191ASFALTNING KENG QO'LLANILISHI UNING AJOYIB GIDROIZOLYATSIYA VA BOG'LOVCHI XUSUSIYATLARI
Vazira Usmonjonovna Otakuziyeva Sarvinoz Muzaffarjon qizi Turgunova
Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti Qo'qon filiali
sarvinozturgunova2002@mail.ru
Qurilayotgan avtomobil yo'llari aholi manzilgohlaridan o'tganda mahalliy transport vositalarining harakatlanishini to'liq yoki qisman cheklash bo'yicha chora-tadbirlar ko'rish talab qilinadi. Buning uchun aylanma yo'llar qurish, vaqtinchalik ko'priklar solish, turli xil ko'rinishdagi muhofaza to'siqlari o'rnatish zarur bo'ladi. Odatda, piyodalar harakatlanishini cheklash birmuncha qiyinchiliklarni yuzaga keltirishligi tufayli, ularning bexatar harakatlanishini ta'minlash uchun qurilishni mumkin. Ko'rilayotgan barcha chora-tadbirlar shunday tashkil etilishi kerakki, bunda istalgan paytda avtomobil yo'li bo'yidagi turli binolarga o't o'chirish va maxsus avtomobillarning kelish imkoniyati ta'minlangan bo'lishi shart. Avtomobil yollarida asfaltlar tarkibi juda murakkab va yaxshi materiallaridan iborat bo'lib, tarkibida 150 tagacha uglerod atomiga ega to'yingan va to'yinmagan alifatik va aromatik birikmalar mavjud. Bu neftni qayta ishlash zavodida fraksiyonel distillashdan keyin qolgan oxirgi moddalardan biri bo'lib, xona haroratida qora yarim qattiq yoki suyuq holatda mavjud. Asfaltdan tashqari, uni kimyoda yoki kundalik hayotda ba'zan bitum deb ham atashadi. Juda yopishqoq va qattiq yarim qattiq yarim suyuq qatronlardir.Asfalt - bu qatlamning bir turi bo'lib, ko'mir yoki ko'mir kabi boshqa usullar bilan tayyorlangan qatlamlar mavjud. Suyuqlikka yaqin bo'lsa yoki yopishqoqlikni ta'kidlamaydi. Yog'och smolasi karbonlangan yog'ochdan, ko'mir smolasi karbonlangan ko'mirdan, asfalt esa neftdan tayyorlanadi. Ya'ni, qatron va smola bir xil so'z, asfalt va bitum bir xil so'zlar, xususan, neftdan olinadigan qatron ( smola) asfalt ( bitum) deb ataladi.
Yoqilg'i sifatida foydalanish qiyin va olov yoqilganda, to'liq bo'lmagan yonish kuchli va zaharli gaz tez-tez hosil bo'ladi, shuning uchun uni ishlatish cheklangan, masalan, asosan yo'l qoplamasi sifatida ishlatiladi. . Hozirgi vaqtda asfaltning asosiy qismi neft zavodlarida ishlab chiqariladi, ammo asfalt tabiiy sharoitda ham ishlab chiqariladi. Neft yer yuzasiga chiqib, ko'lmak hosil qilganda, uchuvchi moddalar asta-sekin uchib ketadi va faqat qattiq tarkib, ya'ni "bitum" tabiiy asfalt bo'lib qoladi. Qadimda u faqat Suriya
April 21-22
881
va Yaqin Sharqdagi O'lik dengiz kabi cheklangan hududlarda ishlab chiqarilgan va u kemalar uchun suv o'tkazmaydigan material sifatida yoki qurol ishlab chiqarishda yopishtiruvchi sifatida ishlatilgani uchun juda qimmatli savdo buyumi edi.
Yo'l qoplamasi va tomning gidroizolyatsiya materiallarida keng qo'llaniladi. Aniqroq qilib aytadigan bo'lsak, yo'l qoplamasi uchun asosiy material sifatida qum va shag'al kabi agregatlar asfalt bilan aralashtirilgan asfaltbeton ishlatiladi.Asfalt yotqizish - bu ancha murakkab va ko'p vaqt talab qiladigan jarayon, lekin ayni paytda asfaltlashning samarali usuli. Bajarilgan ishlar qatoriga quyidagilar kiradi: qazish, poydevor qo'yish, asfalt yotqizish, obodonlashtirish.
Professional darajada bajarilgan ishlar nafaqat ishonchli va barqaror yo'l qoplamasini yaratishga, balki uning uzoq muddatli xizmat qilish muddatini ham ta'minlashga imkon beradi. Barcha moddalar optimal miqdorda tanlanadi va qizdirilgan holatda aralashtiriladi.Aralashmalarning bir qismi bo'lgan shag'al, GOST 8267 va GOST 3344 talablariga muvofiq bo'lishi kerak, hamda u standartlarga muvofiq ishlab chiqarilgan shag'al yoki shag'aldan foydalanishga ruxsat beriladi, ularning sifati belgilangan gost standartlariga mos kelishi kerak.
Asfalt-betonni qo'llash doirasi keng: yo'llar, maydonlar, piyodalar yo'laklari, to'xtash joylari, velosipedchilar uchun parklar, aerodromlar, sanoat binolarida pol qoplamalari va boshqa ko'plab sohalarni qurish.
Bugungi kunda asfalt-beton aralashmalari mineral tarkibiga qarab quyidagilarga bo'linadi.
qumli;
ezilgan tosh;
Shag'al.
Har bir turdagi strukturaning o'ziga xos xususiyatlari bor, ular tanlangan materialdan foydalanish samaradorligini belgilaydi.
Shuningdek, asfalt-beton aralashmalari mineral donalarning o'lchamiga qarab tasniflanadi:
Yupqa donali - 2 sm dan kam;
Dag'al donali - 4 sm gacha.
Qumli - 1 sm gacha.
Aralashmadagi qattiq plomba miqdori asfalt-beton qaysi guruhga tegishli ekanligiga bog'liq.
Bugungi kunga kelib, yo'lni qurish uchun ikkita texnologiya qo'llaniladi:
1.issiq asfalt yotqizish;
April 21-22
882
^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem
2.sovuq asfalt.
Ularning har biri o'zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega:
Issiq asfalt. Aralash yopishqoq va suyuq neft bitumidan tayyorlanadi. Yotish qishda amalga oshirilishi mumkin. Aralashmaning harorati 120 darajadan kam bo'lmasligi kerak. Asfalt yotqizishdan oldin asfalt-beton aralashmasi qo'yiladigan yo'lning bir qismi maxsus jihozlar yordamida quritiladi.
Sovuq qoplama. Aralash suyuq neft yo'l bitumidan tayyorlanadi. O'rnatish ishlari faqat issiq mavsumda amalga oshiriladi, chunki bu texnologiya suvni quritmaydi. Sovuq asfaltlash ko'pincha yamoq uchun ishlatiladi.
Professional yulka ishlari katta moliyaviy investitsiyalar talab qiladi. Axir, buning uchun maxsus jihozlar va tajribali malakali mutaxassislarni jalb qilish kerak. Ularning tarkibi neft manbasiga qarab o'zgaradi. Asfalt polimer tipidagi tarmoqqa ega bo'lib, u o'ziga xosdir. Lekin asfalt polimer bo'lmasada, bu termoplastik materialdir. U qizdirilganda yumshaydi va soviganida qattiqlashadi. Muayyan harorat oralig'ida asfalt ham viskoelastikdir, ya'ni u yopishqoq oqim va elastik deformatsiyaning mexanik xususiyatlarini namoyon qiladi. Asfalt millionlab yillar davomida xom neftda mavjud bo'lsada, yo'llarni asfaltlash uchun ishlatilganda u abadiy qolmaydi. Harakat ko'p bo'lgan yo'llarda yoriqlarga ko'p duch kelamiz. Asfaltlarning ishlashini turli xil modifikatsiyalash usullari yordamida yaxshilash mumkin. Misol uchun, issiq suyuq asfalt orqali havo puflash ko'proq uchuvchi birikmalarni olib tashlaydi va yuqori yopishqoqlikka ega mahsulotga olib keladi. Ishlatilgan shinalar va boshqa polimerlardan maydalangan kauchuk shaklida polibutadien kabi modifikatorlarni qo'shish ham asfaltlarni qattiqlashtiradi.
Kimyoviy jihatdan ular yuqori molekulyar og'irlikdagi yuqori kondensatsiyalangan aromatik birikmalardan iborat. Chiqib ketish qattiqligi moduli, elastiklik moduli va bosim kuchi har ikkala qarish davri uchun o'sish va natijalar bu aralashmalarning qarshilik ko'rsatishini ko'rsatadi og'ir yuklar va shuning uchun qattiq bo'lgan harbiy aerodrom qoplamalarida foydalanish mumkin asfalt aralashmasi va past asfalt miqdori talab qilinadi. Asfalt-beton aralashmalariga piroliz polipropilen qo'shilishi yaxshilanadi doimiy deformatsiyaga, charchoqqa, yorilish va qarishga qarshilik yuqori unumdorlik va chidamlilikka ega va qaysi biri ko'proq bo'lgan egiluvchan qoplama tejamkor 3% piroliz polipropilen bilan olinishi mumkin. Materiallar xarakteristikasining bir xil emasligi va asfalt-beton aralashmasining stokastik xususiyati tufayli ishlab chiqarish, shuningdek, uni yotqizish texnologik o'zgarishlari jarayonning ishlash parametrlari, tarkibi, tuzilishi va turli yo'llarda yotqizilgan asfalt -
April 21-22
883
^^pecialists^n^heFieldoimeSmePmem
beton qoplamaning mustahkamligi yulka dolari sezilarli darajada va biroz farq qiladi. Yo'l qoplamasining mustahkamligining yuqori bir xilligi uning tez yomonlashishi tufayli uning yetarli darajada ishonchli emasligini aniqlaydi. Eng zaif bo'limlar; yorilish, qobiqqa tushish yulka chetlari, chuqurchalar, sirpanish, ko'chki va boshqa nuqsonlar yo'lning ekspluatatsiya xususiyatlarini yomonlashtiradi.
Agar bu nuqsonlar bartaraf etilmasa, ular shunga qarab orta boradi. Amaldagi yo'l asfalt-beton qoplamasini saqlashda ko'p hollarda uning natijalari buzilish, lekin nuqsonlarning sabablari bartaraf etilmaydi. Asfaltenlarning konsentratsiyasi qattiqroq bitumlarda yuqori nisbatda o'zgaradi. Asfalt kompozitsiyasi agregatni, biriktiruvchi qoplamani va biriktiruvchiga kiritilgan aks ettiruvchi zarralarni o'z ichiga oladi. Turli xil variantlarda bog'lovchi bir yoki bir nechta shaffof bitum, polimer bilan o'zgartirilgan bitumdan iborat bo'lishi mumkin. Asfalt yo'llarining bog'lovchi xususiyati polimer bilan aralashtirilgan bitum yuqori yumshatilish nuqtasini ko'rsatadi pastroq kirish qiymati va yaxshi egiluvchanlik polimer bilan qoplangan bitum bilan aralashtirilgan yuqori bardoshli barqarorlik qiymatini beradi. Asfalt-beton chaqiq tosh, qum, mineral kukunlar va bitum aralash-ma sidan iborat qurilish materiali. Aralashtirishdan oldin ular 100-160° temperaturagacha qizdiriladi. 120° dan past bo'lmagan temperaturada yotqiziladigan va zichlanadigan bitumli qaynoq asfalt, 40-80° temperaturada zichlanadi. Avtomobil yo'llariga, sanoat binolari pollariga, tomlarga to'shash va boshqalar uchun ishlatiladi. Asfaltlar tarkibi neft manbasiga qarab o'zgaradi. Ko'pgina birikmalar kislorod, azot, oltingugurt va boshqa geteroatomlarni o'z ichiga oladi. Asfalt odatda og'irligi bo'yicha taxminan 80% uglerodni o'z ichiga oladi; taxminan 10% vodorod; 6% gacha oltingugurt; oz miqdorda kislorod va azot; va temir, nikel va vanadiy kabi metallarning oz miqdorini o'z ichiga oladi. Asfalt tarkibidagi materiallar nafaqat asfaltlash va yo'l qurilishida, balki tom yopish, qoplamalar, yopishtiruvchi moddalar va akkumulyatorlar ishlab chiqarishda ham qo'llaniladi. Asfaltning keng qo'llanilishi uning ajoyib gidroizolyatsiya va bog'lovchi xususiyatlariga tayanadi. Yo'llarning qattiq sirtlari, masalan, asfaltning tosh va qum agregatlarini sementlash qobiliyatiga bog'liq. Aksariyat asfaltlar yorug'likni mukammal yutuvchidir. Shuning uchun ham ular qora rangda. Asfalt yopishqoq suyuqlikdan, shishasimon qattiqgacha o'zgaruvchan konsistensiyaga ega bo'lgan qora yoki neftga o'xshash material. Asfalt vodorod va uglerod birikmalaridan iborat bo'lib, oz miqdorda azot,oltingugurt va kislaroddir. Asfalt polimer tipidagi tarmoqqa ega bo'lib, u o'ziga xosdir. Lekin asfalt polimer bo'lmasa-da, bu termoplastik materialdir ya'ni u qizdirilganda yumshaydi va soviganida qattiqlashadi.
April 21-22
884
Biz bu g'oya orqali yo'llardagi asfaltning tez yemirilishi va ularning uzoq muddatga bardoshliligi past bo'lganligi uchun, hamda hammamizga ma'lum bo'lgan yo'llardagi chuqurliklarni oldini olish, shu bilan birga iqtisodiy jihatdan ham hamyonbop tarzda ishlab chiqarish, avtomobil sohasida ham ijobiyga ta'sirga ega bo'lgan, atrof-muhitimizga foydali ekalogik jihatdan ham foydali bo'lgan yangi turdagi innavatsion asfalt yaratishni oldimizga maqsad qilib oldik. Mazkur asfaltning boshqa analoglardan farqi shundan iborat:
Eng birinchi navbatda mahalliy mahsulotlardan ishlab chiqariladi; Hozirgi kundagi dolzarb muammolardan biri bo'lgan ekalogiyani asrashga ko'maklashadi. Ekalogiyaga salbiy ta'siri mavjud emas; Iqtisodiy jihatdan ham qulay hamda arzondir; Sifat jihatdan ancha mustahkam; Yuqori temperaturaga chidamli; Uzoq vaqtga bardoshli;
Mahsulot mahalliy chiqindi mahsulotlari ya'ni o'zining tarkibida polimer, polietilen moddalardan iborat bo'lgan chiqindilardan tayyorlanadi.
Chiqindi plastmassalardan foydalansh yo'llarning ishlash muddatini o shiradi va shu bilan birga plastik chiqindilar narxi bitumnikida 10-15% kamroq bo'lganligi sababli bunday yo'llarni qurish narxi ham pasaydi. Bitumni plastik chiqindilar bilan almashtirish umumiy harajatlarni sezilarli darajada kamaytiradi.
REFERENCES
1. Asphalt Science and Technology (New York: Marcel Decker, 1997)..
2. Asfalt. Maykl Frimantl (G'arbiy tadqiqot instituti).
3. УДК 625.85 (083.96) МКН 93-2009 «Йул асфальтбетон копламаларини куриш буйича йурикнома», "Узавтойул" ДАК Автомобиль йуллари илмий-тадкикот институти, Т., 2009 й.,
4. Йул асфальтбетон копламаларини куриш буйича йурикнома мкн 93- 2009 "Узавтойул" ДАК
April 21-22
885
