;ажет етедi. Шекаранын концептуалды моделi, шартты сценарийлердi уйымдастыруга, потенциалды ;аутт химиялы; заттардын кевдспкпк параметрлерiн сипаттауга ;олданылады. Бул сценарийлер на;ты зерттеу тапсырмаларын курастырып, ;аут-;атерд1 зерттеуде eзгерiп отырады жэне мэлiметтермен толы;тырылады. Сценарийлердi курастырган кезде, зерттеу ма;саты уйгарылуы ;ажет, сонын шЫде ;оршаган ортадагы ластану кeздерiн аны;тап, ;ауiп-;атердi багалау ЖYPгiзiледi. ^ауiп-;атердi толы; багалау кестеа бойынша, талданатын объекттер кем деген де 3-5 жыл
арасындагы ;оршаган ортадагы химиялы; заттардыц таралу моделдерЫщ негiзiнде ЖYргiзiледi. Зерттеу мшдеттерЫ на;тылау Yшiн скринигтi багалауды ЖYPгiзу ;ажет. Ол, шектеулi мэлiметтер негiзiнде ;аут-;атердi сипаттаудыц YДетiлген тэсiлi. Скринингтi багалау кезiнде, ;ауiп-;атердi максималды экспонирленген индивидке (гипотетикалы; адам) ;атысты есеп ЖYPгiзедi. Бул жагдайда келесi шарт орындалуы тиiс - ;оршаган орта ластаушыларыныц адам агзасына eмiр бойы максималды эсерi. Алдын-ала талдау ЖYPгiзу Yшiн, ец консервативт эсер ету сценарийi тандалады. Егер, консервативт сценарийдi ;олданган кезде, эсер ету дэрежеа ;олайлы ;ауiп-;атерден аспайтын болса, мундай жагдайда, ;ауiп-;атердi толы; багалау кестеа бойынша талдау т^маз болады.
Приоритетт зерттеулердiн тiзiмiн аны;тау Yшiн, зерттелетiн айма;тагы барлы; MYмкiн эсер ететiн химиялы; ластаушылар жина;талуы тиiс. Осы ластаушылар тiзiмiн зерттегеннен кейiн, тек мацызды химиялы; заттар гана iрiктеледi.
Белгiлi бiр айма;та ;ауiп-;атердi багалау ма;сатында, ;оршаган ортадагы барлы; MYмкiн болатын жэне болмайтын ластаушы кездер аны;талуы тиiс. Керштес орналас;ан айма;тардыц ластаушы кeздерiнiн химиялы; заттарыныц эсерi де, назардан шы;пауы керек. Сонымен ;атар, ластаушы кездердщ екiншiлiк ластануы, аса ;ауiптi факторлар ;атарында ;арастырылуы мацызды. Аны;талган объектшщ ;ауiп-;атерiн багалау кезiнде, мысалыга, eндiрiстiк кэсiпорынды алатын болса;, онда осы объектшщ тастамаларыныц сапалы; жэне санды; кенiстiктегi жэне уа;ытылы кeрсеткiштерi сипатталады. ^ауiп-;атердi багалау кезiнде, алдын ала ;абылданган шектi индикаторлы; заттар, сезiмтал белгiсiздiктерге алып келедi. Осындай жагдай, келешекте ;ауiп-;атердi бас;аруда Yйлесiмдi шешiмдердi ;абылдауга ;иынды;тарды тугызады .
Алдын-ала курастырылатын тiзiмге атмосфералы; ауаны ластайтын ластаушылар, ;оршаган ортада трансформацияланатын зиянды заттардыц ;алды;тары, тогандарга шыгарылатын тастамалар компонент!^ (егер, ауыл-шаруашылыгында ауыз су ретшде ;олданылса, мэдени-турмысты; ма;сатта), химиялы; ;осылыстар тастамалары жэне олардыц трансформация еымдер^ ауыз суга су кездершен TYсетiн, су тазалау Yрдiсiнде TYсетiн, топыра;тыц ластану компоненттерi, ;оршаган орта объекттерш (атмосфералы; ауа, ауыз су, ашы; тогандардыц суы, топыра;, алып келшген жэне жергiлiктi тагамдар) санитарлы-химиялы; зерттеу кiредi. ^аутт идентификациялау кезецшде, потенциалды химиялы; канцерогендер ретiнде ^1ЗХА (МАИР) тiзiмiне кiретiн келесi топтарга жататын заттар ;арастырылады -1, 2А, 2В.
Химиялы; канцерогендер ушЫ, канцерогендi потенциал факторыныныц пероральдi (SFo) жэне ингаляционды (БРО эсерi бойынша критерийлердщ жэне жеке ;аут-;атер кeрсеткiштерiнiц (URi) аны;талуы, келешектегi к;ауiп-к;атердi багалау Yшiн ;ажет.
Канцерогендердщ к;ауiп-к;атерiн багалау кезеццерiнде, ;олданыста бар мэлiметтердi сипаттау ма;сатында, ;ауттЫк ^рсе^ши-ерш^ канцерогендi эффектiлерiне жалпылама талдау ЖYPгiзу керек.
Жогары ;ауттЫкпен сипатталатын жэне алдын-ала ж^рылган сценарийге сай белгтенген, зиянды эсер тигiзе алатын потенциалды приоритеттi химиялы; ;оспалар мен заттардыц максималды толы; тiзiмiн, эсер ету жолдарын талдап, зерттелетiн аймак; шекарасында, зерттеу ;ажет.
Приоритеттi заттардыц корытынды тiзiмiн ж^рушы кезецдер ретшде, келесi шарттар саналады: халы; денсаулыгына потенциалды эсер ететiн химиялы; заттар туралы мэлiметтер жинау; ;ауттттн талдау (халы; денсаулыгына зияны) жэне ;оршаган ортадагы TYPлi объектiлерде ластаушылардыц концентрациясын аны;тау; химиялы; заттарды ;оршаган ортага эсер ету дэрежесi бойынша, канцерогендЫк жэне токсикалы; ;асиетше байлансты ранплеу; тандалган заттардыц экспозициясыныц сценарийлерiн аны;тау; айтылган эсер ету сценарийлерi, к;ауiп-к;атердi багалауды стандартты эдiстермен жэне ;олайлы мэлiметтер мен ;ауттЫк параметрлерiне сай, ;оршаган ортадагы концентрацияларды «доза-жауап» (референтт эсер ету денгейi, канцерогендi потенциал факторы) ;атынасын ;олдану ар;ылы ЖYPгiзу; канцерогендi жэне канцерогендi емес к;ауiп-к;атерлердi, шамалап алынган химиялы; заттардыц керсетмшп^ бойынша рангiлеу; келешекте, к;ауiп-к;атердi багалауга жататын приоритеттi химиялы; заттардыц ;орытынды тiзiмiн ж^ру. ^аут-;атердщ эсерiн адам агзасына жан-жа;ты багалау керек болганмен, бiрак;, зерттеу ж^мысыныц жэне ;ажетп материалды; ресурстарыныц шамадан тыс Yлкен болгандыгынан, химиялы; эсердiн адекватты мэлiметтерiнiц жо;тыгынан жэне химиялы; к;осылыстарыныц потенциалды ;ауттштнен орындау MYмкiн емес. Осыган байланысты, детальдi зерттеулер шектелген (кебше 30-га дейiн) приоритеттi (индикаторлы) заттар санымен жасалады жэне зерттелетiн айма;та, халы; денсаулыгына ец кeрнектi ай;ындалган к;ауiп-к;атердi сипаттайды. Идентификация кезенiнде химиялы; заттарды рангiлеу ма;сатына- химиялы; заттардыц тамЫ талдау, ;ойылган тапсырмаларга, зерттеулерге жэне материалды; ресурстарга Yйлесiмдiлiгiнiн сэйкес болуы, болаша;та кауiп-катердi багалау мредГ
^ауiп-катердi сипаттау кезенiнде - ;айталмалы рангiлеу ЖYPгiзiледi, б^л жагдайда - приоритета к;ауiп-к;атер кeздерiн, ец за;ымдалатын MYшелер мен ЖYЙелердi аны;тау, зерттелетш айма;та «индикаторлы заттардыц» ;ыс;а ™мш жэне рисктi мониторингiлеу ма;сатында немесе бас;армалы; шешiмдердiн эффективтiлiгiн темендету Yшiн багалау ЖYPгiзiледi. Зерттелетiн факторлар эсерше, потенциалды ;атысты популяцияныц барлы; топтарын талдау керек, егер олар
ластаушы кeзiнен ^шы^'ы^та орналас;ан кезiнде де (мысалы, ластанган ауыз сумен, тагам eнiмдерiмен немесе залалданган топыра;та eсiрiлген тагам eнiмдерiн ;олданатын т¥ргылы;ты халы;). Бздан бас;а, болаша;та ластану ;аут бар халы;ты да естен шыгармау тиiс. Мысалы, миграция нэтижесiнде химиялы; заттардыц залалданган айма;тан таралуы кезшде. Адам тiршiлiгiнiн салты да, сол кесте бойынша eткiзiледi. Потенциалды экспонирленген халы;тыц ластанган айма;та уа;ытын аны;тау. Мысалы, егер популяция eндiрiстiк эсер ету сценарийше сэйкес болатын болса, онда ^нделтт максималды багалау уа;ыты - 8 саг. (типтi ж^мыс KYнi). Егер де, популяция т¥ргыллыв;ты айма; зонасына ;атысты болса, онда максималды тэулттт экспозиция 24 саг. тец болуы тиiс. Поетенциалды экспонирленген популяцияныц тэулттт к-;имыл эрекеттерiн ескере отырып, бeлмеде, ашы; ауада, ^лтте жэне т.б. уа;ыттарда есептеу ЖYPгiзу керек Талданатын ластаушыларды на;ты таццау, уа;ытылы масштабтары мен ба;ылаушы пунктердщ орналасуы, экспозицияны ба;ылау ма;сатына сэйкес кескшдейдк Т^ргылыв;™ айма;тагы канцерогендер Yшiн ;олайлы кауiп-катердi таццаган кезде, зерттелетш канцерогеннщ дэлдiк дэрежесiнiн факторын, эсер ы;палындагы халы; санын, профилактикалы; жэне технологиялы; шаралардыц техникалы; дамуын ескеру ;ажет. Ма;сатты; к;ауiп-к;атердiц мeлшерi, айма;ты; нормативтерге сипаттама берген кезде ;олданылады: кауiп-катерге негiзделген концентрациялар немесе минималды кауiп-катердiн айма;ты; кeрсеткiштерi. Минималды кауiп-катердiн денгейiн орнат;ан кезде, бiр уа;ытта алдын-ала таццалып, белгiленген химиялы; заттардыц канцерогендi жэне жалпы токсикалы; эффектiлерi санавда алынады жэне ;орытындысында ец тeменгi кeрсеткiш таццалады.
^аут-;атерд1 багалаудыц соцы кезецiнде (к;ауiп-к;атердi сипаттау), алдында талданган кезецдерден алынган нэтижелердi сараптау ЖYPгiзiледi жэне барлы; белпаздттерге сипаттама берiледi. Б^л ;орытындылар, ж^мыстыц аягында TYЙiнделетiн нэтижелерге жэне ^сыныстарга эсер етуi MYMкiн болганды;тан талданады. ^аут-;атер бойынша ;орытынды магл^маттар, ;аут-катердi бас;ару кезецiнде ж^мыс ктейтш т^лгаларга ^сынылуы ;ажет. Олар, eз кезегiнде ;абылданган деректердi сараптап, барлы; белгiсiздiктердi жэне кателiктердi атап шыгулары тиiс. Математикалы; жэне экономикалы; модельдердi ;олдану ар;ылы, ;орытынды жасаулары ;ажет. Мэлiметтердi ^сыну кескiнiн, келешекте к-шаралар тiзiмiн ж^райтын т^лгалармен келiсiп, трсету ;ажет. ^ауiп-катердiц ;олайлы децгейiнiц кeрсеткiштерi кейiн ЖYPгiзiлетiн тастамалардыц бeлiнуiн тeмендетуге немесе болдырмауга багытталган. Осыдан, ;аржы шыгыныныц мeлшерiн аны;тауга болады. Егер, б^л кeрсеткiштер шамадан тыс Yлкен болатын болса, практикада орындалуында к;иындыктар туады. Сонды;тан, кауiп-катердi багалау кезецшщ нэтижелерiн талдаганда, эрбiр жагдайда ;ажетп шектеулердiц минималды санын ;ажет етедi. ^абылданатын шешiмдер бойынша кауiп-катер туралы хабар барынша толы; болуы шарт.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Оценка риска здоровью населения от загрязнения атмосферы городов Казахстана пылевыми частицами / У.И. Кенесариев, А.Т. Досмухаметов, М.К. Амрин, А.Е. Ержанова, М.Т. Адилова // Научно-практический журнал «Вестник КазНМУ». - №1. - 2012. - С. 320-325.
2 Расчетная оценка риска здоровью населения от химических факторов загрязнения атмосферного воздуха региона Карачаганакского месторождения // Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Амрин М.К., Кенесары Д.У., Кенесарина М.И., Балабекова Ж.Ж. - Алматы: 2011. - 26 с.
3 Установление научно-обоснованных расчетных размеров санитарно-защитной зоны железнодорожного нефтеналивного терминала ТОО «Аральский нефтяной терминал» // Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Кенесары Д.У. - Алматы: 2013. - 74 с.
4 Оценка риска здоровью населения при воздействии выбросов Карачаганакского нефтегазоконденсатного месторождения по данным расчетных и инструментальных исследований // Кенесариев У.И., Досмухаметов А.Т., Кенесары Д.У. и др. // Журнал «Анализ риска здоровью». - №4. - 2013. — С.46-53.
У.И. КЕНЕСАРИЕВ, А.Т. ДОСМУХАМЕТОВ, Н.Е. АЛИМОВА, А.А. БАЙМУХАМЕДОВ
Казахский национальный медицинский университет им. С.Д.Асфендиярова, г.Алматы
ОЦЕНКА КАЧЕСТВА АТМОСФЕРНОГО ВОЗДУХА МЕТОДОЛОГИЕЙ АНАЛИЗА РИСКА
Резюме: В статье описаны этапы оценки качества атмосферного воздуха методологией анализа риска. Приведены особенности в исследовании каждого этапа. Коротко изложены основные отличия между этапами и представлен порядок проведения исследования по методологии.
Ключевые слова: атмосферный воздух, методология анализа риска, здоровье населения.
U. KENESSARIYEV, A. DOSMUKHAMETOV, N. ALIMOVA, A.BAIMUKHAMEDOV
Kazakh National Medical University named after S.D. Asfendiyarov, Almaty
AIR QUALITY ASSESSMENT OF RISK ANALYSIS METHODOLOGY
Resume: This article describes the steps of the air quality assessment with risk analysis methodology. The features in the study of each stage. Briefly outlines the main differences between the stages of the procedure and presents the research methodology. Keywords: ambient air, the risk analysis methodology, human health.
