CC BY
8
УДК 321 ББК 66.033
АСОС^ОИНАЗАРИЯВИ- Якубов Чума Калонович, номзади
МЕТОДОЛОГИИ МУНОСИБА Т^ОИ илмуои сиёси, дотсенти кафедраи
УОКИМИЯТИ ДАВЛАТИВА ВОСИТАУОИ сиёсатшиносшДД^БСТ
АХБОрИ ОММА ММЧУН ОБЪЕКТ ВА (Тоцикисшон, Хуцанд) ПРЕДМЕТИ ТА^ЛИЛИ ИЛМИ
ТЕОРЕТИКО-МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ Якубов Джума Калонович, к.
ОСНОВЫ ВЗАИМООТНОШЕНИЙ полит. н., доцент кафедры
ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ И СРЕДСТВ политологии ТГУПБП;
МАССОВОЙ ИНФОРМАЦИИ КАК ОБЪЕКТ (Таджикистан, Худжанд) И ПРЕДМЕТ НАУЧНОГО АНАЛИЗА
THEORETICO-METHODOLOGICAL Yakubov Djuma Kalonovich,
FOUNDATIONS OF MUTUAL RELATIONSHIPS Associate Professor of the department
BETWEEN STATE POWER AND MASS MEDIA AS of Poiticalscience under TSU LBp
OBJECT AND SUBJECT OF SCIENTIFIC (Tajikistan,_ Khujand),
ANALYSIS
E-MAIL:yakubovj1963@maile ru
Калидвожа^о: воситауои ахбори омма, тауаввулоти сиёсй, сиёсати иттилоотии давлатй, идоракунии иттилоотй-сиёсй, тадцици сиёсати иттилоотии давлатй, идоракунии давлатии иттилооти оммавй, цауонишавии воситауои ахбори омма, амнияти иттилоотй
Масъалаи дарацаи омузиши асосуои назариявй-методологии муносибати мацомоти уокимияти давлатй ва воситауои ахбори оммаи мустацили Тоцикистон баррасй гардидааст. Дар асоси таулили теъдоди муайяни маводи илмй-назариявии хорицй ва ватанй муаллиф ба хулоса омадааст, ки масъалаи тадцици нацши ВАО дар сиёсат нав намебошад, вале вай барои Тоцикситони муосир амалан коркарднашуда ва зарур маусуб меёбад. То уоло уозир аксар масоиле, ки ба мухтассоти вежа ва технологияи муносибатуои уокимияти давлатй ва воситауои ахбори оммаи мустацил алоцаманд мебошанд, тадциц карда нашудаанд. Муаллиф барои ба мацсад ноил гардидан уалли якчанд масъаларо пешниуод мекунад. Аз цумла, таулили асоситарин циуатуои назариявии муносибати мацомоти уукуматй ва воситауои ахбори оммаи мустацил, муайян намудани мухтассоти вежаи муносибатуои сохторуои уукуматй ва воситауои ахбори оммаи мустацил дар шароити Тоцикистон, тадцици уолатуои низоъангез ва мушкилоти муносибатуои мацомоти уокимияти давлатй ва воситауои ахбори оммаии мустацил ва пайдо кардани роууои уалли он, ошкор сохтани механизмуо ва шароити ташаккули муносибати пурмаусули мацомоти уокимияти давлатй ва воситауои ахбори оммаи мустацил.
Ключевые слова: средства массовой информации, политическая трансформация, государственная информационная политика, информационно-политическое управление, исследование государственной информационной политики, государственное управление массовой информации, глобализация средств массовой информации, информационная безопасность
Рассматривается степень изученности теоретико-методологических
особенностей взаимодействия органов государственной власти и независимых средств массовой информации Таджикистана. Анализируются доступные отечественные и зарубежные научно -теоретические материалы. Сделан вывод, что проблема роли СМИ в политике не является новой, но она практически не разработана в современном Таджикистане и поэтому востребована. До настоящего времени не были изучены многие вопросы, связанные со специфическими особенностями и технологией взаимоотношений государственной власти и независимых средств массовой информации. Для достижения этой цели предлагается решение ряда задач. В их числе анализ основных теоретических положений о взаимоотношениях органов власти и независимых СМИ, выявление сущности взаимоотношений властных структур и независимых СМИ, определение специфических особенностей взаимоотношений государственной власти и независимых СМИ в условиях Таджикистана, исследование конфликтогенных ситуаций во взаимоотношениях органов государственной власти и независимых СМИ и выявление путей их решения, поиск основных механизмов и условий формирования эффективных взаимоотношений органов государственной власти и независимых средств массовой информации.
Key words: mass media, political transformation, statal informational policy, informational-
political management, research of statal informational policy, state management with mass
media, globalization of mass media, informational security
The author of the article canvasses to what extent theoretico-methodological foundations of interaction between state power bodies and independent mass media of Tajikistan have been studied designing on the premise of home and foreign scientifico-theoretical materials. The conclusion is made that the problem of MM in politics is not new, but practically it is not worked out in Tajikistan, so it is in demand. Many issues connected with specific peculiarities and technology of interrelations between state power and independent mass media have been non-studied up to the present time. In order to achieve this goal a solution of a number of assignments should be carried out. Among the latters there are: analysis ofprincipal theoretical provisions on interrelations between state bodies and independent MM, elicitation of the essence of the relations between powerful organs and independent MM, determination of specific peculiarities of this sort of relationships under the conditions of Tajikistan. Research of conflictogenic situations and problems in mutual relations between state power bodies and independent MM is actual as well, here the author elicits the ways of solving the problems in question, quest of main mechanisms and conditions for a formation of effective mutual relations between state organs and independent MM.
Ба мушкилих,ои муносибати чамъиятй ва равандх,ои сиёсй Афлотун ва Арасту, Т. Гоббс ва Ж.Ж. Руссо, А. Смит ва Г. Гегел, К. Маркс ва Ф. Энгелс таваччух, зохдр кардаанд. Мухдккикони зерин, ба мисли О. Конт, Г. Спенсер, Э. Дюркгейм, М. Вебер, М. Кастелс, Т. Парсонс ва дигар олимони чомеашинос тадкикотх,ои бешумор оиди муносибатх,ои чамъиятй ба мерос гузоштаанд. [1] Равандх,ои сиёсй бо гузашти замон доимо дигаргун мегарданд ва такомул ёфта, дар назди мухдккикон беш аз пеш вазифах,ои нав мегузоранд. Ч,омеаи муосир, хдмчун чомеаи пасосаноатй арзёбй гардида, аз лих,ози мураккабияти
муносибатхо олимон як катор хусусияти объективй ва субъективии онро вобаста ба макотиб ва равияхои илмй муайян кардаанд. Ч,омеаи пасосаноатй хдмчун чомеаи демократй, иттилоотй, оммавй ва озод муаррифй гардида, дар он мавчудияти озодии шахс, ниходхои озоди ичтимой, субъектхои худмухтори муносибати ичтимой ва сиёсй, ташкилотхои чамъиятй ва сиёсй, воситахои ахбори омма ва дигар иштирокдорони нави муносибатхои ичтимой-сиёсй ба назар мерасанд. Дар чахорчубаи чомеаи пасосаноатй мо метавонем «дар мавриди фаъолияти баланди ичтимоии ахолй ва фаъолияти граждании вай, сохтори гайримутамаркизи идора, деурбанизатсияи хаёт ва истехсолот» [2, 70] мухокимаронй намоем. Илова бар ин, чомеаи пасосаноатй бинобар баланд гардидани накш ва таъсири фарханги миллй ва этникй ихтилофхои ичтимой-сиёсй ва дарачаи мочароангезии чомеаро зиёд мегардонад. Ч,омеаи пасосаноатй бинобар аксар нишонахо, тазодхову мушкилихо аллакай дар чахони муосир вокеият махсуб ёфта, ин холат олимонро водор менамояд, ки иртиботу бахамтаъсиррасонй ва муносибатхои ниходхои зерин, ба мисли хокимияти давлатй ва воситахои ахбори оммаро ба назари эътибори махсус гиранд, ки онхо имконияти вокеии таъсир ба равандхои ичтимой-сиёсй доранд.
^айд кардан зарур аст, ки ба идора намудани равандхои ичтимой-сиёсй субъектхои бешумори вокей ва захиравии муносибатхои чамъиятй даъво доранд. Вокеан теъдоди онхо аз руи мавчудияти имкониятхои иштирокдорони муносибатхои ичтимой-сиёсй муайян мегарданд. Барои дарки равандхои чорй дар доираи мушкилоти мавчуда хамкорй, муносибат ва бахамтаъсиррасонии дучонибаи контрсубъектхои муносибати ичтимой, яъне хокимияти давлатй ва воситахои ахбори оммаро мавриди тахлил карор медихем.
Такмили механизми муносибати хокимияти давлатй ва воситахои ахбори омма дар баланд бардоштани идораи давлатй омили мухим арзёбй мегардад. Дар тавсифи чомеаи муосир хамон чихатхо афзалият доранд, ки таваччух бештар ба табиати иттилоотии он нигаронида мешавад. Дар хакикат чомеаи муосир беш аз пеш иттилоотй мегардад. Муносибати иттилоотй миёни хокимияти давлатй, ВАО ва чомеаи шахрвандй мохиятан дар муносибатхои сиёсй ташкил ва ифода меёбанд. Барои муайян кардани вежагихои тарзи идоракунии иттилоотй-сиёсй вобаста ба муносибати хокимият ва ВАО ва мушкилоти он ба мухаккикони соха ру меорем. Ч,удо намудани тарзи идоракунии иттилоотй-сиёсй хамчун самти махсуси илм водор месозад, ки ба мафхуми анъанавии категорияи «хокимият» ру оварем. Мухаккики соха Пугачев В.П. фахмишхои теологй (динй), бихевиористй (рафторй), равонй, таркибй-вазифавй ва иртиботии хокимиятро тахлил намуда, ба хулосае меояд, ки хокимият муносибати субъект ва объект мебошад, ки субъект бо ёрии имкониятхои муайян объектро назорат мекунад. [3,82-84] Зикр кардан ба маврид аст, ки дар таърифи мазкури мафхуми анъанавии «хокимият» аз миёни «ифодакунандаи воситахои таъсир» мафхуми таъсири иттилоотй баён нагардидааст. Дар ифодаи гайрианъанавии хокимият, ки мухтассоти чомеаи иттилоотии постиндустриалй ба назар гирифта мешаванд, аз чумлаи «объектхои таъсири» мухим ва зарурй ба шумор мераванд. Ба хайси субъект бошад, сиёсатмадорон ва «хокимияти чахорум»-ро низ мансуб медонанд. Ба акидаи мо, дар чомеаи иттилоотии постиндустриалй кобили кабул аст, ки мафхуми
«нокимияти чанорум»-ро ба истилони баробарвазни «нокимияти иттилоотй» иваз намоем. Чи тавре ки маълум аст, гайр аз ин намуднои номбаршудаи нокимият, инчунин уокимияти иктисодй ва сиёсиро низ фарк мекунанд. Х,окимияти иктисодй «назорат бар захиранои иктисодй» [4,138] мебошад, ки онро макомоти ичрояи давлатй, сохторнои хусусй, ассотсиатсияно, корпоративно амалй менамоянд. Онно асосан ба фаъолияти иктисодй машгуланд ва бевосита ба сиёсати уокимияти давлатй дахл наменамоянд, вале кушиш мекунанд, ки вобаста ба манфиати иктисодиашон муносибат кунанд. Воситаи чунин муносибат иттилоот, хдмкории иттилоотй мансуб меёбад.
Х,окимияти сиёсиро асосан нокимияти давлатй дар симои Президенти Ч,умх,урии Тоцикистон, Мачлиси Олй, макомоти судй амалй мегардонад. Онно конунно, меъёрно, коидаи рафторро нам дар сиёсат ва нам дар иктисодиёт коркард менамоянд, ки муносибатро бо тамоми субъектони чомеаи шанрвандй ва давлат ба танзим медароранд. Х,ам нокимияти сиёсй ва нам нокимияти иктисодй намчун як чузъи том яке дигареро назорат менамоянд, вале мухтассоти худро гум намекунад. Барои таъмини ягонагиву, намкорй ва банамтаъсиррасонии нокимияти иктисодй ва сиёсй, идоракунии иктисодй ва сиёсии давлат ва чомеа ба сифати воситанои аввалиндарача менечменти иттилоотй, идоракунии иттилоотй-сиёсй тавассути бозори масс-медиа пешнинод мегардад. [5,355] Сиёсати иттилоотй дар радифи нокимияти сиёсй ва иктисодй карор мегирад. Дар шароити бунёди чомеаи иттилоотй ин раванди конунй мансуб меёбад. Вобастагии низоми ВАО аз режими сиёсй яке аз муносибатнои вокеии онно буда, намкории нокимият ва ВАО барои нар ду чониб муфид арзёбй мегардад. Ниноди ВАО бояд нисбат ба нокимият мавкеи мухолифро дошта бошад, вале мавкеи хеле конструктивй, яъне барпо кардани робитаи ВАО бо нокимият ва баръакс, инчунин зарурати ташкили муносибати намкории ичтимой ба манфиати чомеа, рушди технологияи иттилоотй банри муколама ба чойи муносибатнои манипулятивй ва тоталитарй ба максад мувофик мебошад.
Дар шароити бозор ВАО дар баробари «вазифаи нави иктисодй» бояд вазифаи нави сиёсиро низ рушд динанд, манфиатнои сиёсии Точикистон, чомеаи шанрвандии он ва давлатро ифода намоянд. Барои намин нам, амалинамоии вазифанои ВАО-ро набояд бо мафнумнои «сиёсатзадагй» ё худ «сиёсатмаобй» омехта сохт, ки муносибати манфии ВАО-ро бо нокимият ифода мекунад. Идораи коммуникатсияи сиёсй мазмуни идораи низоми сиёсиро дорад. Ва ядрои низоми сиёсй нокимият, ё худ нокимияти давлатй мебошад. Барои намин нам, идораи иттилоотй-сиёсй вазифаи нам нокимияти давлатй ва нам вазифаи ВАО мансуб меёбад. Монияти намкории нокимият ва ВАО-ро мо дар консепсияи Н. Луман оид ба табиати коммуникативии нокимият, инчунин дар назарияи Ю. Хабермас оид ба табиати коммуникативии муносибатнои ичтимой вомехурем.
Мо чонибдори назарияе мебошем, ки ба конунияти объективй ва ё ба вазифаи объективии ВАО ишора мекунад, бешак тасдик менамоем. Вай дар он ифода мегардад, ки ВАО «ба намон дарача, ки бояд манфиати давлатро конеъ ва дифоъ намоянд, нокимият низ ба намин микдор бояд манфиати чомеаи шанрвандй, нар як шахсро нифз намояд». [6,20] Тибки тезиси мазкур гояи дур шудани ВАО аз нокимиятро наргиз тарафдорй наменамоем. Дар баробари ин вазифаи асосии ВАО - хидмат ба чомеаи шанрвандиро нодид гирифта наметавонем. Мутобикан вазифаи ВАО бояд нам нидмати низоми сиёсиро ба чо
орад ва хам онро идора намояд. Ин ду вазифаи ВАО чудонопазиранд. Махз барои хамин хам аз лихози муносибати илмй ба тарзи идоракунии иттилоотй -сиёсй тезиси хдмкории муфиди тарафайн миёни хокимият ва ВАО кобили кабул аст. Х,ини коркарди назария ва амалияи менечменти иттилоотй, идоракунии иттилоотй-сиёсй набояд вазифахои хидматрасонй бо идоракунй зид гузошта шаванд. Объективона ягонагии онхо танхо дар ичрои хар ду вазифа ифода меёбад. Дар ин маврид кодир хастанд, ки раванди «сиёсигардии масс-медиа» ва «медиагароии сиёсат»-ро кувват бахшанд. Аз ин нуктаи назар ба андешаи мо илман исбот кардани аз чониби давлат ва низоми сиёсй идора нагардидани кулли коммуникатсияи сиёсй гайриимкон аст.
Котегорияи «иттилоот», «иттилооти сиёсй», инчунин «иттилооти оммавй», «коммуникатсияи оммавй» имконият ва василаи хокимият дар идоракунии иттилоотй мебошанд. Иттилооте, ки аз чониби одамон аз миёни чараёни хабархои мухталиф барои омодагй ва кабули карорхои зарурй дар сохаи уокимияти давлатй ва ё ичрои вазифахо ва амалхои дигар интихоб мегарданд, хдмчун иттилооти сиёсй номида мешавад. Ба ин маънй иттилоот хамчун омили асосии фаъолияти хар як субъекти сиёсй ва имконияти мухим мебошад, ки дар сохаи сиёсат хамкории пурмахсулро барои сохиб гардидан ба ин ё он максад шароит фарохам меорад. [7] Аниктараш, иттилооти сиёсй низоми маълумоти макомоти хокимияти давлатй, субъектхои сиёсй мебошад, ки ба таври оммавй эълон ва ошкоро пешниход мегардад. Иттилооти сиёсй мачмуи маълумот, анбухи хабару навигарихо оид ба факту далелхо, падидахо ва вокеоту руйдодхои хаёти сиёсии чомеа мебошад. Аз ин чо бармеояд, ки якум, иттилооти сиёсй барои тайёр ва кабул кардани карори дахлдори идорй дар сохаи хокимияти давлатй зарур мебошад. Дуюм, иттилоот омил ва захираи мухими фаъолияти хар як субъекти сиёсй ва хамкории пурмахсул дар самти сиёсат барои ноил гаштан ба ин ё он максад мебошад. Х,амин тарик, чунин хулосабандй намудан амри вокеист: дар шароити бунёди чомеаи иттилоотй типи чадиди фаъолияти ичтимой, яъне фаъолияти коммуникативй-иттилоотй (ё худ «журнализм», бо ибораи С. Свитич) рушд мекунад ва он типи нави муносибатхои чамъиятй - муносибатхои иттилоотиро дар шароите ташаккул медихад, ки равандхои иттилоотй-коммуникативй барои сиёсат мухимияти аввалиндарача касб менамоянд. Хдр як намуди муносибатхои чамъиятй дар асоси конуниятхои худ инкишоф меёбад. Талаботи объективонаи ин конунхо, ба хисоб гирифтани он дар амалияи ичтимой зарурати идораи хаматарафаи низомро аз чониби субъекти муносибати мазкур пешбинй менамояд. Вале зарурати идораи муносибати иттилоотй тавассути фаъолияти коммуникативй-иттилоотй талаботро ба намуди нави менечмент, яъне менечменти иттилоотй тибки назарияи умумии идора пеш овард.
Синтези фаъолияти иттилотй ва сиёсй, муносибатхои иттилоотй ва сиёсй боз як намуди вежаи муносибатхои чамъиятй - муносибатхои иттилоотй-сиёсиро ташаккул медиханд. Истифодаи бошуури талаботи объективонаи конунхои рушди ин муносибатхо ба манфиати чомеа вазифаи коркарди назария ва амалияи тарзи идоракунии иттилоотй-сиёсй ва сиёсй-коммуникативиро пеш мегузорад. Муносибати сохтори хукуматй ва ВАО-ро омухта истода хуб дарк кардани ин раванд мухим аст. Тавре ки зикр гардид, максади хокимият дар сохаи масс-медиа дар асосноккунии машруият ва мубрамият бахшидан ба максадхои худ тавассути дастгирии оммавй зохир мегардад. Барои ба ин максад расидан хокимият ба воситаи муоширати байни
одамон ниёз дорад, ки накши чунин василаро воситахои ахбори омма мебозанд. ВАО ба муносибат бо сохторнои хукумат ворид гардида, максади ичрои талаботи иттилоотии хар як шахс, умуман кулли чомеа, ифодаи оммавии манфиатхои чамъиятиро пайгирй менамоянд. Аз чониби дигар фаъолияти ВАО ба гирифтани даромад аз конеъ гардонидани аудитория, яъне рекламадихандахо ва хам макомоти хукуматй равона мегардад. Х,амин тарик, мо метавонем тасдик намоем, ки муносибати ВАО ва хокимият аз лихози самтхои мухталифи фаъолияти онхо ва мавчудияти манфиатхои вежа ба таври кофй характери ихтилофнок доранд.
Барои дарки мухтассоти вежаи муносибати хокимияти давлатй ва ВАО ин муносибатхоро хамчун чузъи таркибии раванди сиёсй хисобидан ба максад мувофик аст. Дар давраи тахаввулоти сиёсии глобалй хокимияти давлатй ва ВАО сифатан ба зинаи нави муносибат гузаштаанд. Сиёсати иттилоотй барои давлат хамчун яке аз василахои марказии идоракунй мебошад. Барои ВАО хокимияти давлатй дар симои мухталиф, аз хамкори мувофик сар карда то ракиби хавфнок дар фазои иттилоотй баромад менамояд. Давлат ва воситахои ахбори омма ба сифати ниходи сиёсии мухим ва субъектхои асосии коммуникатсияи сиёсй иштирокдори вокеии раванди сиёсй махсуб меёбанд.
Ин чо зикр кардан ба маврид аст, ки муносибати субъектони раванди сиёсй бе додугирифти иттилоот гайриимкон аст, яъне комуникатсия истифодаи воситахои махсуси иттилоърасониро такозо мекунад, ки иродаи ягона, умумият ва фаъолияти дастачамъонаи одамони зиёдро таъмин намояд. Дар баробари ин, ВАО сарчашмаи нодири хам гирифтани иттилоот ва хам пахну пахши он мебошанд. Барои хокимияти давлатй хам ин ва хам он чихати фаъолияти ВАО мухим мебошад. Дар холе, ки барои худи воситахои ахбори омма, пеш аз хама, пахну пахши иттилоот мухим мебошад, махз дар давраи ташаккули афкори умум зарурати муносибати хокимияти давлатй ва ВАО ба миён меояд. Дар ин маврид хар ду чониби иштирокдори раванди сиёсй хавасмандии баробар доранд.
Чунин вижагии хамкорй нишонаи хатмии фаъолияти пурмахсули низоми сиёсии хар як давлат махсуб меёбад. Тавони чомеа оид ба таваччух зохир кардан ба талаботи рузафзуни фардхо, мутобикгардй ба шароити тагйирпазир аз чониби низоми сиёсй таъмин карда мешавад, ки хамчун мачмуи ниходхои сиёсй, сохторхои чамъиятй, инчунин хамкории онхо фахмида шуда, дар онхо хокимияти сиёсй ва таъсири сиёсй амалй мегарданд. Низоми сиёсии чомеа манфиатхои мухталифи гуруххои ичтимоиро ифода менамояд, ки бевосита ва ё тавассути ташкилот ва харакати худ ба хокимияти сиёсй таъсири муайян мерасонанд. Ин манфиатхо бо ёрии сохторхои аз чихати сиёсй идорашаванда, тавассути раванди сиёсй, яъне бо рохи кабули карор ва амалисозии карорхои сиёсй ба рох монда мешаванд. Дар раванди мазкур низоми сиёсй хамчун мачмуи зернизомхои хамкорикунанда фахмида мешаванд. Дар сохтори низоми сиёсй аз руи коида се зернизом чудо карда мешаванд: институтсионалй, меъёрй-танзимкунанда ва иттилоотй-коммуникативй. Зернизоми иттилотй -коммуникативй иртиботро миёни ниходхои низоми сиёсй барпо мекунад, инчунин мушахассоти хамкории давлатро бо воситахои ахбори омма муайян месозад. Ба унсурхои зернизоми мазкур каналхои пахну пахши иттилоот, ки ба макомоти хукуматй мансубанд, инчунин воситахои коммуникатсияи оммавй, аз чумла, матбуот, радио ва телевизион, шабакахои ичтимоии глобалй дохил мешаванд. Ахамияти ин зернизом бузург мебошад, зеро чомеа ба фаъолияти
сиёсй танхо хангоми мавчуд будани хачми муайяни дониш ва иттилоот бахо дода метавонад.
Х,амин тарик, мавчудияти максад ва усулхои мухталиф, сохторхо ва иштирокдорони равандхои сиёсй, инчунин дигар чихатхои халли вазифахои мушаххас дар сохаи хокимияти давлатй сохтори мураккабу бисёрчабхаи додугирифти иттилоотй-коммуникативиро миёни одамон такозо менамояд. Дар заминаи хар як равандхои иттилоотй сохтори мучази коммуникатсия махфуз буда, тахлили он ба муайян намудани чихатхои принсипалии вай имкон медихад, ки ин холат ба хар як низом ва раванди додугирифти иттилоот мансуб аст. Мутобикан, чи тавре ки мухаккики соха Олвин Тофлер зикр мекунад, дар охири асри ХХ - ибтидои ХХ1 махз иттилоот захираи калидии хокимият мегардад. [8,16] Дар фахмиши васеи коммуникатсияи сиёсй - ин «додугирифти иттилоот миёни субъектони хаёти сиёсй, инчунин миёни давлат ва шахрвандон», ки метавонад дар шакли расмй ва гайрирасмй чорй гардад. Fайр аз ин «комуникатсияи сиёсй хамчун хусусияти функсионалии яке аз чузъиёти низоми сиёсии чомеа чун зернизоми махсуси он баррасй мегардад», [9, 331] ки миёни ниходхои системи сиёсй иртибот баркарор менамояд.
Барои рохбарй ва амалигардонии сиёсат одатан чараёни амудии иттилоот аз чониби халк ба хукумат ва баръакс, аз хукумат ба халк талаб карда мешавад. Вай ба фарохам овардани муносибати тарафайн миёни чомеа ва давлат мусоидат менамояд. Fайр аз ин чараёни уфукии иттилоот миёни зинахо ва макомоти хукуматй низ зарур аст. Дар аксар маврид ба туфайли чунин раванди мухталифсамти коммуникатсионй як шакли муносибат миёни одамон, чомеа ва хукумат ба вучуд меояд, эхтиром ба хукумат ташаккул ёфта, давлатдорй рушд мекунад, ки ба демократисозии раванди сиёсй мусоидат менамояд.
Аз нуктаи назари сиёсй, пеш аз хама, он мухим аст, ки ВАО усули шинохти оламро тагйир дода, сиёсати оммавиро ба медиараванд мубаддал ва онро мазхари сиёсати оммавй сохта, дар баробари ин, дар раванди коммуникативй тагйироти судмандро мусоидат намуданд. Ин мавкеи коммуникатсияро дар раванди сиёсй тагйир дод. Мохияти тагйироти зерин дар он ифода меёбад, ки «... ВАО баръакси сиёсатмадорони анъанавй ба сифати субъекти фаъоли раванди сиёсй зухур кард». [10, 443]
Ба хамагон маълум аст, ки ВАО имкониятхои хеле мухталиф ва зури таъсирро доранд, ки пеш аз хама, аз усули истимои шунаванда ва ё бинандаи он вобаста мебошад. Таъсири оммавй ва неруманди сиёсиро ба аудитория ВАО-и аудиовизуалй, яъне кабл аз хама, радио ва телевизион доранд. Дар баробари ин матбуот дар коркарди стратегия ва тактикаи рушди чамъиятй на танхо бахри амалисозии хамон манфиатхои ичтимоие, ки бевосита хукумати имруза ширкат меварзад, балки хамчун назоратчй ва танкидгари хокимияти ичроия ва конунгузор баромад менамояд. Х,амаи ин водор месозанд, ки ба хулосае оем, ки ВАО дар самти таъсири сиёсй имконииятхои бемахдуди амалй дошта, манфиатхои хокимияти давлатиро дар як су монда наметавонад. Fайр аз ин, мухаккикони соха тасдик менамоянд, ки ВАО дар ду раванди ба хам мутакобили ташаккул ва амалигардии хокимият ширкат меварзад. «Аз як тараф, ташаккули коммуникативии хокимияти конунй, ки дар раванди аз хар як тахкиру таъкиб озод тавлид меёбад, аз дигар тараф, чунин таъмини конуннокиро хокимияти давлатй кушиш мекунад, ки дар паланди системаи сиёсй тавассути коммуникатсияи сиёсй идора намояд». [11,64]
Макомоти конунгузор вазифаи танзими конунии фаъолияти ВАО-ро ичро карда,
онро бо тамоми хукуку меъёрхо ва санадхои зарурй таъмин менамояд. Хукук ба озодии баён дар хучатхои зерини байналхалкй, ба мисли Конвенсияи Аврупой дар бораи хукуки инсон, Эъломияи умумии хукуки башар ва дар моддаи 19-ми Пакти байналхалкй оид ба хукукхои шахрвандй ва сиёсй (МГГПП) асоснок карда шудааст, ки хуччати ахирироТочикистон дар соли 1999 кобили кабул шуморид ва ухдадории ичрои онро ба зимма гирифт. [12,64] Аз ин нуктаи назар Дар Конститутсияи Точикистон чунин омадааст: «Ба хар кас озодии баён, матбуот, хукук ба истифодаи воситахои ахбор ... кафолат дода мешавад. Сензураи давлатй ... манъ аст». [13, 39-40] Дар заминаи моддаи 30-ми Конститутсияи Ч,Т дар ^онуни Ч,Т «Дар бораи матбуоти даврй ва дигар воситахои ахбори омма» чунин омадааст: «Хар кас хукуки озоди чустучу, гирифтан, додан, навиштан ва пахни иттилоотро ... дорад. Озодии ахбори оммавй кафолат дода мешавад». [14, 91]
Аз миёни кафолатхои конститутсионй, аз чумла, озодии иттилооти оммавй, инчунин фаъолияти озоди иктисодй ва хукук ба моликияти хусусиро, ки дар моддахои 8, 34 ва 35-и Конститутсия ифода ёфтааст, зикр кардан ба маврид аст. Инчунин, дар ^онуни асосй принсипи гуногунандешии идеологй (моддаи 8) пешбинй менамояд, ки хеч як идеология ба сифати давлатй ва ё хатмй баромад намекунад. Ба ин нигох накарда механизмхои муайяне ташаккул меёбанд, ки тавассути мутамаркизгардонй ва инхисороти воситахои ахбори омма ба мукобили гуногунакоидии иттилоотй мебароянд. Моддахои алохида давлатро аз сиёсати иттилоотии ВАО дур месозад. Яъне хокимият наметавонад ба номгу ва мухтассоти иттилооти пахну пахшшаванда дахолат кунад, гайр аз он холате, ки мавод гайриконунй арзёбй гардад. Вазифаи асосии макомоти конунгузор ба танзим даровардани заминаи хукукй ва назорати ичрои хатмии конунхо бидуни дахл ба фаъолияти дигари ВАО махсуб меёбад.
Вале муносибати дучонибаи хокимияти давлатй ва ВАО танхо бо муайян кардан ва ичрои меъёрхои конун махдуд намегарданд. Агар яке аз вазифахои ВАО иттилоотрасонии оммавии чомеа дар бораи самтхои мухталифи фаъолияти хокимият бошад, он гох вазифаи хокимият иборат аз он аст, ки чунин ахборро ба онхо бе назардошти маълумоти сирри давлатй ба пуррагй пешниход намояд. ВАО дар ин маврид хамчун миёнарав миёни хокимият ва чомеа баромад менамоянд. Ч,омеа хавасманд аст, ки махсулоти иттилоотии босифат ва вокеиро истимоъ намояд. Хокимият дар навбати хеш, инчунин, чониби манфиатдор мебошад, зеро иттилооти пай дар пай, фаврй ва вокей дар бораи фаъолияти вай ба болоравии махсулнокии кор мусоидат менамояд. Дар баробари ин, иттилоотигардонии макомоти хокимияти давлатй вазифаи бисёрчабха буда, гайр аз пурмахсулгардонии кори дастгохи давлатй бояд максадхои дигар низ дошта бошад, яъне тагйир додани мухтассоти хамкории макомоти идора бо кишрхои васеи ахолй бо назардошти фикри онхо, пешниходи иттилоот оид ба накшахо ва натичаи фаъолият ва гайра махсуб меёбад.
Хокимият на танхо ба иттилоърасонй оид ба фаъолияти худ хохиш дорад, балки ба чи тарз ба омма пешниход гардидани иттилооти мазкур низ манфиатдор мебошад, зеро дарачаи боварии чомеа ба сиёсати хукумат махз аз хамин вобаста мебошад. Бояд тазаккур дод, ки истифодаи ВАО хамчун василаи таъсир ба афкори чомеа ба назар мерасад. Дар баробари ин хокимият дарк мекунад, ки ВАО дар фиреби сиёсй ва таъсир ба шуури омма имконияти васеъ доранд ва дар ин замина кодиранд, ки афкори умумро ташаккул диханд.
Бояд тазаккур дод, ки ВАО бо афкори умум муносибати зич доранд. Сарогози ин муносибат интихоб ва омода гардонидани иттилооти ба чомеа пахну пахшшаванда мебошад. Фаъолияти минбаъдаи акторхои сиёсат аз иттилооти гирифтаашон вобастагии калон дорад. «Дар худ доштани иттилооти мухим маънои дар даст доштани хокимиятро дорад, вале имконияти пахну пахши иттилооти мухим ва ё махфуз доштани он бо диду салохияти худ маънои ду баробар хокимият дар даст доштанро ифода мекунад». [15,60] Журналистика афкори умумро дар худ хифз мекунад, мутамаркиз ва ганй мегардонад, хамчун минбар хизмат карда, иттилоот мерасонад ва инчунин, онро ташаккул медихад, аз номи вай баромад мекунад. Х,амаи ин давлатро водор месозад, ки ба раванди хамкорй бо ВАО пардозад. Мо ба хулосае омадем, ки хокимияти давлатй ва воситахои ахбори омма ба якдигар василахои вежаи фишор доранд. Чи тавре ки маълум гашт, ВАО дар ин маврид захираи иттилоотии бойи худ ва алокамандии бевоситаи хеш бо ахолиро истифода мебарад. Давлат, дар навбати хеш, ки дорои имконияти васеи макомотй ва молй дорад, кушиш мекунад, ки тавассути маблаггузорй, ё худ бо рохи ба даст овардани дастаи сахмияхои ВАО-и дар кишвар ё минтака бонуфуз имичи мусбати худро офарад. Тамоюлоти мазкур вокеан ба назар мерасад, зеро дар шароити чадиди амалияи иктисодй вазифаи асосии ВАО ба даст овардани даромад хисоб мешавад, ки ин кор бе пуштибон ва бе мадади чониби манфиатдор на хамеша имконпазир аст. Ба вежа хузури давлат ва ё ракиби он дар давраи маъракаи пешазинтихоботй ба баъзе ВАО, махсусан ба воситахои ахбори оммае, ки тиражи калон ва ё фазои иттилоотии васеъ доранд, даромади калон меорад. Дар баробари ин, зикр кардан мухим аст, ки иштироки ВАО дар раванди интихоботй дар аксар маврид бо «чангхои информатсионй» хамоханг мегарданд, ки бахри сохиб гаштан ба захирахои хокимият миёни ракибони сиёсатмадор ба вучуд меояд. Барои хамин хам тамоюли мухимми солхои охир дар Точикистон зухури муассисахо ва холдингхои иттилоотии мустакил ва хам давлатй амри вокеист. Вале чунин сиёсати иттилоотй кишрхои васеи чомеаро аз иштирок дар раванди сиёсй дур месозад. Шахрвандон танхо тамошобини муборизаи манфиатхо шуда, имконияти изхори акидаи хешро гум мекунанд. ВАО бахри фоида ба даст овардан мухимияти аввалияи хеш, яъне ба таври вокей ва бегаразона ба ахолй дар бораи вокеаву ходисоти кишвар иттилоот расониданро фаромуш сохта, дар дасти давлат ва ё мухолифин сипар мегарданд. Вазъиятро боз хамон омил мураккаб мегардонад, ки ВАО вокеан имконияти баланди манипулятсияи афкори умумро доранд. Шахсе, ки имруз имконияти бидуни иттилоот фаъолият карданро надорад, бешубха гаравгони махсулоти иттилоотй ва бинобар ин, объекти осони технологияи манипулятивии ВАО мегарданд. [7] Fайр аз ин тасдик кардан бамаврид аст, ки муносибати хокимияти давлатй ва ВАО дар раванди муосири сиёсй ду шаклро дарбар мегирад: хамкорй ва мочаро. Он чиро, ки ба хамкорй мансуб аст, дар ин маврид хукумат ба ВАО гузашт мекунад ва дар бораи фаъолияти худ маълумоти мухталифро дастрас мекунад. ВАО дар навбати хеш, хамчун миёнарав миёни давлат ва чомеа кулли маълумоти аз хукумат гирифтаашро ба шунаванда мерасонад. Дар баробари ин, воситахои иттилоотй дар аксар маврид ба дастгохи давлат мубаддал мешаванд ва афкори умумии ба хукумат заруриро ташаккул медиханд, ки баъзан бахри обруйи кутохмуддат ба
манфиати давлат хам мукобил меистад. Хохиши галаба дар интихоботи дар пешистода хукуматро «мачбур» месозад, ки ба имкониятхои матбуот ру оварад ва ба афкори умум таъсир расонад.
Мохияти мочаро миёни хокимияти давлатй ва ВАО дар он аст, ки ВАО бо карори кабулкардаи хукумат розй набуда, кушиш мекунад, ки ба хак будани худ шунавандаро бовар кунонад. Сабабгори чунин норизой хам кушиши редаксия оид ба ошкор кардани вокеият ва нуксонхои сохтори хукуматй ва хам фармоиши сиёсии ракибони хукумати мавчуда мебошад.
Тахлил нишон медихад:
- якум, дар шароити муосир вакте ки хокимияти давлатй ва низоми воситахои ахбори оммаи мамлакат давраи тезутунди ташаккулро ба итмом расонидаанд, оид ба тамоюлхои мавчуда зикр кардан ба маврид аст, ки «кавоиди бозй» хам барои матбуот ва хам барои давлат то ба охир муайян шудаанд, ки дар он маблаг накши мухимро мебозад. Дар натича дар кишвар ду намуди воситахои ахбори омма ба вучуд омадаанд. Воситахои ахбори оммаи расмй манфиати давлатро ифода мекунанд, воситахои ахбори оммаи хусусй бошанд, аз нуктаи назари танкидй муносибат менамоянд. Ч,омеа дар ин бозии манфиатхо аксар вакт хамчун тамошобин мемонанд, ё ки хамчун зоча дар дасти чонибхои ракиб карор мегиранд.
- дувум, дар шароити демократа вакте ки пешомади хукуматро чомеа бо иштироки сиёсии бевосита муайян месозад, фаъолияти ВАО-и мустакил хамчун муайянкунанда махсуб меёбанд, зеро онхо барои хукумат омили субот буда, умрашро дароз мекунанд. Воситахои ахбори оммаи мустакил дар навбати хеш, чавобан аз давлат фаъолияти озод ва дастгирии молиро интизоранд, ки он яке аз омилхои мухимми такондихандаи амалияи онхо махсуб меёбад.
- сеюм, дар раванди сиёсии муосир муносибат миёни давлат ва воситахои ахбори оммаро метавон хамчун вобастагии мутакобили ду субъекти сиёсй арзёбй намуд, ки хар яке манфиатхои алохидаро пайгирй мекунанд ва амалй намудани он бидуни якдигар гайриимкон аст. Х,укумат дар ин маврид вазифа ва дурнамои фаъолиятро коркард мекунад, ВАО бошанд, хамчун василаи амалисозии он баромад мекунанд. Вобаста ба ин зикр кардан бамаврид аст, ки хокимияти давлатй ва ВАО бевосита ба чараёни раванди сиёсй таъсир расонида, самтгирии он ва пурмахсулнокии онро муайян месозанд.
Пайнавишт:
1. Вебер, М. Избранные произведения. - М: 1990; М. Кастельс. Информационная эпоха: Экономика, общество, культура. - М., 2000; P a r s o n s T. Sociological Theory and Modem Society. New York, 1967. Р. 308. Рахмонов Э. Политика мира и созидания. - Душанбе: Ирфон, 2001.
2. Политическая энциклопедия. Т.2. -М., 1999.
3. Пугачёв В.П., Соловьев А.И. Введение в политологию. 2-е изд. - М., 1996. - 320 с.
4. Холщй А.Цурабоев Ц. Сиёсатшиносй: мафууму назарищо ва цадвалуои мантицй.Хуцанд: Ношир, 2013.- 564 с.
5. Годин В.В. Управление информационными ресурсами. - М.: Инфра-М, 2008. -452 с.
6. Богомолова Н.Н. Социальная психология массовой коммуникации. -М .: Аспект-Пресс, 2010. -193 с.
7. Зимин А.Е. Особенности взаимодействия государственной влвсти и средств массовой информации в современной России: дисс. канд. полит. наук. - Ставрополь, 2005. -193 с. www. dissercat. com. [22.09. 2020]
8. Тоффлер О. Проблема власти на пороге XXI века //Свободная мысль. 1992. - №2. -С. 16.
9. Зокиров Г.Н. Политология. - Душанбе: ЭР-граф, 2010. - 520 с.
10. Гаджиев К.С. Политология. - М.: Логос, 2001.- 488 с.
11. Комиссаров В.С.Государственная служба и СМИ. - Воронеж: Издательство им. Е.А. Болховитинова, 2003. - 210 с.
12. Доступ к информации в Таджикистане (2005-2009 гг.) Настоящий отчет подготовлен экспертами Национальной ассоциации независимых СМИ Таджикистана в рамках проекта «Усиление сети содействия свободе выражения в Таджикистане» при поддержке Представительства «Интерньюс Нетуорк» в РТ и Агентства США по международному развитию (USAID). http:// nansmit.tj /13958/
13. Конституция Республики Таджикистан. - Душанбе, 2003. - 41с.
14. Каршибаев Н. Власть и пресса: взаимодействие пресс-служб государственных органов со СМИ (Руководство для пресс-секретарей и журналистов по доступу к информации). - Душанбе: Сармад-Компания, 2013. - 101с.
15. Politikwissenschaft: eine Grundlegung. Bd. 2. Stuttgart; Berlin; Koln; Mianz: hrsg von Klaus von Beume. 1987. P. 60
Reference Literature:
1. Veber M. Selected Works. - M. : 1990; Castels M. Informational Epoch: Economics, Society, Culture. - M., 2000; Parsons T. Sociological Theory and Modern Society. New York, 1967. - p. 308; Rakhmonov E. Policy of Peace and Creation. - Dushanbe: Cognition, 2001
2. Political Encyclopedia. V.2. - M., 1999
3. Pugachyov V. P., Solovyov A. I. Introduction into Politology. The 2nd edition. - M., 1996. -320 pp.
4. Kholiki A., Djuraboyev Dj. Political Science: The Notions of Logical Theories and Schemes. Khujand: Publisher, 2013. - 564 pp.
5. Godin V. V. Management with Informational Resources. - M.: Infra-M. 2008. - 452 pp.
6. Bogomolova N. N. Social Psychology of Mass Communication. - M. : Aspect-Press, 2010. -193 pp.
7. Zimin A. Ye. Specifies of Interaction between State Power and Mass Media in Contemporary Russia. - Candidate dissertation in political sciences. - Stavropol. 2005. - 193 pp. -www.dissercal.com. (Date of request: 22.09.2020)
8. Toffler O. The Problem of Power on the Threshold of the XXI-st Century // Free Ideas. 1992, N2. - p. 16
9. Zokirov G. N. Politology. Dushanbe: Er-Graph, 2010. - 520pp.
10. Gadjiyev K. S. Politology. - M.: Logos, 2001. - 488 pp.
11. Komissarov V.S. State Service and MM. Voronezh Publishing-house named after Ye A. Bolhovitinov. 2003. - 210pp.
12. Access to Information in Tajikistan (2005-2009). The present report is prepared by the experts of the National Association of Independent MM of Tajikistan in the frames of the project "Strengthening of the Network of Assistance in the Freedom of Speaking out in
Tajikistan" by the Support of "Internews Network"Representation in Tajikistan and USA Agency on International Development (USAID). http: //nansmit.tj /13958/
13. Tajikistan Republic Constitution. Dushanbe. 2003. - 41 pp.
14. Karshibayev N. Power and Press: Interaction of Press-Services of State Bodies with MM (Guide-book for press-secretaries and journalists on access to information). Dushanbe: Sarmad-Company. 2013. - 101 pp.
15. Political Science: Foundations. Bd 2. Stuttgurt; Berlin; Cologne, Mianz. Klaus von Beume publishing-house. 1987. -p. 60 (in German)
